Waldemar Chrostowski
"A Walk in the Garden. Biblical,
Iconographical and Literary Images
of Eden", ed. Paul Morris, Deborah
Sawyer, Sheffield 1992 : [recenzja]
Collectanea Theologica 64/1, 167-168
i in sp iracją za sia n e o b fitu ją n iezm iern ie w ięk sz y m p lo n e m , z a k tó r y n a leży C i się w d zięczn o ść o d ludzi i n a g ro d a o d P a n a . S ch ylając się d o T w o ic h k a p ła ń sk ich d ło n i, k tó r y m i o d p ięćd ziesię ciu lat p rzek azu jesz b ło g o sła w ie ń stw o B o ż e, ż y czy m y C i w ielu łask B o ż y ch i o g lą d a n ia d u c h o w e g o (n a u k o w e g o ) p o to m s tw a d o trzecieg o i czw a r teg o p o k o le n ia ” .
k s. W a ld e m a r C h ro sto w sk i, W a rsza w a
P aul M O R R IS - D e b o r a h S A W Y E R (ed .), A W a lk in th e G arden. B iblical, Ic o n o g ra -
p h ic a l a n d L ite r a r y Im a g e s o f Eden, Jou rn al fo r the S tu d y o f the O ld T e sta m en t S u p p lem en t
Series 136, S h effield A c a d e m ic Press, S h effield 1992, s. 327.
B iblijna o p o w ie ść o o g ro d zie E d en (R d z 1 ,2 6 -3 ,2 4 ) i o b ja śn ien ia ja k ie się w o k ó ł niej n a w a rstw ia ły stw o rzy ły p o d w a lin y p o d o g ó ln ie p rzy jm o w a n e p o ję cie ok reśla ją ce natu rę, p o c h o d z e n ie o r a z p rzezn a cz en ie c z ło w ie k a i lu d z k o śc i. P ró b a zeb ran ia istn ieją ceg o d o r o b k u w c a ło ść , u sy ste m a ty z o w a n ia g o i b ila n su o d d a w n a przek racza m o ż liw o śc i jed nej o so b y . R ezu lta te m tej św ia d o m o śc i sta ło się zo r g a n iz o w a n ie w 1986 r. n a u n iw ersy tecie w L a n ca ster m o n o te m a ty c z n e g o k o lo k w iu m O g r ó d Eden - e g z e g e za , ik o n o g ra fia i litera tu ra . W za m y śle o r g a n iz a to r ó w b y ło to w y d a rzen ie m ięd zy d y scy p lin a rn e i m ięd zy relig ijn e, c h o d z iło b o w ie m o to , by z ró żn y ch stro n p rzyjrzeć się te k sto w i b ib lijn em u i lo so m je g o w ie lo k ie r u n k o w e g o o d d zia ły w a n ia . P lo n sp o tk a n ia sta n o w i k sią żk a , w y d a n a ja k o 136 to m serii tow arzyszącej cz a so p ism u „J o u rn a l fo r th e S tu d y o f th e O ld T e sta m e n t” .
N ajw ięcej m ateriału d a ją c eg o ro zez n a n ie, c o d o sp o s o b ó w o b ja śn ia n ia i k o m e n to w a n ia o p o w ie śc i o E d en ie zn ajdu jem y w k o m e n ta rza c h i p rzy czy n k a ch eg z e g e ty c z n y c h i te o lo g ic z n ych , k tó r e o d w ie k ó w rozrastają się d o w ręcz a str o n o m ic z n y c h rozm ia ró w . N ie w ie le fra g m e n tó w Biblii d o c z e k a ło się rów n ie dużej liczb y u tr w a lo n y c h na p iśm ie rozp raw . S p o ro p o c h o d z i sp rzed k o ń c a X V III w ., czyli z o k resu za n im p o ja w iły się stu d ia h isto ry cz- n o -k ry ty czn e. P o z o sta łe u k a za ły się w o sta tn ic h d w ó c h stu lecia ch . O b o k n ich istnieje m n ó s tw o o ficja ln y ch - tak ż y d o w sk ic h ja k ch rześcijańsk ich - w y p o w ie d z i, w k tó ry ch a u to r y tety religijne zaw arły o b o w ią z u ją c ą w y k ła d n ię św ię te g o tek stu . L ecz źró d ła literack ie to ty lk o część r ezu lta tó w refleksji n ad tek stem B iblii. N o ś n ik ie m e g zeg e zy je st także m ateriał ik o n o g r a fic z n y , b o i artyści d a w a li w yraz w ra żliw o ści i in w en cji w zak resie p rzeży w a n ia w ą tk ó w b ib lijn ych . K o lo k w iu m w L an caster i k sią żk a , k tó r a z n ie g o w y ro sła , u m o ż liw ia ją zesta w ie n ie i p o r ó w n a n ie r o zm a ity c h sp o s o b ó w p o d ejścia d o Biblii o ra z o p r a c o w a n ie c a ło ścio w ej sy n tezy łączącej ró żn e a sp ek ty e g zeg e zy przed k rytyczn ej i k rytycznej p o to , by s tw o rzy ć ram y d la ujęcia „ p o stk r y ty c z n e g o ” .
N a k sią żk ę sk ład a się 17 a rty k u łó w u p o r z ą d k o w a n y c h w sp o só b , k tóry daje czy teln ik o w i sp ó jn y o b ra z poru szan ej p ro b lem a ty k i. W pierw szy m , za ty tu ło w a n y m A W a lk in the G arden:
Im a g e s o f E den, w sp ó ło r g a n iz a to r k o lo k w iu m i red a k to r k sią żk i, P aul M o r r i s z u n iw er
sy tetu w L an caster, w p ro w a d za w treść to m u . P o d a je k lu cz d o je g o lek tury i u k azu je p o ż y tk i z w ie lo a sp e k to w e g o z a jm o w a n ia się w y b ra n y m tek stem B iblii. A o to a u to r zy i tytu ły p o z o sta ły c h artyk ułów : J. M a g o n e t - The T hem es o f G en esis 2 -3 ; C .M . C a r m i c h a e l - T he P a ra d ise M y th : In te rp re tin g w ith o u t Jew ish a n d C h ristia n S p e c ta c le s; J .F .A . S a w y e r - The Im a g e o f G o o d , th e W isd o m o f S e rp e n ts a n d the K n o w le d g e o f G o o d a n d E vil; S .N . L a m b d e n - From F ig L e a v e s to Fingernails: S o m e N o te s on the G a rm e n ts o f A d a m a n d E ve
in the H e b re w B ib le a n d S e le c t E a rly P o stb ib lic a l J ew ish W ritin g s; P h.S . A l e x a n d e r - The F a ll in to K n o w led g e: The G arden o f E d e n lP a ra d ise in G n o stic L ite ra tu re ; D .F . S a w y e r - The N e w A d a m in the T h e o lo g y o f S t. P aul; P. Μ о r r i s - E x ile d fr o m E den: Jew ish In te rp re ta tio n s o f G en esis; J. O ’ R e i 11 у - The T rees o f E den in M e d ia e v a l Ic o n o g ra p h y ; H. P h i l i p s
- G arden o f L o ve a n d the G arden o f the F all; G. C a m p b e l l - M ilto n ’s E den; P .A . C a n t o r - B la k e a n d the A rc h a e o lo g y o f E d e n ; R. R o b e r t s - S in , S a g a a n d G ender: The F a ll a n d
O rig in a l Sin in M o d e rn T h e o lo g y ; M. C o r n e r - ,,R efu sin g to L ea rn to S a y » N o « ” : K a r l B a rth a n d the G arden o f E d e n ; D .F . S a w y e r - R e su rre c tin g E ve? F e m in ist C ritiq u e o f the G arden o f E den; A. C u n n i n g h a m - T y p e a n d A r c h e ty p e in the Eden S to r y ; A.
P i s k o r o w s k i - I n S ea rc h o f her F ath er: A L a ca n ia n A p p ro a ch to G enesis 2-3. J o n a th a n M a g o n e t an alizu je d w a p o d sta w o w e w ą tk i R d z 2-3, a m ia n o w ic ie w ą tek „ o d d z ie la n ia ” i „ n a g o ś c i” , ła tw o ro z p o z n a w a ln e w tek ście m a so rec k im , lecz za ciem n ia n e w p rzek ła d a ch op a rty ch n a śr ed n io w ie czn y m p o d z ia le S ta r eg o T e sta m e n tu n a r o zd zia ły
i w iersze. C a lu m M . C a r m i c h a e l u siłuje stw o rzy ć „ d y sta n s in terp retacyjn y” m ięd zy tek stem b ib lijn y m a je g o ż y d o w sk im i i ch rześcijań sk im i o b ja śn ien ia m i sugerując, że zam iast in terpretacji w k a te g o ria ch u p a d k u lub grzec h u p o w in n o się d o strzeg a ć o b e c n o ść te m a tó w , n a d k tó r y m p rzech o d zim y zazw yczaj d o p o r z ą d k u d z ie n n e g o . J o h n F . A . S a w y e r sk u p iając się n a R d z 3 ,2 2 , ro zw a ż a k on cep cję B o g a , tem a t m ą d r o ści w ęża o ra z z n a jo m o śc i d o b ra i zła. S te p h en N . L a m b d e n zajm uje się sp raw ą n a g o śc i A d a m a i E w y n a p o d sta w ie Biblii H ebrajskiej i literatury w cz e sn o ż y d o w sk ie j. P h ilip S. A l e x a n d e r , z n a n y b a d a cz literatury targu m iczn ej, ty m razem p rzed sta w ia g n o sty c k ą w y k ła d n ię o p o w ie śc i o E d en ie. R ed a k to rzy to m u , D e b o r a h F . S a w y e r i P a u l M o r r i s , om a w ia ją n o w o te sta m e n to w e rem iniscencje E d en u , sz c z e g ó ln ie w te o lo g ii św . P a w ła i w sta ro ży tn y ch ż y d o w sk ic h tradycjach egzeg e ty cz- n y c h , z k tó r y c h sp o r o (jak np. z n a n y m o ty w „ n o w e g o A d a m a ” ) z n a la z ło się w N o w y m T e sta m en cie. D w a n a stęp n e artyk uły p rzed staw iają śred n io w ie czn e interpretacje R d z 2-3: Jen n ifer O ’ R e i l l y o m a w ia św ia d ec tw a ik o n o g r a fic z n e , sk u p iając się n a w yob ra żen ia ch d rzew E d en u z a c h o w a n y c h w ilu stro w a n y ch ręk o p isa c h biblijnych; H elen P h i l i p s a n a lizu je śr ed n io w ie czn e tek sty fran cu sk ie i a n g ielsk ie p o d k ą tem p o d o b ie ń stw i zb ieżn o ści m ięd zy o g r o d e m E den a o g r o d e m z P ieśn i n a d P ie śn ia m i, k tó r e to p o r ó w n a n ie m a p reced en sy w z n a czn ie starszej tradycji rab in iczn ej, a m o ż e n a w et i w B ib lii H ebrajskiej. G o r d o n С a m p b e 11 i P aul А . С a n t o r a n a lizu ją w ątk i E d en u o b ecn e u w ielk ich tw ó rcó w , ja k im i są M . M ilto n i W . Blake: p ierw szy, b ęd ą c p o lig lo tą (w ła d a ł 10 jęz y k a m i), zręcznie w y k o r z y sty w a ł m o ty w y z a p o ż y c z a n e z w ielu źródeł; d rugi p o d e jm o w a ł in terioryzację e le m e n tó w tek stu b ib lijn eg o form u łu jąc n o w ą w izję cz ło w ie k a . R ich ard R o b e r t s i M ark C o r n e r p rezen tu ją p o str z e g a n ie E d en u w e w sp ó łcz esn ej te o lo g ii ch rześcijańsk iej, zw ła szcza o d stro n y k a to lick iej d o k try n y o grzechu p ierw o ro d n y m o ra z p rotestan ck iej interpretacji o p ra co w a n ej p rzez K . B artha. T rzy o sta tn ie arty k u ły za p o z n a ją z w y n ik a m i n ajn ow szych p o sz u k iw a ń b ad aw czych : D e b o r a h S a w y e r zajm uje się p ersp e k ty w ą fem in isty czn ą , d o k o n u ją c reintepretacji ta k ich m o ty w ó w , ja k k o lejn o ść d zieła stw o rze n ia , u d zia ł E w y w grzechu o ra z w ą tek „ d a w n ej” i „ n o w e j” Ew y; A d ria n C u n n i n g h a m zesta w ia ch rześcija ń sk ie interpretacje ty p o lo g ic z n e z a rch ety p iczn o ścią fo r so w a n ą p rzez „ p sy c h o lo g ię g łę b i” Junga; A n n a P i s k o r o w s k i an alizu je b ib lijn ą o p o w ie ść w św ietle sy m b o lic z n e g o o b ra zu E d y p a i E lektry.
N ie m a l c a ła u w a g a a u to r ó w k o n cen tru je się n a W irku n gsgesch ich te o p o w ie śc i o E denie z R d z 2-3. T y m cza sem m o ty w E d en u p o w ra ca w in n ych m iejscach Biblii H ebrajskiej, zw ła szcza w K się d z e E zech iela. P ew n y m b rak iem je st sz c z u p ło ść uw agi ja k ą p o św ię c o n o na k o lo k w iu m i w p u b lik acji h istorii tradycji u tr w a lo n y c h w tek ście b ib lijn ym . T ym niem niej k sią żk a sta n o w i d o n io sły k ro k w stu d ia ch n ad K się g ą R o d za ju . K o m p e ten cja i rzeteln o ść to w a żn e z a le ty r o zw a ż a ń p rzed sta w io n y ch p rzez a u to r ó w . P a u l M o r r i s w yraża w e w stęp ie n a d zieję, że w p rzy szło ści ta k ż e in n e fra g m en ty B ib lii d oczek a ją się ró w n ie ca ło ścio w ej sy n tezy dającej p o ję cie o rozm iarach p ra cy n ad zro zu m ien iem i p rzyb liżen iem św ię te g o tek stu . S ta r a n n ie w y d a n a k sią żk a zaw iera zw ięzłą prezen tację w sp ó ła u to r ó w , b a rd zo p o ży teczn ą b ib lio g r a fię o ra z in d ek sy p r z e d m io to w y i a u to r ó w . Jej w a r to ść p o d n o sz ą d o b rze d o b ra n e ilustracje.
ks. W a ld e m a r C h ro sto w sk i, W a rsza w a
R ich ard A . B U R R I D G E . W h a t a re the G ospels? A C o m p a riso n w ith G ra eco -R o m a n
B io g ra p h y, C a m b rid g e 1992, C a m b rid g e U n iv e r sity P ress, s. 2 92, b ib lio g r ., in d ek sy (S o c iety
fo r N e w T e sta m en t S tu d ies M o n o g r a p h Series 70); d iss. N o ttin g h a m 1989.
Jak w ia d o m o , trad ycyjn y p o g lą d n a g a tu n e k literacki E w an gelii za k ła d a ł, że są o n e d zieła m i h isto ry czn y m i. W ią z a ło się to z a p o lo g ią ich śc isło śc i. H a rm o n ie ew a n g eliczn e czy ksią żk i ty p u „ ży cie Jezu sa ” p isa n e przed p ięćd ziesię ciu la ty traktują E w a n g elie ja k o zb iory w ia d o m o ś c i h isto ry czn y ch . P o d w p ły w em m e to d h isto ry czn o -k ry ty e zn y ch d o str z e ż o n o je d n a k w E w a n g elia ch przede w szy stk im d zieła te o lo g ic z n e na za sa d z ie k o m p ilo w a n ia i o p r a c o w y w a n ia z r ó ż n ic o w a n y c h o d stro n y h isto r y c z n o śc i i g a tu n k u lite ra ck ieg o krótkich p r z e k a z ó w u stn ych . T y lk o sp o ra d y cz n ie (n p . R en a n ) p r o p o n o w a n o zesta w ić E w a n g elie z b io g ra fia m i a n ty c zn y m i, przy czy m w y b iera n e d o p o r ó w n a n ia d zieła n iezb y t się d o tego n a d a w a ły (d ia lo g i P la to n a ja k o ź r ó d ło w ie d z y o S o k ra te sie, F ilo str a tes o A p o lo n iu sz u
