Oblicza geologii – przyk³adowe projekty œcie¿ek geoturystycznych
Monika Krzeczyñska
1, Pawe³ WoŸniak
2Faces of geology – examples of project of geotouristic trails. Prz. Geol., 59: 340–351. A b s t r a c t. In order to enhance its touristic and environmental offer with new geology facili-ties, Polish Geological Institute – National Research Institute has started to design new geotouristic paths in Poland. These paths will have a positive economic boost on the areas and at the same time utilize certain components of abiotic environment. They will also expose the true value of geology facilities in particular parts and geological diversity of the entire country. Several projects of fresh paths in different areas of Poland have been developed. Due to the sup-port of local authorities, four of them have become existent recently. The rest of them are still being implemented or are looking for a financial aid. Two of those paths were designed for the online usage and they function as virtual strolls. They are available at this website: http://geoportal.pgi.gov.pl/portal/page/portal/muzeum.
Keywords: touristic paths, geotourism, geological diversity
Obecnie, w dobie intensywnego rozwoju turystyki, a zw³aszcza turystyki aktywnej, bardzo poszukiwane s¹ ró¿ne sposoby jej uatrakcyjniania. Gdy nie wystarcza nam ju¿ „leniuchowanie” na le¿akach i pragniemy lepiej poznaæ okolice, w których przebywamy, wszelkie formy popularyzacji wiedzy o nich, zw³aszcza dostêpne na miejscu – w terenie – s¹ wielce po¿¹dane. W odpowiedzi na rodz¹ce siê zapotrzebowanie ju¿ jakiœ czas temu w wielu regionach kraju zaczê³y masowo powstawaæ œcie¿ki edu-kacyjne o tematyce przyrodniczej, historycznej, geogra-ficznej itp., maj¹ce w lekki, przyjemny i interesuj¹cy sposób przybli¿aæ informacje o ciekawostkach okolicy. Spoœród œcie¿ek przyrodniczych pojawi³y siê wiêc liczne œcie¿ki florystyczne, faunistyczne, dotycz¹ce istniej¹cych na danym obszarze populacji, specyficznych œrodowisk czy te¿ gatunków endemicznych, i – znacznie rzadziej – zwi¹zane z obiektami geologicznymi. Pozostaj¹ one czêsto niezauwa¿one lub niedocenione, choæ nieraz kryj¹ w sobie dyskretne piêkno i s¹ œwiadectwem historii geolo-gicznej naszych ziem!
Próby wype³nienia tej luki podj¹³ siê Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy (PIG-PIB), opracowuj¹c projekty œcie¿ek geologicznych gotowe do realizacji w terenie, zlokalizowane w ca³ej Polsce (ryc. 1). Podstawowym celem tworzenia tych œcie¿ek, poza zwiêk-szeniem atrakcyjnoœci turystycznej regionów, jest ukazanie ró¿norodnoœci geologicznej naszego kraju, uwra¿liwienie spo³eczeñstwa na piêkno przyrody nieo¿ywionej, uœwiado-mienie mu jej wartoœci, a co za tym idzie – ochrona obiek-tów i obszarów geologicznie wa¿nych i ciekawych.
W doborze lokalizacji kierowano siê wartoœci¹ mery-toryczn¹ punktów dokumentacyjnych, ich dostêpnoœci¹, a przede wszystkim atrakcyjnoœci¹ turystyczn¹ i wartoœci¹ dydaktyczn¹ obiektów. Zaprojektowane œcie¿ki rozmiesz-czone s¹ w ró¿nych obszarach Polski i prezentuj¹ ró¿no-rodne zjawiska i obiekty geologiczne i geomorfologiczne. Projekty tworzone by³y na podstawie istniej¹cych mate-ria³ów (S³omka i in., 2006; Gawlikowska, 2000; Wróblew-ski, 2001), a tak¿e wiedzy i doœwiadczenia pracowników merytorycznych PIG-PIB i jego oddzia³ów regionalnych.
Do realizacji projektów niezbêdna jest wspó³praca przed-stawicieli PIG-PIB z lokalnymi w³adzami samorz¹dowymi. Wspólnie wytyczaj¹ oni szczegó³owy przebieg œcie¿ki, bior¹c pod uwagê utrudnienia zwi¹zane np. z terenami pry-watnymi, rezerwatami przyrody itp. Rol¹ samorz¹dów jest pozyskanie funduszy na wykonanie przedsiêwziêcia, przy-gotowanie terenu, przeprowadzenie niezbêdnych prac ziemnych lub budowlanych, oznakowanie szlaku, druk i ewentualne umieszczenie w terenie materia³ów informa-cyjnych – np. tablic. W projektach wiêkszoœci œcie¿ek przewidziano stworzenie punktów wypoczynku w miej-scach odznaczaj¹cych siê walorami krajobrazowymi lub umo¿liwiaj¹cych rozpalenie ogniska. Instytut, poza wyty-M. Krzeczyñska P. WoŸniak
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; monika.krzeczynska@ pgi.gov.pl.
2
Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, Oddzia³ Górnoœl¹ski, ul. Królowej Jadwigi 1, 41-200 Sosno-wiec; pawel.wozniak@pgi.gov.pl. 1 2 3 4 5 6 7 8
Ryc. 1. Mapa obszarów wystêpowania œcie¿ek geoturystycznych i ich projektów
powaniem punktów œcie¿ki i merytorycznym opracowa-niem materia³ów dydaktyczno-informacyjnych, przygo-towuje do nich dokumentacjê fotograficzn¹, ilustracje i teksty, wykonuje pomiary GPS u³atwiaj¹ce zwiedzaj¹cym orientacjê w terenie oraz nadaje przygotowywanym mate-ria³om ostateczn¹ formê graficzn¹. Wa¿ne jest zachowanie spójnoœci g³ównych elementów graficznych wszystkich œcie¿ek. Zapewnia to ³atw¹, skojarzeniow¹ identyfikacjê ich pochodzenia, bêd¹cego ich znakiem jakoœci.
Powstaj¹ce œcie¿ki przyci¹gaj¹ turystów, przez co akty-wizuj¹ lokaln¹ gospodarkê. To z kolei sprawia, ¿e miejscowa ludnoœæ staje siê bardziej œwiadoma wartoœci obiektów przyrodniczych z najbli¿szego otoczenia, a same obiekty zostaj¹ otoczone opiek¹ i ochron¹. W celu wzmocnienia tego efektu w przypadku dwóch istniej¹cych ju¿ w rzeczy-wistoœci œcie¿ek (Kamienio³om Kielniki oraz W krainie
bia³ych ska³ – gmina Olsztyn k. Czêstochowy) podjêto
eks-perymentalnie dodatkowe dzia³ania: œcie¿ki przekazano „pod opiekê” dwóm lokalnym szko³om. Do ich zadañ nale¿y systematyczne sprawdzanie, czy œcie¿ka nie wymaga kon-serwacji, naprawy itp., a nastêpnie informowanie urzêdu gminy o ewentualnych szkodach i koniecznych naprawach. Dziêki temu wœród m³odzie¿y wykszta³ca siê poczucie wspó³odpowiedzialnoœci za najbli¿sze otoczenie, co pro-wadzi do ochrony cennych zasobów geologicznych, geo-morfologicznych i krajobrazowych.
Œcie¿ki dydaktyczne – tak geologiczne, jak i dotycz¹ce ka¿dej innej dziedziny – mog¹ spe³niaæ jeszcze jedn¹ wa¿n¹ rolê w ochronie przyrody. W rejonach nasilonego ruchu turystycznego umo¿liwiaj¹ odci¹¿enie obleganych, czêsto bardzo cennych i zagro¿onych dewastacj¹ obiektów, dziêki przekierowaniu zwiedzaj¹cych do innych miejsc, udostêp-nionych w sposób atrakcyjny, jednak o mniejszej wartoœci lub podatnoœci na zniszczenie. Tak¹ funkcjê maj¹ spe³niæ dwie wspomniane wy¿ej œcie¿ki w gminie Olsztyn (odci¹-gaj¹c ruch turystyczny z obleganego przez zwiedzaj¹cych rejonu rezerwatu Sokolich Gór).
W Pañstwowym Instytucie Geologicznym – Pañstwo-wym Instytucie Badawczym opracowano kilkanaœcie goto-wych projektów geologicznych œcie¿ek dydaktycznych. Niektóre z nich zosta³y ju¿ wykonane w terenie; pozosta³e s¹ w trakcie realizacji lub na ni¹ czekaj¹. Przygotowy-wane s¹ równie¿ materia³y do opracowania kolejnych. Dwie œcie¿ki (Kamienio³om Kielniki i Kamienio³om Zache³mie) powsta³y zarówno w œwiecie realnym, jak i w rzeczywi-stoœci wirtualnej (Salwa i in., 2010). Na „spacer” nimi mo¿na udaæ siê bez wstawania sprzed komputera – udostêpnione s¹ m.in. na stronie internetowej Muzeum Geologicznego PIG-PIB (http://geoportal.pgi.gov.pl/portal/ page/portal/muzeum).
W planach PIG-PIB na najbli¿sze lata dzia³ania zwi¹-zane z geoturystyk¹ zajmuj¹ wysok¹ pozycjê. Wœród nich znajduje siê opracowywanie kolejnych œcie¿ek geologicz-no-turystycznych. W podstawowej formie obiekty te nie wymagaj¹ du¿ych nak³adów finansowych i jako takie staj¹ siê ³atwiejsze do zrealizowania dla samorz¹dów lokalnych ni¿ projekty du¿ych przedsiêwziêæ, takich jak np. geoparki. Z drugiej strony œcie¿ki mog¹ stanowiæ element inicjuj¹cy, a nastêpnie sk³adowy wiêkszych projektów. Œcie¿ki w formie wirtualnej, tworzone równolegle, jako namiastka prawdziwej wycieczki przydatne stan¹ siê tak osobom pla-nuj¹cym odwiedziæ dany region, jak i tym, którzy z ró¿-nych przyczyn tego uczyniæ nie mog¹.
Dodatkowo planuje siê stworzenie spójnej sieci wza-jemnie uzupe³niaj¹cych siê w terenie obiektów, które zachowuj¹c wysoki poziom merytoryczny i du¿¹
atrakcyj-noœæ turystyczn¹, wp³yn¹ na podniesienie poziomu wiedzy naszego spo³eczeñstwa o œrodowisku abiotycznym i zale¿-noœci miêdzy nim a przyrod¹ o¿ywion¹, a tak¿e uka¿¹ zró¿-nicowanie geologiczne naszego kraju.
Przyk³ady opracowanych œcie¿ek
Œcie¿ki w rejonie Jury Krakowsko-Czêstochowskiej. W pó³nocnej czêœci Jury Krakowsko-Czêstochowskiej, w granicach Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd (PKOG), w gminie Olsztyn k. Czêstochowy, stworzone zosta³y dwie wzajemnie uzupe³niaj¹ce siê œcie¿ki geologiczne (GaŸ-dzicka i in., 2006; Krzeczyñska & WoŸniak, 2008). Obie zlokalizowane s¹ w obrêbie wychodni wapieni górnoju-rajskich (Heliasz i in., 1987; Bardziñski i in., 1985), które powsta³y w ciep³ym morzu jurajskim. Wystêpuj¹ce tu i mo¿liwe do odnalezienia w terenie skamienia³oœci – g³ównie g¹bki, rzadziej amonity – stanowi¹ doskona³e t³o do przybli¿enia œrodowiska morza istniej¹cego tu przed 150 mln lat. Ponadto œcie¿ki prezentuj¹ typowe dla okolicy, bardzo atrakcyjne przyrodniczo formy krajobrazu kraso-wego, takie jak wapienne wzgórza zwieñczone ostañcami, jaskinie, naturalne schrony i nisze skalne, a tak¿e znacznie rzadziej spotykane formy krasu powierzchniowego – leje krasowe i uwa³y (GaŸdzicka i in., 2006; Krzeczyñska & WoŸniak, 2008). Miejscami zaobserwowaæ mo¿na efekty zlodowacenia œrodkowopolskiego (kompleks œrodkowo-polski), które zw³aszcza w pó³nocnej czêœci PKOG wp³ynê³o na dzisiejsz¹ morfologiê obszaru.
Œcie¿ka geologiczna Kamienio³om Kielniki – zrealizo-wana. Autorzy: E. GaŸdzicka, M. Krzeczyñska, P. WoŸ-niak, M. Czarnogórska, Z. Kowalski (GaŸdzicka i in., 2006). Œcie¿kê poprowadzono w jednym z najbardziej atrak-cyjnych turystycznie miejsc Jury Krakowsko-Czêstochow-skiej – w s¹siedztwie ruin XIV-wiecznego piastowskiego zamku w Olsztynie nale¿¹cego do Szlaku Orlich Gniazd (Zinkow, 1977). Budowla o masywnych murach, umiejêt-nie wpasowanych w pionowe œciany jednego z najwy¿-szych w okolicy wzgórz wapiennych, jest unikatowym w Polsce przyk³adem warowni skalno-wy¿ynnej typu jaski-niowego, w zagospodarowaniu której naturalne pustki i nisze skalne wykorzystano jako prochownie czy skarbczyki (Musialik, 1997).
Mijaj¹c zgrupowania malowniczych ska³ek góry Cegielnia, œcie¿ka prowadzi na wzgórze Kielniki, do nie-czynnego ju¿ kamienio³omu wapieni górnojurajskich (ryc. 2) bêd¹cego „otwart¹ ksiêg¹” geologii. Mo¿na tu bardzo
Ryc. 2. Zachodnia œciana kamienio³omu Kielniki z otworem Jaskini w Kielnikach. Fot. M. i P. Krzeczyñscy
Fig. 2. Western wall of the Kielniki quarry and cave entrance at Kielniki. Photo by M. & P. Krzeczyñscy
wyraŸnie zaobserwowaæ ró¿ne rodzaje wapieni. U³awicone, kruche i ³atwo wietrzej¹ce wapienie p³ytowe s¹siaduj¹ z masywnymi, twardymi, przesyconymi krzemionk¹ bioher-mami o soczewkowatych kszta³tach, bêd¹cymi pozosta-³oœci¹ po koloniach g¹bek ¿yj¹cych w morzu jurajskim (wapienie skaliste i grubo³awicowe) (ryc. 3).
Œwiadectwem procesów tektonicznych przebiegaj¹-cych w przesz³oœci w obrêbie tych ska³ s¹ liczne uskoki widoczne w zachodniej œcianie kamienio³omu, a uczytel-nione na zdjêciu i opisane na tablicy informacyjnej œcie¿ki (GaŸdzicka i in., 2006). W szczelinie powsta³ej na jednym z uskoków ukszta³towa³a siê Jaskinia w Kielnikach – powierzchnia uskokowa pomiêdzy blokami skalnymi, pod-dawana póŸniejszym procesom krasowym, zosta³a miej-scami poszerzona, pog³êbiona i przybra³a formê mniej regularn¹ (Szelerewicz & Górny, 1986). Œcie¿ka wpraw-dzie nie przebiega przez jaskiniê, ale doprowadza pod sam jej otwór, gdzie odczuwa siê bardzo wyraŸn¹ ró¿nicê tem-peratur pomiêdzy jej wnêtrzem i otoczeniem. To w³aœnie w ttym miejscu osoby zwiedzaj¹ce œcie¿kê maj¹ okazjê na w³asnej skórze doœwiadczyæ ró¿nicy temperatur na skraju dwóch znacznie ró¿ni¹cych siê od siebie œrodowisk. Obecnie jaskinia mierzy ok. 70 m d³ugoœci, lecz kiedyœ prawdopodobnie by³a znacznie d³u¿sza (Lewandowski & Zieliñski, 1980). Du¿a jej czêœæ zosta³a zniszczona – poch³oniêta podczas eksploatacji kamienio³omu. Œwiadcz¹ o tym liczne g³azy pokryte ró¿nymi formami naciekowy-mi, luŸno rozrzucone na dnie wyrobiska (ryc. 4), oraz nie-wielki otwór w przeciwleg³ej œcianie kamienio³omu, który kiedyœ by³ prawdopodobnie kontynuacj¹ jaskini.
W obrêbie kamienio³omu znajduje siê oznakowany g³az z bardzo dobrze widoczn¹, okaza³¹ skamienia³¹ g¹bk¹ (ryc. 5) oraz odcisk amonita do samodzielnego odszukania na podstawie przybli¿onej lokalizacji. Osypisko u podnó¿a leja krasowego stanowi dobre miejsce eksploracji dla ama-torów paleontologii – mo¿na tam znaleŸæ fragmenty, a nie-raz ca³e okazy skamienia³ych g¹bek.
Na zboczu góry Kielniki znajduje siê jeszcze jedna jaskinia – jaskinia Magazyn. Jest to ³atwo dostêpna grota, s³u¿¹ca dawniej za magazyn materia³ów wykorzystywa-nych przy eksploatacji kamienio³omu (Szelerewicz & Górny, 1986). Do jej pierwszej, stosunkowo obszernej salki wchodzi siê schodami, a jedyny sprzêt, który mo¿e siê przydaæ, to latarka. Na œcianach i stropie jaskini widaæ pozosta³oœci po doœæ bogatej kiedyœ szacie naciekowej, dziœ zniszczonej i osmolonej dymem z palonych we wnê-trzu ognisk. Amatorzy przygody, wyposa¿eni w kaski, mog¹ przewêdrowaæ z tej sali w¹skim i niskim, lecz pozio-mym korytarzem i wydostaæ siê na zewn¹trz drugim, tylnym otworem uformowanym w leju krasowym.
Tablice informacyjne œcie¿ki – poza omówieniem punk-tów dokumentacyjnych – przybli¿aj¹ zagadnienia geolo-giczne, geograficzne i przyrodnicze z nimi zwi¹zane, takie jak fauna morza jurajskiego i mo¿liwe do znalezienia w okolicy skamienia³oœci, roœlinnoœæ naskalna i kserotermicz-na charakterystyczkserotermicz-na dla eksponowanych kserotermicz-na s³oñcu ska³ wapiennych itp.
Œcie¿ka mierzy ok. 5 km i zatacza pêtlê, wracaj¹c do punktu wyjœcia. W kamienio³omie, mniej wiêcej w po³owie d³ugoœci œcie¿ki, znajduje siê miejsce wypoczynkowe z krêgiem do rozpalenia ogniska i ³awkami. Na spokojne, rekreacyjne zwiedzenie trasy nale¿y poœwiêciæ oko³o pó³ dnia.
Œcie¿ka geologiczna W krainie bia³ych ska³ – zrealizo-wana. Autorzy: M. Krzeczyñska, P. WoŸniak (Krzeczyñ-ska & WoŸniak, 2008).
Druga utworzona na terenie gminy Olsztyn œcie¿ka geologiczna jest w pewien sposób naturaln¹ kontynuacj¹ otwartej rok wczeœniej trasy edukacyjnej prowadz¹cej do kamienio³omu Kielniki. Przebiega ona przez ma³o znane, ale bardzo malownicze i ciekawe zak¹tki znajduj¹ce siê w kierunku pó³nocno-zachodnim od Olsztyna. Pierwotnie œcie¿ka nosi³a tytu³ Od Gór Towarnych do Zielonej Góry, który podczas jej tworzenia w terenie zosta³ zmieniony na nazwê W krainie bia³ych ska³.
Ryc. 3. Bioherma g¹bkowa w otoczeniu wapieni u³awiconych Fig. 3. Sponge bioherm enclosed by bedded limestones
Ryc. 5. Okaz g¹bki zachowany w g³azie le¿¹cym na dnie kamienio³omu Kielniki. Ryc. 3–5 fot. M. i P. Krzeczyñscy Fig. 5. Limestone block with fossil sponge specimen, the floor of the Kielniki quarry. Figs. 3–5 photo by M. & P. Krzeczyñscy Ryc. 4. Blok skalny z fragmentami polewy naciekowej spoczywaj¹cy
na dnie wyrobiska
Fig. 4. Block of host rock with relics of flowstone cover, resting on quarry floor
Góry Towarne tworz¹ dwa charakterystyczne wznie-sienia o zbli¿onej wysokoœci, zwieñczone w szczytowych partiach wapiennymi ska³ami (Zinkow, 1977). Roztacza siê st¹d panorama ca³ej okolicy, ze wspania³ym widokiem na ruiny zamku w Olsztynie, zza których wy³aniaj¹ siê tajemnicze, zalesione wzgórza rezerwatu Sokolich Gór.
Szlak w tej czêœci œcie¿ki wije siê, wznosi i opada pomiêdzy „wyrzeŸbionymi” przez wodê bia³ymi ostañ-cami, które przybieraj¹ nieraz fantastyczne kszta³ty. Prze-ciska siê przesmykami miêdzy blokami skalnymi, dopro-wadzaj¹c do obszernego otworu Jaskini Towarnej (NiedŸ-wiedziej) (ryc. 6). Nieopodal znajduje siê te¿ niewielkie wejœcie do jaskini Dzwonnica, z któr¹ Towarna tworzy wspólny ci¹g o ³¹cznej d³ugoœci 170 m (Szelerewicz & Górny, 1986).
Wstêp do Jaskini Towarnej nie sprawia k³opotów. Mo¿na w niej podziwiaæ liczne kot³y wirowe (w tym sp¹gowe marmity), polewy naciekowe oraz drobne stalaktyty i stalagmity (Szelerewicz & Górny, 1986). Najciekawsze rzeczy znaleziono jednak pod stopami, czyli w namulisku. Oprócz zabytków archeologicznych, dowodz¹cych obec-noœci cz³owieka ju¿ od œrodkowego paleolitu, „b³oto” skrywa du¿¹ liczbê koœci ssaków plejstoceñskich, w tym niedŸwiedzia jaskiniowego (Ursus spelaeus) (Szelerewicz & Górny, 1986). Dlatego jaskinia ta nazywana jest te¿ NiedŸ-wiedzi¹. Warto przy okazji wspomnieæ, ¿e w czasie II wojny œwiatowej grota stanowi³a kryjówkê partyzanck¹. Obecnie jest czêsto odwiedzana przez okoliczn¹ m³odzie¿ i tury-stów. Trudniej dostaæ siê do Dzwonnicy, do której prowadzi bardzo ciasny otwór. Pewnie dziêki temu na œcianach meandruj¹cego korytarza zachowa³y siê tu rzadko spoty-kane nacieki ko¿uchowe utworzone z mleka wapiennego (czêœciowo stwardnia³y kalcyt).
Oprócz rozwiniêtych form krasu podziemnego w Górach Towarnych wystêpuj¹ rozmaite formy krasu powierzch-niowego. Na ods³oniêtych p³aszczyznach ska³ widoczne s¹ ró¿nej wielkoœci ¿³obki i jamki, a tak¿e „ospa krasowa”. Miejscami ostañce pokryte s¹ zbiorowiskami ró¿nych gatun-ków roœlin, charakterystycznych dla skalnego, wapiennego pod³o¿a.
Dalszy fragment œcie¿ki przebiega po stosunkowo p³askim terenie, który tylko pozornie jest monotonny i nie-ciekawy. Podczas wêdrówki zaobserwowaæ mo¿na liczne sto¿kowate, owalne lub eliptyczne zag³êbienia rozwiniête w pod³o¿u. Maj¹ one regularny kszta³t, a ich œrednica wynosi od jednego do kilku metrów. S¹ to leje krasowe – formy szczególnie charakterystyczne dla powierzchniowej rzeŸby Jury Krakowsko-Czêstochowskiej (Klimaszewski, 1978) (ryc. 7). Te z okolic Olsztyna wystêpuj¹ pojedynczo lub tworz¹ gêsto upakowane strefy. Rozwijaj¹ siê w miej-scach wzmo¿onej infiltracji, której sprzyja budowa geolo-giczna – wystêpowanie podziemnych szczelin, a zw³aszcza
ich krzy¿owanie siê. Leje przewa¿nie s¹ suche. W obrêbie ich den istniej¹ dro¿ne kana³y, którymi wody opadowe i roztopowe odprowadzane s¹ w g³¹b ziemi. Spotyka siê tak¿e lejki zamkniête. Dno wype³niaj¹ wówczas osady ilaste (glina) lub – czêsto znacznej mi¹¿szoœci – pokrywa lessowa, a po opadach gromadzi siê w nich woda. Przyk³adem zamkniêtego leja krasowego (lub kilku mniej-szych, po³¹czonych ze sob¹) jest wystêpuj¹ce na terenie wsi Kusiêta jeziorko. Jego wielkoœæ zmienia siê sezonowo w zale¿noœci od opadów.
Okolice Kusi¹t skrywaj¹ przed nami jeszcze jeden prawdziwy geologiczny skarb – uwa³ (Ró¿ycki, 1960; Zinkow, 1977). Obecnie jest to doœæ mocno zaroœniêta i zadrzewiona strefa obni¿eñ, która ci¹gnie siê na prze-strzeni ok. 300 m. Jej szerokoœæ jest zmienna i wynosi od 20 do 50 m, a g³êbokoœæ dochodzi maksymalnie do 10 m. Uwa³ powsta³ w wyniku po³¹czenia s¹siaduj¹cych ze sob¹ lejów krasowych – w pewnym momencie dosz³o do likwi-dacji oddzielaj¹cych leje grzêd oraz do zapadniêcia siê stropu rozwiniêtej pod nimi pustki krasowej (jaskinia). O jej obecnoœci œwiadczyæ mog¹ widoczne na krawêdziach zapa-dliska wapienie z resztkami polew naciekowych, a tak¿e znajdowane sporadycznie fragmenty stalaktytów i stalag-mitów (Krzeczyñska & WoŸniak, 2008).
Wreszcie œcie¿ka doprowadza do jednego z najwy¿-szych w okolicy wzniesieñ – Zielonej Góry, która szczelnie pokryta jest bujnym lasem liœciastym, g³ównie bukowym. Miejsce to ma swój niepowtarzalny i tajemniczy charakter. To tak¿e rezerwat leœny o powierzchni 19,6 ha, utworzony w 1953 r. (Zinkow, 1977). Poruszanie siê w jego obrêbie jest dozwolone wy³¹cznie po wyznaczonych szlakach.
Ryc. 6. Wspólny otwór jaskiñ Towarnej (NiedŸwiedziej) i Dzwon-nicy w Górach Towarnych Du¿ych
Fig. 6. Common entrance of the Towarna (NiedŸwiedzia) and Dzwonnica caves, the Góry Towarne Du¿e Mts.
Ryc. 7. Dwa, ró¿nej wielkoœci leje krasowe, chwilowo wysuszone. Ryc. 6–7 fot. M. i P. Krzeczyñscy Fig. 7. Two temporarily dry karst sinkholes of different size. Figs. 6–7 photo by M. & P. Krzeczyñscy
Wœród drzew skrywaj¹ siê ró¿ne geologiczne ciekawostki, z których przynajmniej dwie zas³uguj¹ na szczególn¹ uwagê – jaskinia krasowa i „diabelskie kowad³o”.
Szczytowe partie wzgórza wraz z charakterystycznymi zespo³ami ostañców uformowa³y siê z potê¿nej bry³y wapieni górnojurajskich (tzw. skalistych). Tu¿ przy szlaku tury-stycznym, u podnó¿a grupy ska³ek od strony po³udniowej, zauwa¿yæ mo¿emy szeroki, ale doœæ niski otwór prowa-dz¹cy do Jaskini w Zielonej Górze. Poziomo rozwiniêty system ma ok. 70 m d³ugoœci (Szelerewicz & Górny, 1986). Po pokonaniu kilku metrów nieciekawego korytarza wpro-wadzaj¹cego do jaskini, uparty eksplorator (wyposa¿ony w ubranie ochronne, œwiat³o i kask) dotrze do obszernej salki, za któr¹ rozpoczyna siê prawdziwy kamienny labirynt utworzony z kolumn naciekowych. To g³ówna atrakcja tego miejsca. Kolumny osi¹gaj¹ wysokoœæ do 1,5 m i nie-kiedy znaczn¹ gruboœæ. Jest ich tak du¿o, ¿e osoby zwie-dzaj¹ce jaskiniê maj¹ wra¿enie jakby wêdrowa³y po gêstym, kamiennym lesie, przeciskaj¹c siê pomiêdzy pniami drzew. Wœród kilkudziesiêciu jaskiñ okolic Czêstochowy, ta w Zielonej Górze jest jedn¹ z nielicznych, w której zacho-wa³a siê szata naciekowa mimo prowadzonych tu kiedyœ na du¿¹ skalê poszukiwañ szpatu islandzkiego (Ró¿ycki, 1960). Na szczêœcie tworz¹ce jej „naturalny wystrój” sta-laktyty, stalagmity i kolumny naciekowe zbudowane s¹ z drobnokrystalicznej odmiany wêglanu wapnia. Poszuki-wacze szpatu zostawili j¹ wiêc w spokoju.
Nieopodal g³ównego zgrupowania ska³ek szczytowych oprócz jaskini znaleŸæ mo¿na jeszcze dwa mniejsze schro-niska skalne bêd¹ce pozosta³oœci¹ starych podziemnych pustek, ods³oniêtych w wyniku d³ugotrwa³ej erozji masy-wu wapiennego. Wycieczkê warto jednak skoñczyæ na zachodniej ostrodze wzgórza, gdzie uformowa³o siê tzw. diabelskie kowad³o (Zinkow, 1977). Swój obecny kszta³t (grzyb skalny) wapienie skaliste zawdziêczaj¹ w tym przy-padku z³o¿onym i zró¿nicowanym procesom wietrzenia chemicznego.
Przygotowane w ramach projektu œcie¿ki i zawarte w treœci tablic informacje dotycz¹ obiektów geologicznych oraz ciekawostek i osobliwoœci z nimi zwi¹zanych (przyk³a-dowo: geneza bia³ych ska³ Gór Towarnych; opis wygl¹du, budowy i trybu ¿ycia niedŸwiedzia jaskiniowego; opis ró¿-norodnych form krasu powierzchniowego i podziemnego itp.). Oprócz informacji bezpoœrednio zwi¹zanych z szeroko pojêtymi naukami o Ziemi zawieraj¹ one te¿ (jako uzu-pe³nienie treœci wiod¹cej) krótkie opisy botaniczne, doty-cz¹ce np. roœlinnoœci kserotermicznej.
Trasa ca³ej œcie¿ki jest doœæ d³uga – mierzy ok. 10 km. Dlatego te¿ naj³atwiej pokonaæ j¹ na rowerze, choæ niektóre odcinki bêd¹ wymaga³y prowadzenia pojazdu (strome zbo-cza). Pocz¹tek i koniec œcie¿ki nie pokrywaj¹ siê ze sob¹ (jak ma to miejsce w przypadku pierwszej – Kamienio³om
Kielniki), zlokalizowane s¹ przy punktach
komunikacyj-nych (przystanki autobusowe PKS) w miejscowoœciach Olsztyn i Kusiêta. Kierunek zwiedzania trasy jest dowolny. Przebiegaj¹ca nieopodal œcie¿ki lokalna droga asfaltowa umo¿liwia przerwanie lub rozpoczêcie wycieczki niemal w dowolnym miejscu. Na przejœcie ca³ej trasy (w tym wejœcie do jaskini i zapoznanie siê z treœciami merytorycznymi na tablicach) powinno siê poœwiêciæ od 8 do 10 godzin.
Œcie¿ki zlokalizowane w pó³nocnej Polsce.
Œcie¿ka geologiczna Kêpa Red³owska – projekt. Autorzy: L. Jurys, M. Neumann, T. WoŸniak (Jurys i in., 2008).
Œcie¿ka ta na razie istnieje w formie szczegó³owo opra-cowanego (Skompski, 1989; Subotowicz, 1980) projektu
czekaj¹cego na realizacjê, która uzale¿niona jest w g³ównej mierze od pozyskania przez samorz¹dy lokalne pieniêdzy na stworzenie materia³ów informacyjnych i przeprowadze-nie przeprowadze-niezbêdnych prac.
Trasa zaprojektowanej œcie¿ki prowadzi brzegiem morza oraz przez teren zalesiony, po³o¿ony miejscami w strefie kulminacji wysoczyzny morenowej Kêpy Red³owskiej. Z uwagi na po³o¿enie w obrêbie granic administracyjnych Gdyni oraz walory rekreacyjne teren ten jest czêsto odwie-dzany przez mieszkañców miasta i turystów. O wytyczeniu w tym miejscu œcie¿ki zadecydowa³o nagromadzenie na stosunkowo niewielkim obszarze licznych obiektów, które umo¿liwiaj¹ obserwacjê bardzo dynamicznych tu proce-sów i zjawisk geologicznych.
Teren ten jest doskona³ym poligonem do omówienia budowy i genezy wzorcowo wykszta³conego, charakte-rystycznego dla Pomorza krajobrazu m³odoglacjalnego. Na krawêdziach wysoczyzny kêpy istnieje bardzo dobrze rozwiniêta sieæ dolin erozyjnych. W ods³oniêciach aktyw-nego klifu o znacznej powierzchni widoczne s¹ osady neo-geñskie i plejstoceñskie o ró¿nej genezie (Zaleszkiewicz i in., 2000; Bogacka & Rudowski, 2001). Mo¿na tu poznaæ mikroœrodowisko pla¿y i zaobserwowaæ liczne zachodz¹ce w strefie brzegowej zjawiska – zarówno pochodzenia natu-ralnego, jak i antropogenicznego – m.in. wzajemnie uzu-pe³niaj¹ce siê procesy erozji i akumulacji.
Dodatkowymi, choæ niegeologicznymi, ciekawostkami turystycznymi znajduj¹cymi siê w s¹siedztwie œcie¿ki s¹: rezerwat florystyczny, plenerowa wystawa rzeŸb Zespo³u Szkó³ Plastycznych w Gdyni, Dom Stefana ¯eromskiego w Gdyni-Or³owie oraz œlady osadnictwa prehistorycznego, a tak¿e pozosta³oœci umocnieñ militarnych i uzbrojenia z czasów II wojny œwiatowej, które przetrwa³y jeszcze na klifie lub osunê³y siê do jego podnó¿y.
Œcie¿ka rozpoczyna siê przy molo w Or³owie, a jej g³ówny odcinek prowadzi stale brzegiem morza na pó³noc. W po³owie jego d³ugoœci znajduje siê odejœcie „odcinka specjalnego”, który zataczaj¹c pêtlê, wspina siê i przebiega przez zalesione wzniesienie morenowe Kêpy Red³owskiej.
Œcie¿ka ukazuje przede wszystkim urozmaicenie poszczególnych fragmentów wybrze¿a. Miejscami prowa-dzi wybrukowan¹ promenad¹, systematycznie niszczon¹ przez sztormy jesienno-zimowe, co jest wynikiem znacznej aktywnoœci geodynamicznej brzegu. W konsekwencji tej aktywnoœci konieczne jest te¿ sztuczne zasilanie piaskiem znajduj¹cej siê obok pla¿y.
Wzd³u¿ szlaku obserwuje siê dwa rodzaje klifu. Klif aktywny, o pionowych, nagich œcianach, poddawany jest systematycznie procesom niszczenia (ryc. 8). Wci¹¿ nastê-puj¹ tu osypywanie, spe³zywanie i sp³yw materia³u – brzeg ulega niszczeniu, a morze powoli, lecz systematycznie poch³ania kolejne fragmenty l¹du (Subotowicz, 1972). U stóp klifu rozci¹ga siê kamienisto-piaszczysta lub kamienista platforma abrazyjna (ryc. 9), bêd¹ca ciekawym miejscem poszukiwañ dla kolekcjonerów ska³, skamienia³oœci i mine-ra³ów. Le¿¹cy nieopodal klif martwy, którego nie dosiêgaj¹ ju¿ morskie fale, jest wyraŸnie odsuniêty od linii brzego-wej. U jego podstawy rozci¹ga siê piaszczysta pla¿a z licz-nymi kamykami, muszlami, a nieraz te¿ ze skamienia-³oœciami, opisanymi na zaprojektowanych tablicach infor-macyjnych. Niezbyt wysokie wzniesienia klifu poroœniête s¹ gêst¹ roœlinnoœci¹, a na jego krawêdzi pojawiaj¹ siê roz-ciêcia erozyjne, które powsta³y w wyniku wyp³ukiwania przez wody powierzchniowe i tworz¹ schowane w buko-wym lesie malownicze jary i w¹wozy.
Dodatkow¹ ciekawostk¹ na tym odcinku wybrze¿a s¹ pozosta³oœci militarne z czasów II wojny œwiatowej oraz z lat powojennych. Umocnienia i resztki uzbrojenia zacho-wa³y siê na wzniesieniu kêpy oraz u podstawy klifu, gdzie zsunê³y siê w wyniku podmywania brzegu przez morze.
Miejscami w dolnej czêœci aktywnego klifu uwidacznia siê wychodnia osadów miocenu wykszta³conych w postaci bia³ych piasków z py³em wêglowym przewarstwionych wêglem brunatnym (Mojski, 1979). Gdzie indziej znów na powierzchni pla¿y pojawiaj¹ siê tzw. wysiêki, czyli wyp³ywy wód s³odkich (Mielczarski, 1995). Zjawisko to t³umaczy zaprojektowana tablica obrazuj¹ca obieg wody gruntowej w strefie brzegowej.
Podczas spaceru œcie¿k¹ mo¿na ponadto zaobserwowaæ antropogeniczny wp³yw na obecny stan wybrze¿a (Miel-czarski, 1986), w tym ró¿ne obiekty i zabiegi techniczne s³u¿¹ce ochronie brzegu oraz efekty ich dzia³ania.
Ca³kowita d³ugoœæ œcie¿ki wynosi ok. 5 km, z czego niespe³na 2 km to fragment przebiegaj¹cy wzniesieniem Kêpy Red³owskiej, w obrêbie rezerwatu. Pozosta³a czêœæ poprowadzona jest brzegiem morza. Ca³a trasa jest mo¿li-wa do pokonania dla rowerzystów, chocia¿ przez wiêksz¹ jej czêœæ rower trzeba prowadziæ. Szlak jest ³atwo dostêpny dla mieszkañców aglomeracji Trójmiasta i ma szansê staæ siê ulubionym miejscem spacerowym. Zwiedzanie œcie¿ki, bez uwzglêdnienia postojów na odpoczynek i pla¿owanie, bêdzie trwa³o ok. 2–3 godziny.
Podobne zagadnienia obejmuje œcie¿ka zaprojektowa-na w zachodniej czêœci polskiego wybrze¿a, w gminie Rewal.
Œcie¿ka geologiczna Klify Rewala (ryc. 10) – projekt. Autorzy: R. Dobracki, E. Dobracka, J. Relisko-Rybak, (Dobracki i in., 2008b).
Œcie¿ka ta na razie istnieje tylko w formie projektu zlo-kalizowanego na obszarze kêpy wysoczyznowej Rewala bêd¹cej fragmentem zachodniopomorskiej równiny more-nowej. Szlak prowadzi g³ównie brzegiem morza, u podstawy klifu, na którego koronê kilkakrotnie siê wspina. Koñczy siê na mierzei morskiej oddzielaj¹cej akwen jeziora przy-brze¿nego Liwia £u¿a od wód morskich. Prezentowana wzd³u¿ œcie¿ki czêœæ wybrze¿a jest ustawicznie poddawana procesom abrazji o ró¿nej intensywnoœci, co powoduje ci¹g³¹ zmianê linii brzegowej i sukcesywne cofanie siê brzegu morskiego. W rejonie wybrze¿a mierzejowo-wydmowego nastêpuje niszczenie nadmorskiego wa³u wydmowego
gro¿¹ce wlewami wód morskich na jego zaplecze. Procesy erozji zachodz¹ce w obrêbie klifu na skutek oddzia³ywania wysokich stanów morza s¹ tu dodatkowo potêgowane budow¹ geologiczn¹ brzegu, stosunkami wodnymi (wysiêki wód gruntowych), gospodark¹ wodno-œciekow¹ w inten-sywnie zurbanizowanym s¹siedztwie oraz ruchem tury-stycznym. Dlatego te¿ podczas zwiedzania œcie¿ki zaob-serwowaæ mo¿na liczne i ró¿norodne sposoby zabezpie-czania brzegu, które niestety niejednokrotnie okazuj¹ siê byæ równie kosztowne, jak i nieskuteczne.
Jednym z najciekawszych punktów œcie¿ki s¹ ruiny gotyckiego koœcio³a w Trzêsaczu. Na prze³omie XIV i XV w. koœció³ ten wzniesiono w odleg³oœci ok. 2 km od wybrze¿a. Morze systematycznie zabiera³o l¹d i w 1901 r. z klifu run¹³ pierwszy fragment budowli. Obecnie pozosta³a tam jesz-cze tylko czêœæ po³udniowej œciany koœcio³a, zabezpieczo-na zabudow¹ ochronn¹ (ryc. 11).
Warta zwiedzenia jest latarnia morska w Niechorzu, z której tarasu widokowego roztacza siê panorama wyso-czyzny Rewala. Jej p³aska powierzchnia, ukszta³towana na skutek akumulacyjnej dzia³alnoœci l¹dolodu, urozmaicona jest gdzieniegdzie pojedynczymi pagórkami – m.in. form szczelinowych (kemów) – siêgaj¹cymi 5 m ponad poziom Ryc. 9. Kamienista platforma abrazyjna rozci¹gaj¹ca siê na po³udnie od Cypla Red³owskiego. Fot. T. WoŸniak
Fig. 9. Abrasion stone platform extending southwards of the Cypel Red³owski Promontory. Photo by T. WoŸniak
Ryc. 8. Cypel Red³owski zbudowany z glin zwa³owych. Fot. T. WoŸniak
Fig. 8. The Cypel Red³owski Promontory cut in glacial tills. Photo by T. WoŸniak
Ryc. 10. Œliwin Ba³tycki – brzeg wydmowy rozmywany, w profilu geologicznym postglacjalne i holoceñskie osady jeziorne (i³y, gytie, torfy). Fot. J. Relisko-Rybak
Fig. 10. Œliwin Ba³tycki – eroded dune coast; geological section displaying postglacial and Holocene lacustrine sediments (clays, gyttja and peats). Photo by J. Relisko-Rybak
wysoczyzny, drobnymi zag³êbieniami bezodp³ywowymi (pozosta³oœci po martwym lodzie) wype³nionymi osadami jeziornymi i organicznymi, a tak¿e niewielkimi dolinkami erozyjno-denudacyjnymi.
Jezioro Liwia £u¿a jest bardzo p³ytkim, zarastaj¹cym jeziorem przybrze¿nym rozwiniêtym w misie dawnego jeziora polodowcowego i wczesnoholoceñskiego zbiorni-ka wód s³onawych. Na mierzei, która oddziela je od morza, ci¹gnie siê pas pokrywy osadów eolicznych wykszta³co-nych w postaci drobwykszta³co-nych pagórków wydmowych rozdzie-lonych nieckami deflacyjnymi siêgaj¹cymi 6–8 m ponad poziom mierzei.
W projekcie œcie¿ki przewidziano utworzenie w regio-nalnym Muzeum Rybo³ówstwa Morskiego w Niechorzu niewielkiej ekspozycji uzupe³niaj¹cej informacje podane na szlaku.
Ciekawostk¹ jest, ¿e na œcie¿ce mo¿na spotkaæ poje-dyncze foki ba³tyckie, wyleguj¹ce siê nieraz na pla¿y.
D³ugoœæ szlaku to niespe³na 8 km. Trasa jest ³atwo dostêpna, chocia¿ mo¿e sprawiæ trudnoœæ osobom z pro-blemami ruchowymi.
Kolejne dwie œcie¿ki, których projekty ju¿ opracowano i które aktualnie czekaj¹ na realizacjê, zlokalizowane s¹ na obszarach o typowym krajobrazie m³odoglacjalnym. Obie znajduj¹ siê w pó³nocnej czêœci kraju: jedna na wschodzie – w Suwalskim Parku Krajobrazowym, druga na zachodzie – w Cedyñskim Parku Krajobrazowym. Obie s¹ te¿ uwzglêd-nione w projektach geoparków transgranicznych, których za³o¿enie planowane jest w tych dwóch rejonach.
Œcie¿ka geologiczna Kraina epoki lodowca – projekt. Autorzy: R. Dobracki, E. Dobracka, A. Piotrowski, (Dob-racki, 2008a).
Œcie¿kê zaprojektowano w dwóch wariantach: pó³noc-nym i po³udniowym, obydwa mieszcz¹ siê w obrêbie Cedyñskiego Parku Krajobrazowego, na obszarze m³odo-glacjalnego krajobrazu ziemi gryfiñskiej. S¹ to w gruncie rzeczy propozycje dwóch wzajemnie uzupe³niaj¹cych siê œcie¿ek, które maj¹ staæ siê elementami projektowanego polsko-niemieckiego geoparku Kraina Epoki Lodowca na
brzegach Odry Moryñ–Ziethen (czêœæ niemiecka
funkcjo-nuje ju¿ od 2007 r.). Geopark tworzony po stronie polskiej bêdzie ukazywa³ powsta³¹ podczas ostatniej epoki lodow-cowej ró¿norodnoœæ przyrodnicz¹, która jest g³ównym czyn-nikiem wyró¿niaj¹cym region. Œcie¿ki umo¿liwi¹ zawê-drowanie do wszystkich wa¿nych i ciekawych zak¹tków parku i poznanie niezwyk³ego zró¿nicowania krajobrazu naturalnego, jego powi¹zañ z przejawami ¿ycia cz³owieka (archeologia, osadnictwo, historia, kultura, gospodarka) – zarówno dawniej, jak i dziœ.
Na szlaku (g³ównie w wyrobiskach) zobaczyæ bêdzie mo¿na ods³oniêcia osadów rzecznych, lodowcowych i rzeczno-lodowcowych oraz innych osadów plejstocenu i holocenu z rozpoznawalnymi formami morenowymi i san-drowymi. W niektórych ods³oniêciach znajdowano koœci ssaków z epoki lodowcowej. Na wyp³aszczonym obszarze tarasów rzecznych u ujœcia doliny Rurzycy, gdzie teren pofa³dowany jest jedynie dochodz¹cymi do 10 m pagórkami wydm wa³owych, w profilu osadów eolicznych istniej¹ liczne stanowiska archeologiczne z epoki neolitu i m³odsze. Stanowisko znacznie póŸniejsze – wczesnochrzeœcijañskie grodzisko – znajduje siê równie¿ w Cedyni.
Œcie¿ki zahacz¹ o kilka punktów widokowych z pano-ram¹ m.in. wzgórz morenowych rezerwatu Wrzosowiska Cedyñskie (tzw. Karpaty Cedyñskie), obszarów depresyj-nych ¯u³aw Cedyñskich, doliny Odry, ciekawej morfolo-gicznie strefy morenowej fazy pomorskiej oraz Wzgórz
Krzymowskich (ryc. 12), bêd¹cych struktur¹ glacitekto-niczn¹ z zaburzonymi osadami oligocenu, miocenu i glin lodowcowych.
Na szlaku zobaczyæ bêdzie mo¿na g³azy narzutowe – w terenie, a tak¿e wykorzystywane w okolicznym budow-nictwie np. w koœcio³ach, domach i zabudowaniach gospo-darczych. W Moryniu, którego centrum opasane jest œredniowiecznymi murami obronnymi zbudowanymi w³aœnie z g³azów narzutowych, urz¹dzona zostanie ich ekspozycja w postaci kamiennego ogrodu pod nazw¹
Kamieñ w naturze, historii i kulturze. Bêdzie ona stanowi³a
inicjaln¹ czêœæ Geoparku Kraina Epoki Lodowca na
brze-gach Odry Moryñ– –Ziethen (projekt UE).
Na odcinkach szlaku biegn¹cych wzd³u¿ krawêdzi doliny Odry zaobserwowaæ mo¿na zawieszone nad jej dnem ujœcia cieków wodnych, dolinki denudacyjne oraz wychodnie i³ów oligoceñskich w postaci ³usek i porwaków glacjalnych.
Œcie¿ka Kraina epoki lodowca jest najd³u¿sz¹ z zapro-jektowanych przez PIG-PIB œcie¿ek; obydwa jej warianty mierz¹ w sumie ok. 50 km. Mo¿na bêdzie j¹ zwiedzaæ na piechotê, rowerem, a poniewa¿ szlak przebiega wzd³u¿ ogólnie dostêpnych dróg – tak¿e samochodem.
Œcie¿ka geologiczna Krajobrazy polodowcowe
Suwal-szczyzny – projekt. Autorzy: M. Krzeczyñska, D. Nizicka,
K. Pochocka-Szwarc (Krzeczyñska i in, 2008).
Ryc. 11. Po³udniowa œciana koœcio³a w Trzêsaczu. Fot. R. Dobracki
Fig. 11. Southern wall of the church at Trzêsacz. Photo by R. Dobracki
Ryc. 12. G³az BliŸniak (wiêkszy) na obszarze Wzgórz Krzymow-skich. Fot. J. Relisko-Rybak
Fig. 12. Larger of the Twins erratic boulders, the area of the Wzgórza Krzymowskie hills. Photo by J. Relisko-Rybak
Wyj¹tkowoœæ krajobrazu Suwalskiego Parku Krajobra-zowego (ryc. 13) zadecydowa³a o umiejscowieniu w³aœnie tutaj kolejnej projektowanej œcie¿ki geologicznej.
Na stosunkowo niewielkim obszarze parku wystêpuje du¿e nagromadzenie doskonale zachowanych form geolo-gicznych powsta³ych podczas ostatniego zlodowacenia (Ber, 1967, 2009; Ber & Maksiak, 1969). Dodatkowym atutem tej lokalizacji jest po³o¿ony we wsi Szurpi³y teren (z maga-zynem rdzeni wiertniczych) nale¿¹cy do PIG-PIB, na któ-rym, w momencie projektowania œcie¿ki, przewidziano stworzenie centrum edukacyjnego z sal¹ ekspozycyjn¹ maj¹c¹ pe³niæ funkcjê „przedmowy” lub uzupe³nienia treœci zawartych w materia³ach informacyjnych na szlaku. Aktu-alnie œcie¿ka pozostaje w fazie projektu, lecz ujêcie jej w planach transgranicznego Geoparku Jaæwie¿ daje szansê na rych³¹ realizacjê. Dotychczas ukaza³a siê Mapa
geologiczno--turystyczna Suwalskiego Parku Krajobrazowego w skali 1 : 25 000 (Nizicka i in., 2007).
Na pocz¹tku œcie¿ki, we wsi Szurpi³y, pomiêdzy jezio-rami Kluczysko a Szurpi³y zwiedzaj¹cym ukazuj¹ siê more-nowe wzgórza Góry Zamkowej oraz s¹siaduj¹cych z ni¹ gór Koœcielnej i Cmentarnej. Na wzgórzach tych znajduje siê wiele ciekawych obiektów archeologicznych. Najstarsze œlady osadnictwa siêgaj¹ III lub II w. p.n.e., kiedy to na Górze Zamkowej za³o¿ono osiedle – gród obronny. Konty-nuacja osadnictwa w tym miejscu przypada na okres od prze³omu V/VI w. n.e a¿ do prze³omu VIII/IX w n.e.
Do najciekawszych obiektów na œcie¿ce nale¿¹ g³azowi-ska objête ochron¹ w formie rezerwatów. S¹ one przyk³a-dami bruku lodowcowego z³o¿onego z g³azów, ods³oniêtego na skutek erozyjnego rozmycia poziomu gliny zwa³owej.
W Turtulu, po³o¿onym w Dolinie Czarnej Hañczy, znajduj¹ siê ruiny XVI-wiecznej osady m³yñskiej (u¿ytko-wanej jeszcze po II wojnie œwiatowej). W tym miejscu na Czarnej Hañczy jest sztucznie utworzony zalew. Obecnie w Turtulu znajduje siê siedziba dyrekcji Suwalskiego Parku Krajobrazowego oraz niewielka baza edukacyjna i nocle-gowa, sala wystawowa i izba regionalna.
Z punktu widokowego w Turtulu rozpoœciera siê malow-niczy widok na okolicê oraz na dno rynny lodowcowej, w której znajduje siê zalew na Czarnej Hañczy. Wystaj¹ce ponad powierzchniê wody zalesione wyspy s¹ fragmen-tami ozu turtulskiego, opisanego ju¿ w 1928 r. przez Piet-kiewicza. Tworzy go 13 pagórków znajduj¹cych siê w dnie rynny lodowcowej na odcinku o d³ugoœci ok. 3 km, zbudo-wanych z piasków i ¿wirów osadzonych przez wody p³yn¹ce w tunelu lodowca.
Œcie¿ka prowadzi nad jezioro Hañcza. Jest to najg³êbsze w Polsce jezioro rynnowe, objête od 1963 r. ochron¹ w for-mie rezerwatu krajobrazowego. Du¿a przejrzystoœæ wody w Hañczy (rzadko spotykana w polskich akwenach œródl¹dowych) umo¿liwia podwodn¹ obserwacjê i badanie stromych œcian rynny lodowcowej. Stoki jeziora poni¿ej g³êbokoœci ok. 20 m s¹ niemal pionowe. S¹ to s³ynne „œcianki” zbudowane z glin z du¿¹ iloœci¹ g³azów. W œcia-nach tych wystêpuj¹ ciekawe struktury glacitektoniczne.
Dalej œcie¿ka prowadzi wschodnim brzegiem jeziora, wspinaj¹c siê niekiedy na pagórki morenowe. Przy szlaku spoczywa G³az Graniczny – g³az narzutowy o obwodzie ok. 11 m, bêd¹cy pomnikiem przyrody, który w XVI w. wytycza³ granicê pomiêdzy puszczami: Prze³omsk¹ i Mereck¹ – st¹d jego nazwa (Ber, 1967, 2009; Ber &, Mak-siak, 1968).
Na trasie, na wschód od jeziora Hañcza, znajduje siê charakterystyczny zespó³ form morenowych nazywanych „amfiteatrem Wodzi³ek”. S¹ to pod³u¿nie zorientowane
wzgórza moren spiêtrzonych o uk³adzie „amfiteatralnym”, pomiêdzy którymi znajduj¹ siê zag³êbienia wype³nione torfowiskami.
Przy pó³nocnym krañcu jeziora Hañcza œcie¿ka dochodzi do ruin XVII-wiecznego dworu Stara Hañcza, otoczonego parkiem podworskim, w którym poprowadzona jest dydak-tyczna œcie¿ka dendrologiczna.
G³ówne zagadnienia poruszane w materia³ach informa-cyjnych zwi¹zanych ze œcie¿k¹ to:
budowa geologiczna regionu (ze szczególnym uwzglêd-nieniem pod³o¿a krystalicznego, zalegaj¹cego tutaj na g³êbokoœci 800–900 m);
plejstoceñskie procesy glacjalne: transgresja i regre-sja l¹dolodu, deglacjacja, akumulacja lodowcowa i wodnolodowcowa, powstawanie powierzchniowych form geomorfologicznych, typy petrograficzne g³azów narzutowych z uwzglêdnieniem kierunków nasuniêæ l¹dolodu skandynawskiego;
œrodowisko przyrodnicze strefy przedpola l¹dolo-du: flora i fauna tundry, przedstawiciele gatunków wymar³ych;
wspó³czesne osobliwoœci przyrodnicze, takie jak zawieszone torfowiska;
aspekty archeologiczno-historyczne – osadnictwo od neolitu po œredniowiecze.
D³ugoœæ zaprojektowanej œcie¿ki wyniesie ok. 10 km, wskazane bêdzie zatem zwiedzanie jej na rowerach. Jeœli turysta wybierze wêdrówkê piesz¹, trasê mo¿na podzieliæ na dwie czêœci z przerw¹ (równie¿ noclegow¹) w Turtulu. Przy skrajnych punktach œcie¿ki znajduj¹ siê przystanki autobusowe i parkingi. Wiêkszoœæ trasy zosta³a poprowa-dzona wzd³u¿ istniej¹cych szlaków turystycznych.
Œcie¿ki geologiczne w Sudetach.
Œcie¿ki geologiczne rejonu Gór Kaczawskich:
Kamie-nio³om Gruszka i Góra Mi³ek – projekty. Autor: W. Kozdrój
(Kozdrój, 2008a, b).
Obydwie œcie¿ki, istniej¹ce dziœ w formie projektów, zlokalizowane s¹ w miejscowoœci Wojcieszów w Górach Kaczawskich, a ich trasy przebiegaj¹ przez obecnie nie-eksploatowane ju¿ kamienio³omy wapieni krystalicznych wieku kambryjskiego, w których zaobserwowaæ mo¿na charakterystyczne cechy budowy i efekty ró¿norodnych procesów geologicznych, jakie dawniej tu zachodzi³y. Œcie¿ka
Góra Mi³ek przebiega przez rezerwat przyrody
ustanowio-Ryc. 13. Jezioro Szurpi³y po³o¿one wœród wzgórz morenowych Suwalskiego Parku Krajobrazowego. Fot. M. Graniczny Fig. 13. The Szurpi³y Lake situated among moralne hills of the Suwa³ki Landscape Park. Photo by M. Graniczny
ny w celu ochrony charakterystycznego dla Sudetów frag-mentu regla dolnego na pod³o¿u wapiennym wraz z wystê-puj¹cymi tu naturalnymi zespo³ami roœlinnymi i bogat¹ faun¹ bezkrêgowców.
Celem zlokalizowania œcie¿ek w tym miejscu by³o zwiêkszenie zainteresowania regionem Gór Kaczawskich tych turystów, którzy przemierzaj¹ je g³ównie tranzytem w drodze do centrów turystycznych Karkonoszy i rzadko zatrzymuj¹ siê tu na krótszy lub d³u¿szy pobyt. Zintensyfi-kowanie ruchu turystycznego ma istotne znaczenie dla Wojcieszowa, który posiada du¿y wskaŸnik bezrobocia – stworzenie tutaj dodatkowej bazy turystycznej by³oby impulsem do dalszego rozwoju miasta (Brol, 2004)
Obie zaprojektowane œcie¿ki, tj. œcie¿ka geologiczno--œrodowiskowa w rejonie rezerwatu Góra Mi³ek oraz œcie¿ka w obrêbie kamienio³omu Gruszka, prowadz¹ przez utwory dolnopaleozoiczne po³udniowej czêœci tzw. meta-morfiku kaczawskiego (Teisseyre, 1967; Oberc, 1982; Baranowski i in., 1987; Baranowski i in., 1990) i zaprezen-towano na nich podobn¹ tematykê. Na podstawie bogatej literatury przedmiotu na œcie¿kach przedstawiona bêdzie w przystêpny sposób regionalna budowa geologiczna (Kryza & Muszyñski, 1992, 2003; Cwojdziñski & Kozdrój, 1995; Kozdrój, 1995; Kozdrój i in., 2000; Kozdrój i in., 2001) oraz – w sposób bardziej szczegó³owy – omówione zostan¹ aspekty wczesnego rozwoju sekwencji paleozoicznej
zwi¹-zanej z podmorsk¹ dzia³alnoœci¹ wulkaniczn¹ i osadza-niem siê na dnie dawnego morza osadów wêglanowych (Baranowski & Lorenc, 1981; Lorenc, 1983; Kryza, 1993; Muszyñski, 1994; Furnes i in., 1994). Opisane bêd¹ tak¿e zjawiska deformacji ska³ w warunkach metamorficznych (Cymerman, 2002) oraz m³odsze procesy wietrzeniowe i erozyjne zachodz¹ce w ska³ach wapiennych, które dopro-wadzi³y do rozwoju form krasowych, powstawania jaskiñ i szaty naciekowej (Pulina, 1996).
Do najciekawszych obiektów na œcie¿kach zaliczyæ nale¿y ³adne ods³oniêcia wojcieszowskich wapieni krysta-licznych (np. w partiach szczytowych Góry Cisowej), ³upków zieleñcowych i masywnej odmiany zieleñców, powsta³ych z intruzji bazaltów lub grubego potoku lawowego (ryc. 14). Miejscami obserwuje siê dochodz¹ce do 5 m wysokoœci ska³ki zbudowane z masywnych zieleñców. S¹ to intruzje lub wylewy law bazaltowych, które tworzy³y dno dawnego morza. Gdzieniegdzie widoczne s¹ owalne struktury law poduszkowych dowodz¹cych, ¿e erupcje bazaltów zacho-dzi³y w œrodowisku podwodnym (ryc. 15).
W niektórych ods³oniêciach wystêpuj¹ struktury defor-macyjne, które powsta³y podczas orogenicznych przeobra-¿eñ tektono-metamorficznych (ryc. 16).
Na obszarze, po którym przebiegaj¹ œcie¿ki, czêsto spotyka siê naturalne grupy ska³ek w formie ostañców – takie jak Lisie Ska³y na zachodnim zboczu Góry Chmielarz – o wysokoœci dochodz¹cej do ok. 10 m, zbudowane z ³upków zieleñcowych powsta³ych z laminowanych wulka-noklastyków.
Obie œcie¿ki przebiegaj¹ przez punkty widokowe uka-zuj¹ce walory krajobrazowe okolicy, takie jak strome po³u-dniowe œciany trzech w¹skich grzbietów: Góry Cisowej, góry Wroniec i góry M³yniec, zbudowanych z wapieni wojcieszowskich, a objêtych ju¿ w po³owie XX w. ochron¹ prawn¹ jako zabytki przyrody nieo¿ywionej.
Rejon obydwu kamienio³omów (Gruszka i Mi³ek) obfi-tuje w formy krasowe. S¹ to najczêœciej niewielkie jaskinie, kawerny i schrony, w których stwierdzono œlady obecnoœci cz³owieka pierwotnego, takie jak wêgle z palenisk, oraz fragmenty koœci zwierz¹t jaskiniowych i wspó³czesnych.
Na trasie znajduje siê Ÿród³o wód krasowych M³yn, wykorzystywanych obecnie do produkcji wody butelko-wanej Wojcieszowianka. Drenowane tutaj wody krasowe s¹ wodami wodorowêglanowo-wapniowymi o doskona³ej jakoœci i powinny staæ siê jednym z wa¿nych czynników przyci¹gaj¹cych turystów.
Ryc. 14. Ods³oniêcia zieleñców masywnych – dawnych „bazaltów”, których erupcja mia³a miejsce na dnie dawnego zbiornika morskiego Fig. 14. Outcrops of massive greenstones – ancient "basalts" which were erupted on marine basin floor
Ryc. 15. Masywne zieleñce z widocznymi owalnymi reliktami law poduszkowych (pokreœlonymi ¿ó³t¹, kropkowan¹ lini¹)
Fig. 15. Massive greenstones with visible oval relics of pillow lava (accentuated with dotted yellow line)
Ryc. 16. Mezostruktury tektoniczne (zafa³dowania) w ³upkach zieleñ-cowych powsta³e podczas waryscyjskich ruchów orogenicznych. Ryc. 14–16 fot. W. KoŸma
Fig. 16. Tectonic mesostructures (foldings) in greenstone schists, formed during the Variscan orogeny Figs. 14–16 photo by W. KoŸma
Poprowadzone w terenie œcie¿ki umo¿liwi¹ zapozna-nie siê z napotkanymi na trasie ska³ami, okreœlezapozna-nie ich pochodzenia (wulkaniczne, osadowe), typu (np. masywne bazalty, laminowane wapienie) i znaczenia w procesach rozwoju dolnopaleozoicznych basenów sedymentacyjnych i waryscyjskich transformacji orogenicznych. W miejscach objêtych powierzchniowymi i podziemnymi zjawiskami krasowymi opisany zostanie mechanizm ich rozwoju i powstawania form naciekowych. W okolicy znajduj¹cych siê na szlaku ruin starego wapiennika omówiona bêdzie dawna technologia wypalania wapna.
Do kamienio³omu Gruszka prowadzi aktualnie œcie¿ka przyrodniczo-dydaktyczna, wymagaj¹ca uzupe³nienia o elementy zwi¹zane z budow¹ geologiczn¹ terenu.
D³ugoœæ zaprojektowanych œcie¿ek to 5 km dla œcie¿ki
Góra Mi³ek i 3 km dla œcie¿ki Kamienio³om Gruszka. Trasy
nie s¹ przystosowane dla osób z trudnoœciami ruchowymi. Œcie¿ki na bazie stanowisk geologicznych w gminie Radków – w trakcie realizacji. Autor: I. Ploch (Ploch i in., 2011).
Rejon Sudetów posiada niezwykle barwn¹ historiê geologiczn¹ i przepiêkne naturalne ods³oniêcia. W gminie Radków jednym z ich licznych przyk³adów s¹ góry Sto³owe. Planowana sieæ stanowisk tworz¹cych œcie¿ki dydaktyczne stanie siê punktem wyjœcia do dalszej podró¿y szlakiem geologicznej historii. Bêdzie zachêcaæ do odwiedzenia nie tylko Gór Sto³owych – g³ównego punktu wycieczek – ale równie¿ do poznania ca³ego rejonu i pozostania w nim na d³u¿ej. Pomys³ stworzenia œcie¿ek powsta³ dziêki spotka-niu pracowników PIG-PIB z dyrekcj¹ kopalni melafirów w T³umaczowie w trakcie poszukiwania tropów permskich gadów. Nastêpnie we wspó³pracy z w³adzami gminy Radków stworzono zespó³, który rozpocz¹³ budowê sieci œcie¿ek geoturystycznych. Pierwszym stanowiskiem bêdzie wie¿a widokowa i lapidarium z objaœnieniami geologicz-nej historii rejonu. W pobli¿u powstanie równie¿ miejsce przeznaczone na organizacjê pikników i parking. Na tere-nie pobliskiej kopalni melafirów w T³umaczowie rozpo-czêto ju¿ gromadzenie okazów geologicznych do lapi-darium. Wykonano te¿ kopie p³yt z tropami permskich gadów z tego terenu, których orygina³y zgromadzono w Muzeum Geologicznym PIG-PIB w Warszawie (ryc. 17). Przedstawiciele gminy przygotowali plan mo¿liwoœci zagospodarowania turystycznego gminy, który pozwoli nakreœliæ dalsze kroki zwi¹zane z budow¹ stanowisk. Pro-jekt sieci œcie¿ek geoturystycznych zosta³ objêty
honoro-wym patronatem g³ównego geologa kraju dr. Henryka Jac-ka Jezierskiego, dyrektora PIG-PIB dr. hab. Jerzego Nawrockiego i starosty k³odzkiego Macieja Awi¿enia.
Œcie¿ki geologiczne w Górach Œwiêtokrzyskich. Œcie¿ki w Górach Œwiêtokrzyskich s¹ tworzone przede wszystkim na podstawie licznych dokonanych na tym obszarze odkryæ paleontologicznych z ró¿nych okresów dziejów Ziemi. Prezentowane s¹ na nich m.in. doskonale zachowane tropy.
Œcie¿ka geologiczna utworzona na podstawie znalezisk tropów dinozaurów w So³tykowie w Nadleœnictwie St¹por-ków – zrealizowana. Autorzy: I. Ploch, G. Gierliñski, K. Sabath (Ploch i in., 2003).
Na terenie kraju znajduj¹ siê unikatowe znaleziska ichno-logiczne faun dinozaurowych z wa¿nego okresu w dziejach Ziemi, jakim jest prze³om triasu i jury – okres, w którym kszta³towa³y siê ekosystemy zdominowane przez dinozaury – oraz z póŸniejszych epok. Jedno z takich znalezisk znaj-duje siê na terenie rezerwatu Gagaty So³tykowskie w Nad-leœnictwie St¹porków. Na powierzchni skalnej zachowane s¹ dwa szlaki tropów Kayentapus pozostawione przez tero-pody (dwuno¿ne dinozaury drapie¿ne), dwa równoleg³e szlaki tropów Parabrontopodus pozostawione przez zauro-pody (czworono¿ne dinozaury roœlino¿erne) i cztery rów-noleg³e szlaki ma³ych tropów zauropodów. Równolegle przebiegaj¹ce tropy m³odych zauropodów wskazuj¹ na ich stadne zachowanie, rzadko dokumentowane w tak wcze-snym okresie, jakim jest pocz¹tek jury. W wy¿ej le¿¹cym ods³oniêciu znajduje siê p³yta piaskowca z utrwalonymi odlewami œladów p³yn¹cego teropoda nosz¹cych nazwê
Ryc. 17. Permskie tropy Ichnotherium, których kopia bêdzie ustawiona w lapidarium w gminie Radków
Fig. 17. Permian Ichnotherium track; a replica of that slab with these footprints will be displayed in lapidarium in the Radków commune
Ryc. 18. Zabezpieczona i przygotowana dla zwiedzaj¹cych powierzchnia z tropami dinozaurów w So³tykowie. Ryc. 17–18 fot. I. Ploch
Fig. 18. Slab surface with dinosaur tracks, protected and prepared for display at So³tyków. Figs. 17–18 photo by I. Ploch
Characichnos tridactylus. Teropody prawdopodobnie
wcho-dzi³y do rzek i jezior w poszukiwaniu po¿ywienia (Gierliñ-ski i in., 2006).
Prace zwi¹zane z tworzeniem œcie¿ki obejmowa³y kilka etapów. W pierwszej kolejnoœci zakonserwowano powierzch-niê z tropami, która pomimo wczeœniejszych zabiegów ulega³a niszczeniu na skutek czynników naturalnych. Powierzchnia zosta³a oczyszczona z naniesionego osadu i zwietrzeliny. W pracach uczestniczy³ zespó³ z Muzeum Geologicznego PIG-PIB w Warszawie oraz wolontariusze z JuraParku w Ba³towie. Nastêpnie powierzchniê z tropami poddano konserwacji, wzmocniono i utwardzono prepara-tami Steinfestiger 100 i 300 wnikaj¹cymi w g³êbsze partie ska³y. Nieszczelne zadaszenie nad tropami pokryto now¹ powierzchni¹. Tropy obrysowano tak, aby ka¿dy móg³ ³atwo rozpoznaæ ich zarys (ryc. 18). Ich przynale¿noœæ systema-tyczn¹ mo¿na odczytaæ dziêki ustawionym obok ods³o-niêcia tablicom informacyjnym. Przedstawiono na nich i opisano szlak tropów, ówczesne œrodowisko oraz wyjaœnio-no jaki diwyjaœnio-nozaur i w jaki sposób móg³ pozostawiæ dane œlady. Na drodze do stanowiska zbudowano specjalne pomosty pozwalaj¹ce przejœæ przez podmok³y teren i dojœæ do stano-wiska. W wy¿szej czêœci ods³oniêcia, przy tropie p³yn¹cego dinozaura, ustawiono równie¿ tablicê informacyjn¹, na któ-rej przedstawiono szczegó³owy opis po polsku i po angiel-sku. Druk i ustawienie obu tablic zosta³y sfinansowane dziêki wsparciu Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Kielcach. Pozosta³e dwie tablice, prace konserwatorskie, pomosty i nowe pokrycie dachu wykonano dziêki grantowi z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wy¿szego (Ploch, 2008, 2009). Nad-leœnictwo St¹porków zbudowa³o parking i ustawi³o sto³y i ³awy dla odwiedzaj¹cych to miejsce. Drogê dojazdow¹ do stanowiska utwardzono i pokryto ¿wirow¹ powierzchni¹. Miejsce to jest t³umnie odwiedzane, a informacje o nim znajduj¹ siê w informatorach turystycznych przygotowa-nych przez pracowników Muzeum Geologicznego PIG-PIB oraz JuraParku w Ba³towie. Tropy dinozaurów, które choæby ju¿ tylko ze wzglêdu na swoj¹ wartoœæ naukow¹ zas³uguj¹ na ochronê, odpowiednio zabezpie-czone i chronione, pe³ni¹ wa¿n¹ funkcjê edukacyjn¹ oraz przyczyniaj¹ siê do rozwoju turystyki w tym rejonie.
Œcie¿ka geologiczna Kamienio³om Zache³mie – zreali-zowana. Autorzy: W. Trela, S. Salwa, P. Szrek (Salwa i in., 2010).
Warto wspomnieæ równie¿ o niedawno powsta³ej œcie¿ce w kamienio³omie Zache³mie (ryc. 19). Prowadzi ona tropami pierwszych czworonogów, które ponad 395 mln lat temu, jak wynika z ostatnich datowañ, w³aœnie tutaj wype³z³y na l¹d. Jest to jak dotychczas najstarsze na œwiecie stanowisko dokumentuj¹ce ten wa¿ny krok w rozwoju ¿ycia na Ziemi.
Obszerny artyku³ dotycz¹cy wirtualnej postaci œcie¿ki
Kamienio³om Zache³mie ukaza³ siê w niedawnym numerze Przegl¹du Geologicznego (zob. Salwa i in., 2010).
Przedstawione powy¿ej, opracowywane przez PIG-PIB œcie¿ki zaczynaj¹ uzupe³niaæ ofertê turystyczn¹ o elementy œrodowiska abiotycznego, dotychczas rzadko eksponowane i niedoceniane jako obiekty atrakcyjne dla zwiedzaj¹cych. Œcie¿ki spajaj¹ce krajobraz przyrodniczy, historyczny oraz kulturowy, ³¹cz¹ce w sobie cechy poznawcze, dydaktyczne i rozrywkowe umo¿liwiaj¹ stworzenie z obiektów geolo-gicznych produktów turystycznych, które wnios¹ wk³ad w promocjê i rozwój poszczególnych regionów. Równoczeœnie, dziêki poszerzeniu wiedzy odbiorców przyczyni¹ siê do zachowania tej czêœci dziedzictwa naturalnego, która nadal pozostaje nie w pe³ni doceniona przez spo³eczeñstwo.
Literatura
BARANOWSKI Z., HAYDUKIEWICZ A., KRYZA R., LORENC S., MUSZYÑSKI A., SOLECKI A. & URBANEK Z. 1990 – Outline of the geology of the Góry Kaczawskie (Sudetes, Poland). N. Jb. Geol. Paläont. Abh., 179: 223–257.
BARANOWSKI Z., HAYDUKIEWICZ A., KRYZA R., LORENC S., MUSZYÑSKI A. & URBANEK Z. 1987 – Rozwój struktury wschodniej czêœci Gór Kaczawskich na podstawie dotychczasowego rozpoznania stratygrafii, warunków sedymentacji i wulkanizmu. Przewodnik 58. Zjazdu PTG: 61–73.
BARANOWSKI Z. & LORENC S. 1981 – Pozycja geologiczna wapie-ni wojcieszowskich wzglêdem serii zieleñcowej (spilitowo-keratofiro-wej) w SE czêœci Gór Kaczawskich. Geol. Sudetica, 16(2): 49–59. BARDZIÑSKI W., LEWANDOWSKI J., WIÊCKOWSKI R. & ZIELIÑ-SKI T. 1985 – Objaœnienia do szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 50 000, ark. Czêstochowa (845). Wyd. Geol., Warszawa. BER A. 1967 – Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000, ark. Jeleniewo. Inst. Geol., Warszawa.
BER A. 2009 – Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000, ark. Jeleniewo. Pañstw. Inst. Geol. Arkusz reambulowany.
Ryc. 19. Niezgodnoœæ k¹towa miêdzy utworami dewonu i permo-triasu w kamienio³omie Zache³mie. Fot. S. Salwa Fig. 19. Angular unconformity between Devonian and Permo-Triassic rocks in the Zache³mie quarry. Photo by S. Salwa
BER A. & MAKSIAK S. 1969 – Formy marginalne i formy martwego lodu w zag³êbieniu Szeszupy na Pojezierzu Suwalskim. Biul. Inst. Geol., 220: 347–359.
BOGACKA A. & RUDOWSKI S. 2001 – Budowa geologiczna Cypla Red³owskiego. [W:] Florek W. (red) Geologia i geomorfologia pobrze¿a i po³udniowego Ba³tyku, PAP S³upsk: 111–117.
BROL M. 2004 – Plan rozwoju lokalnego miasta Wojcieszów. Urz¹d Miasta Wojcieszów.
CWOJDZIÑSKI S. & KOZDRÓJ W. 1995 – Szczegó³owa mapa geolo-giczna Sudetów w skali 1 : 25 000, ark. Wojcieszów. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
CYMERMAN Z. 2002 – Analiza strukturalno-kinematyczna i wary-scyjska ewolucja tektoniczna kompleksu kaczawskiego. Prace Pañstw. Inst. Geol., 175: 147.
DOBRACKI R., DOBRACKA E. & PIOTROWSKI A. 2008 – Projekt œcie¿ki dydaktycznej geologiczno-œrodowiskowej „Kraina Epoki Lodowca”. [W:] Opracowanie metodyki projektowania geologiczno--œrodowiskowych œcie¿ek dydaktycznych oraz przygotowania przyk³adowych projektów w wybranych rejonach Polski. Archiwum PIG-PIB.
DOBRACKI R., DOBRACKA & RELISKO-RYBAK J. 2008 – Projekt œcie¿ki dydaktycznej geologiczno-œrodowiskowej „Klify Rewala” . [W:] Opracowanie metodyki projektowania geologiczno-œrodowisko-wych œcie¿ek dydaktycznych oraz przygotowania przyk³adogeologiczno-œrodowisko-wych pro-jektów w wybranych rejonach Polski. Archiwum PIG-PIB.
FURNES H., KRYZA R., MUSZYÑSKI A., PIN C. & GARMANN L.B. 1994 – Geochemical evidence for progressive, rift-related early Palaeozoic volcanism in the western Sudetes. J. Geol. Soc., 151: 91–109. GAWLIKOWSKA E. 2000 – Ochrona georó¿norodnoœci na Dolnym Œl¹sku z map¹ chronionych obszarów i obiektów przyrody nieo¿ywio-nej w skali 1 : 300 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
GADZICKA E., KRZECZYÑSKA M., WONIAK P., CZARNO-GÓRSKA M. & KOWALSKI Z. 2006 – Projekt wzorcowej œcie¿ki dydaktycznej w Kielnikach – przygotowanie pilota¿owego programu edukacyjnego. Archiwum PIG-PIB.
GIERLIÑSKI G., SABATH K. & PLOCH I. 2006 – Œwiêtokrzyski Park Jurajski. Informator turystyczny. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 1–17. HELIASZ Z., PTAK B., WIÊCKOWSKI R. & ZIELIÑSKI T. 1987 – Objaœnienia do szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 50 000, ark. Janów (846). Wyd. Geol. Warszawa.
JURYS L., NEUMANN M. & WONIAK T. 2008 – Projekt œcie¿ki dydaktycznej geologiczno-œrodowiskowej Kêpa Red³owska. [W:] Opracowanie metodyki projektowania geologiczno-œrodowiskowych œcie¿ek dydaktycznych oraz przygotowania przyk³adowych projektów w wybranych rejonach Polski. Archiwum PIG-PIB.
KLIMASZEWSKI M. 1978 – Geomorfologia. PWN, Warszawa: 584–588. KOZDRÓJ W. 1995 – Objaœnienia do szczegó³owej mapy geologicznej Sudetów w skali 1 : 25 000, ark. Wojcieszów. Wyd. Geol., Warszawa. KOZDRÓJ W. 2008a – Projekt œcie¿ki dydaktycznej geologiczno-œro-dowiskowej „Kamienio³om Gruszka”. [W:] Opracowanie metodyki projektowania geologiczno-œrodowiskowych œcie¿ek dydaktycznych oraz przygotowania przyk³adowych projektów w wybranych rejonach Polski. Archiwum PIG-PIB.
KOZDRÓJ W. 2008b – Projekt œcie¿ki dydaktycznej geologiczno-œro-dowiskowej „Góra Mi³ek”. [W:] Opracowanie metodyki projektowania geologiczno-œrodowiskowych œcie¿ek dydaktycznych oraz przygotowa-nia przyk³adowych projektów w wybranych rejonach Polski. Archi-wum PIG-PIB.
KOZDRÓJ W., CYMERMAN Z., KRENTZ O., WALTER W., BRAUSE H., HOTH K., BERGER H.-J., KEMNITZ H., LOBST R., OPLETAL M., MRAZOVA S., VALECKA J., PROUZA V., KACHLIK V. & CAJZ V. 2000 – Geological Map Lausitz–Jizera–Karkonosze (without Cenozoic sediments) in scale 1 : 100 000. Sächsisches Landesamt für Umwelt und Geologie, Freiberg Pañstwowy Istytut Geologiczny, Warszawa Èeský geologický ústav, Praha.
KOZDRÓJ W., KRENTZ O. & OPLETAL M. (red.) 2001 – Comments on the Geological Map Lausitz–Jizera–Karkonosze (without Cenozoic sediments) in scale 1 : 100 000. Sächsisches Landesamt für Umwelt und Geologie, Freiberg Pañstwowy Istytut Geologiczny, Warszawa Èeský geologický ústav, Praha.
KRYZA R. 1993 – Zasadowe ska³y metawulkaniczne œrodkowej czêœci Gór Kaczawskich. Studium petrologiczne. Acta Univ. Wratisl., 1546, Pr. Geol.-Miner., 39: 1–139.
KRYZA R. & MUSZYÑSKI A. 1992 – Pre-Variscan volcanic-sedi-mentary succession of the central southern Góry Kaczawskie, SW Poland outline geology. Ann. Soc. Geol. Pol., 62: 117–140.
KRYZA R. & MUSZYÑSKI A. 2003 – Kompleks metamorficzny Gór Kaczawskich – fragment waryscyjskiej pryzmy akrecyjnej. [W:] Ciê¿-kowski W., Wojewoda J. & ¯elaŸniewicz A. (red.) Sudety Zachodnie: od wendu do czwartorzêdu. WIND, Wroc³aw: 95–105.
KRZECZYÑSKA M., NIZICKA D. & POCHOCKA-SZWARC K. 2008 – Projekt œcie¿ki dydaktycznej geologiczno-œrodowiskowej
„Krajobrazy Polodowcowe Suwalszczyzny”. [W:] Opracowanie metodyki projektowania geologiczno-œrodowiskowych œcie¿ek dydak-tycznych oraz przygotowania przyk³adowych projektów w wybranych rejonach Polski. Archiwum PIG-PIB.
KRZECZYÑSKA M. & WONIAK P. 2008 – Projekt œcie¿ki dydak-tycznej geologiczno-œrodowiskowej „Od Gór Towarnych do Zielonej Góry”. [W:] Opracowanie metodyki projektowania geologiczno-œrodo-wiskowych œcie¿ek dydaktycznych oraz przygotowania przyk³adowych projektów w wybranych rejonach Polski. Archiwum PIG-PIB. LEWANDOWSKI J., ZIELIÑSKI T., 1980 – Œrodkowoplejstoceñski kras w Przymi³owicach ko³o Olsztyna (Wy¿yna Krakowsko-Wieluñska). Kras i speleologia, 12: 91–104.
LORENC S. 1983 – Petrogeneza wapieni wojcieszowskich. Geol. Sud., 18: 61–119.
MIELCZARSKI A. 1986 – Abrazja klifu red³owskiego i jej ewentualne antropogeniczne uwarunkowania. In¿ynieria Morska, 7: 8–12. MIELCZARSKI A. 1995 – Uaktywnienie siê klifu w Gdyni-Or³owie jako skutek zwiêkszonego brzegowego wyp³ywu podziemnych wód do morza. In¿ynieria Morska i Geotechnika, 16(1): 16–20.
MOJSKI J.E. 1979 – Zarys stratygrafii plejstocenu i budowy jego pod³o¿a w regionie gdañskim. Biul. Inst. Geol., 317: 16–45. MUSIALIK Z.M. 1997 – Dzieje Olsztyna ko³o Czêstochowy. Udzia³owiec, Czêstochowa.
MUSZYÑSKI A. 1994 – Kwaœne ska³y metawulkanogeniczne œrodko-wej czêœci Gór Kaczawskich. Wyd. Nauk. UAM, Poznañ: 4–111. NIZICKA D., POCHOCKA-SZWARC K., KRZYWICKI T. & BER A. 2007 – Mapa geologiczno-turystyczna Suwalskiego Parku Krajobrazo-wego w skali 1 : 25 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
OBERC J. 1982 – Rozwój waryscydów po³udniowej czêœci strefy kaczawskiej. Biul. Inst. Geol., 341: 37–54.
PIETKIEWICZ S. 1928 – Pojezierze Suwalszczyzny Zachodniej (zarys morfologii lodowcowej). Prz. Geogr., 8: 168–222.
PLOCH I. 2008 – Dinosaurs footprints in Poland – developing educational and conservation program. Second International Congress on Ichnology, September 1–5 2008, Cracow, Poland.
PLOCH I. 2009 – Dzia³alnoœæ dydaktyczno-popularyzatorska Muzeum Geologicznego Pañstwowego Instytutu Geologicznego. [W:] Jakubow-ski K.J., Skoczylas J. & Ziomek J. (red.) Akademickie muzea geolo-giczne w upowszechnianiu wiedzy o Ziemi. Red. Wydawnictwo Uniwersytetu £ódzkiego.
PLOCH I., GIERLIÑSKI G. & SABATH K. 2003 – Przygotowanie projektu programu ochrony i zagospodarowania zespo³u polskich sta-nowisk z tropami dinozaurów w ramach europejskiej sieci dinoparków. Archiwum PIG-PIB.
PLOCH I., GIERLIÑSKI G. & SABATH K. 2011 – Badania naukowe i popularyzacja wiedzy o œrodowisku abiotycznym na bazie stanowisk z tropami dinozaurów. Archiwum PIG-PIB.
PULINA M. (red.) 1996 – Jaskinie Sudetów. PTPNoZ, Warszawa. RÓ¯YCKI S.J. 1960 – Jura górna i kreda oraz zjawiska krasowe w pó³nocnej czêœci Wy¿yny Krakowsko-Czêstochowskiej. [W:] Przewod-nik XXXIII Zjazdu PTG, Czêstochowa, 4–6 wrzeœnia 1960: 28–50. SALWA S., SZREK P. & SZREK D. 2010 – Kamienio³om Zache³mie – wirtualna wycieczka geologiczna po miejscu, gdzie tetrapod wyszed³ na l¹d. Prz. Geol., 58: 1050–1051.
SKOMPSKI S. 1989 – Morfogeneza i wiek Pobrze¿a Kaszubskiego. [W:] Korzeniewski K. (red.) Studia i Materia³y Oceanologiczne, 56, Geologia Morza, 4: 171–178.
S£OMKA T., KICIÑSKA-ŒWIDERSKA A., DOKTOR M. & JONIEC A. (red.) 2006 – Katalog obiektów geoturystycznych w Polsce. AGH, Kraków.
Strona internetowa Muzeum Geologicznego Pañstwowego Instytutu
Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego: http://geoportal. pgi.gov.pl/portal/page/portal/muzeum
SUBOTOWICZ W. 1972 – Geodynamika klifu or³owskiego. [W:] Prze-wodnik 44. Zjazdu PTG, Cetniewo, 2–4 wrzeœnia 1972: 183–195. SUBOTOWICZ W. 1980 – Geodynamika brzegów klifowych regionu gdañskiego. [W:] Rosa B. (red.) Peribalticum, Problemy badawcze obszaru Ba³tyckiego. Ossolineum, Wroc³aw–Gdañsk: 46–58. SZELEREWICZ M. & GÓRNY A. 1986 – Jaskinie Wy¿yny Krakowsko--Wieluñskiej. Wyd. PTTK „Kraj”, Warszawa–Kraków.
TEISSEYRE H. 1967 – Najwa¿niejsze zagadnienia geologii podstawo-wej w Górach Kaczawskich. [W:] Przewodnik 40. Zjazdu PTG, Zgo-rzelec, 24–27 sierpnia 1967: 11–45.
WRÓBLEWSKI T. 2001 – Ochrona georó¿norodnoœci w regionie œwiêtokrzyskim z map¹ chronionych obszarów i obiektów przyrody nieo¿ywionej w skali 1 : 200 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. ZALESZKIEWICZ L., MAS£OWSKA M., OLSZAK I.J.,
KOSZKA-MAROÑ D. & MICHA£OWSKA M. 2000 – Klif w Gdyni Or³owie. [W:] Uœcinowicz S. & Zachowicz J. (red.) Stratygrafia czwar-torzêdu i zanik l¹dolodu na Poj. Kaszubskim. 7. Konferencja. Straty-grafia plejstocenu Polski. Pañstw. Inst. Geol., Gdañsk: 124–127. ZINKOW J. 1977 – Orle gniazda i krajobrazy jurajskie. Wyd. „Sport i Turystyka”, Warszawa.
