Nowy Słownik gwar polskich a inne polskie słowniki

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ____________________ FOLIA LIHCUISTICA 12, »986 ___

Anna Niezabitowska, Jeray Reiohan

N O W Y SŁOWNIK GWAR POLSKICH A INNE P O L S K I E SŁOWNIKI

P ra c a n a d s ł o w n i k i e m i w i ą ż ą c e się z n i ą ciągłe korzy s t a n i e z różnych leksykonów n a s u w a rozmaite sp o s t r z e ż e n i a i refleksje n a ­ tury teoretycznej i metodologicznej. Kil k a s p ośród nich p r a g n i e ­ m y tutaj zasygnalizować, zaznaczając jednak, że nie s t a n o w i ą bne całości ani nie w y c z e r p u j ą sprawy do końca.

Słown i k i języka p o l s k i e g o m o żna pod z i e l i ć na trzy główne grupy: 1) słowniki p o l s k i e g o języka literackiego» 2) słowniki h i s t o r y c z n e p o l s k i e g o języka literackiego; 3) słowniki w s p ó ł ­ czesnych gwar polskich.

D o pierwszej gru p y n a l e ż y cała w i e l k a seria leksykonów roz­ poczy n a j ą c a się - jeśli p o m i n ą ć w c z e ś n i e j s z e m n i e j s z e s ł o w n i ­ ki - od dzieła J a n a M ą c z y ń s k i e g o ’ , k o ń c z ą c a się t r z y t o m o w y m s ł o w n i k i e m pod reda k c j ą M i e c z y s ł a w a S z y m c z a k a .

Do drugiej grupy n a l e ż ą leksykony p r z e d s t a w i a j ą c e

słowni-4 3

c t w o w przeszłości. W y m i e n i ć tu n a l e ż y Sł o m i k staropolski i Słomik polszczyzny XVI wieku . T r w a j ą też prace p r z y g o t o w a w c z e n a d s ł o w n i k i e m p o l s z c z y z n y XVII w. 5 W p e w n y m zakresie n a l e ­ ż ą tu również s ł o w n i k S a m u e l a B. L i n d e g o6 i "Słownik w a r s z a

-J. И j с i y d » к i, L e x i c o n l a t i n o p o l o n i c u m e x o p t l m i s l a t i n a e lin­ guae s c r i p t o r i b u s c c n c in n a t u m , Regiononti Borussiae 1564.

2

S t a / n i k j ę z y k a p o l s k i e g o , red. M. Szymczak, t. 1-3, Warszawa 1978-1981. J S ł o m i k s t a r o p o l s k i , red. S. Urbańczyk, Wrocław 1953-.

S ł a t n i k p o l s z c z y z n y X V I wieka wydawany przez Instytut Badań Litera­ ckich PAN, Wrocław 1966-.

J Przygotowywany w Zakładzie Językoznawstwa Instytutu Jeżyka Polskiego PAN w Warszawie.

1807-134______ ___ Anna JJ i e zabitowska, Je xiy Rfichan *ł

w s k i " ’ , które obok m a t e r i a ł u w s p ó ł c z e s n e g o po d a j ą dane z epok m i n i o n y c h .

Do trzeciej grupy na l e ż ą Słownik gwar polskich J a n a Karłowi-Q

cza i w y d a w a n y obecnie przez Instytut J ę z y k a Pol s k i e g o P A N Sło­ wnik guar polekiah*, k t óry w d a l s z y m ciągu - dla odróż n i e n i a od K a r ł o w i c z o w s k i e g o - b ę d z i e m y określali przymiotnikieir "nowy".

W y m i e n i l i ś m y tu, rzecz jasna, t y lko słowniki ogólne.

C e l e m n i n iejszych rozważań nie jest jednakże o m awianie róż­ n e g o t y p u sł o w n i k ó w i uwagi na temat ich użyteczności. Uczynił to już kilka n a ś c i e lat temu Sta n i s ł a w U r b a ń c z y k ' “ .

W n i n i e j s z y m artykule p r a gniemy om ó w i ć trzy problemy, jakie się n a s u w a j ą przy p o r ó w n y w a n i u n o w e g o Słownika gwar polekiah г in­ nymi słownikami języka polskiego. W s k r ó c e n i u m o ż n a b y je ująć następująco:

1. Słownik ogólnog w a r o w y jest s ł o w n i k i e m p r z e d s t a w i a j ą c y m w i e l o ś ć syst e m ó w leksykalnych, p o dczas gd y s ł o wnik języka lite­

rackiego p r z e d s t a w i a w zasadzie tylko jeden system. Jeżeli zaś chodzi o słowniki h i s t o r y c z n o j ę z y k o w e , to m o ż n a przyjąć, żeprzed­ s t a w i a j ą one jeden s y s t e m w ciągu ewolucji.

W tym zat e m p u nkcie p r z e c i w s t a w i a m y słownik o g ó l n o g w a r o w y sło­ w n i k o m niegwarowym. Prz e c i w s t a w i e n i e to ira charakter ogólny. Nie dotyczy w y ł ą c z n i e s ł o w n i k ó w polskich.

2. N o w y Słownik gwar polekiah, zrodzony z inicjatywy i g ł ó w ­ nych w y t y c z n y c h K a z i m i e r z a Nitscha, a d o p r owadzony d o obecnej p o s t a c i redakcyjnej i materiałowej przez k r a kowski zespół Z a k ł a ­ du D i alektologii Polskiej IJP PAN po d k i e r u n k i e m M i e c z y s ł a w a K a ­ rasia, jest d z i e ł e m b a r d z o odmlenhyrn o d d a w n e g o Słownika gwar pol-:skiah Jana Karłowicza. S z c z e g ó ł o w e omówienie tych różnic w y m a g a ­ łoby o s o b n e g o studium. Tu p r a g n i e m y zwrócić uwa g ę t y lko na kilka spraw, k t óre w y d a j ą się s z czególnie c h a r a kterystyczne. W ty m p u n k ­ cie p r z e c i w s t a w i a n y nowy s ł o w n i k og ó l n o g w a r o w y staremu.

7 Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A; Kryński, W. Niedzwie- dzki, t. 1-8, Warszawa 1900-1927.

8 J. K a r ł o w i c z , Słownik gwar polskich, t. 1-6, Kraków 1900- -1911.

Słownik gwar polskich, red. M. Karaś, Źródła i t. .1 (A-В«), Wrocław

1977-1982. " ,

,J S. U r b a ń c z y k , Słowniki, ich rodzaj0 i użyteczność, Wrocław 1967 (Biblioteka Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego, nr 16).

3. W n o w o r e d a g o w a n y m Słowniku gwar polakiah uderza n i e z w y k ł a obfitość haaeł. St a n i e się on n a j w i ę k s z y m z b iorem polskich w y ­ razów. W tyro p u nkcie p r z e c i w stawiamy nowy Słownik gwar polskich w s z e l k i m inn y m słcwnikom, ale tylko z pu n k t u w i d z e n i a i l o ś c i o w e ­ go. Oblicz e n i a ilościowe i w y p ł y w a j ą c e z nich w n i o s k i są a u t o r ­ s t w a Anny Niezabitowskiej.

P r z e chodzimy teraz d o p u n k t u pierwszego, w k t ó r y m zajmujemy się w i e l o ś c i ą syst e m ó w w s ł o w n i k u o g ó l n o g w a r c w y m w p r z e c i w s t a w i e ­ n i u do jedności s y stemu w słownikach innego typu.

O w a w i e l o ś ć p r z e j a w i a się w e wszyst k i c h częściach artykułu s łownika ogólnogwarowego. W działach form spotykair.y formy w y s t ę ­ pu j ą c e w jednym sy3temie obok form wy s t ę p u j ą c y c h w dziesiątkach, a nawet setkach systemów. P o d o b n ą sytuację o b s e r w u j e m y w działach znaczerf. Jeżeli np. s t w i e r d z a m y , że w y raz babka m a w słow n i k u o g ó l n o g w a r c w y m k i l k a d z i e s i ą t znaczerf, to tym s a mym w y p o w i a d a m y twierdzenie, że w y r a z ten ma takąż ilość znaczerf łącznie we w s z y ­ stkich p o l s k i c h leksykalnych s y s temach gwarowych, do których u- d a ł o się a u t o r o m s ł o w n i k a dotrzeć. Cz ę s t o b y w a tak, że określony w y r a z gwarowy ma w danej gwarze np. sześć znaczsri, w innej znów c ztery znaczenia, w jeszcze innej - dwa. Zna c z e n i a te c z ę ś c i o w o się pokrywają, c z ę ś c i o w o zaś tworzą nowe działy semantyczne. Nie w s z y s t k i e fródła dia l e k t o l o g l c z n e są idealne: nie p o d a j ą w s z y s t ­ k i c h znaczerf d a n e g o w y r a z u z danej gwary. Czasami dają obraz w r ę c z fragmentaryczny. U w a g a ta odnosi się przede w s z y s t k i m do t e k stów gwarowych, gdzie w d a n y m zdaniu znajdujemy tylko jedno znaczenie b a d a n e g o wyrazu. Wyr a z ten ma może i inne znaczenia, k t óre o p r a c o w u j ą c e m u artykuł s ł o w n i k o w y nie są znane. Z a t e m wykaz znaczerf w s ł o w n i k u o g ó l n o g w a r o w y m na l e ż y zupełnie inaczej r o z u ­ m i e ć niż takiż w y k a z w s ł o w n i k u języka literackiego. W p i e r w s z y m w y p a d k u jest to kompilacja, c z ę s t o k r o ć n i e kompletna, r ó ż nych sy­ stemów, w d r u g i m w y p a d k u jest t o sy s t e m jednolity.

W y p o w i e d z i e l i ś m y twierdzenie, że słownik języka l i t e r ackiego p r z e d s t a w i a jeden s y s t e m leksykalny. T a k a jest jego o g ó l n a p r a ­ widłowość. Je ż e l i l e ksykograf o p r a c o w u j ą c y s ł o wnik języka lite­ rackiego nie znajdzie w k a r t o t e c e dokumentacji d l a jednego ze znaczerf wyrazu, sa m może ad h o c s t w o r z y ć d o kumentację, k i e r u j ą c się w ł a s n y m p o c z u c i e m językowym. Głębsze jednak w n i k n i ę c i e w c h a ­ rakter takiego słow n i k a u j a w n i a p e w n e p o d o b i e ń s t w a do słownika ogólnogwarowego. O t ó ż s ł o wnik języka literackiego zawiera w i e l e

regionalizmów w y r a z o w y c h i s e mantycznych charakte r y s t y c z n y c h dla poszcz e g ó l n y c h terenowych odmian języka, c z ę s t o k r o ć u s a n k c j o n o w a ­ nych przez w y b i t n y c h pisarzy. W s z y s t k i e te o d m i a n y regionalne są oczywiście m a r g i n e s e m n a tle c a łości p o l s k i e g o s ł o w n i c t w a k u l t u ­

ralnego. Jednak także i słownik języka p o l s k i e g o (literackiego) nie jest s y s t e m o w o całkowicie jednolity, s p o tykamy w ni m b o w i e m wy r a z y i znaczenia w y r a z ó w należące d o różnych systemów leksykal­ nych. O p o z y c j a zatem: jedność s y s t e m u : w i e l o ś ć systemów, o b s e r ­ w o w a n a przy p o r ó w n y w a n i u słow n i k a języka l i t e r ackiego "ze s ł o w ­ n i k i e m o g ó l n o g w a r c w y m - jakkolwiek niewątpliwie istnieje - nie

jest jednak tak ostra, jakby się m o g ł o w y d a w a ć na pod s t a w i e p o ­ bieżnej obserwacji.

Pr z e c hodziüy teraz do pu n k t u drugiego, a zatem do różnic p o ­ między n o w y m a dawnym, K a r ł o w i c z o w s k i m Słownikiem gwar polskich.

K. Nit s c h skrytykował ostro Słownik guai' polskich J. K a r ł o w i ­ c z a ' 1. K r y t y k a d o t y c z y ł a z a r ówno zakresu słownika, jak jego w y ­ konania. Zakres c z a sowy nie był w. rec e n z o w a n y m dziele jasno o k r e ­ ślony: K a r ł o w i c z w ł ą c z y ł do s ł o w n i k a liczne reg i o n a l i z m y staro­ polskie, zrobił to jednak w sposób fragmentaryczny, niekonsek­ wentny. N i e j a s n y był też zakres geograficzny, a raczej językowy: w s ł o w n i k u znalazły się liczne w y r a z y ruskie, po c h o d z ą c e z gwar ukraińskich, nie należące tematycznie do p o l s k i e g o słownika gw a ­ rowego.

W zakresie w y k o n a n i a zarzucał N i t s c h Karłowiczowi d o w o l n ą i n i e k o n s e k w e n t n ą transkrypcję, fałszywą interpretację form gwaro­ wych, niejasny ukł a d w obrębie artykułów, głównie w ich działach

form. N a j p o w a ż n i e j s z ą jednak w a d ą słow n i k a K a r ł o w i c z a b y ł o to, że nie p o d a w a ł geografii wyrazów, ich form i znaczeń. Aby się przekonać, jaka jest geografia, czy t e l n i k musi zaglądać d o spisu

źródeł w tomie szóstym.

Nie omawiamy tu całej recenzji i w s z e l k i c h p r z e d s t a w i o n y c h w niej problemów, n i e jest to b o w i e m n a s z y m celem.

Pr agniemy n a t o m i a s t k r ó t k o o d o o w i e d z l e ć na pytanie, jaki miał by ć n o w y Słownik gwär polskich w opinii Nitscha, a n a s tępnie za­ stanowić się nad akt u a l n y m jego stanem, u s t a l o n y m w obecnej

po-tł K, N i t 9 с h, recenzja Słaunika guar polskich J. Karłowicza dru­ kowana w "Roczniku Slawistycznym" IV, 1911, s. 199-243. Przedruk; K. N i t s c h , Wip ó r pism polonistycznych, t. 4, Wrocław 1958, s. 195-22i. Strony podajemy dalej wg przedruku.

staci redakcyjnej i m a t e r iałowej pod r e d a k c j ą i k i e r u n k i e m M. Karasia. J e s t to oc z y w i ś c i e temat, któ r y m ó g ł b y b y ó omówiony w o s o b n y m referacie. Spr ó b u j m y jednak w y p o w i e d z i e ć się w k i l k u naj­ w ażniej s z y c h , związanych z tą p r o b l e m a t y k ą kwestiach.

S ł ownik w p r z e k o n a n i u N i t s c h a miał zawierać s ł o w n i c t w o g w a ­ rowe z XI X i XX w . , p o c h o d z ą c e z p o l s k i e g o t e r y t o r i u m e t n i c z n e g o i •t gwar kresowych, leżących p o z a tym terytorium. T w i e r d z e n i a t a ­ kie g o Ni t s c h w p r a w d z i e w recenzji nie wypowiedział, w y n i k a ono jednak z a r ó w n o z z a m i e szczonych ta m sform u ł o w a ń krytycznych, jak i z c a ł y c h póź n i e j s z y c h p r z y g o t o w a ń d o n o w e g o Słownika gwar polekiah.

S ł o w n i k ten miał zawierać w y r a ź n e informacje o geografii w y ­ razów, ich form i znaczeń, które m i a ł y b y ć zamieszczone w obrębie a r t y k u ł ó w sło w n i k o w y c h p r z y każdej pozycji.

Różne formy gwarowe m i a ł y b y ć ujęte we w s p ó l n e hasła, d o k t ó ­ rych z różnych mie j s c alfab e t y c z n y c h miały b y ć s k i e rowane o d s y ­ łacze.

W s z y s t k i e te postulaty, w y n i k a j ą c e z recenzji Nitscha, są re­ a l i zowane w n o w y m Słowniku gwar polekiah.

C zy zatem ncwy S łowik gwar polekiah jest taki, jaki miał b y ć w ocz a c h Nits c h a ? Po uważnej lekturze Nitscho w s k i e j recenzji Słow­ nika gwar polekiah K a r ł o w i c z a d o c h o d z i m y do przekonania, że jednak n i e całkiem. R e cenzent z a rzuca np. Karłowiczowi, że ma niew i e l e literackich p r o w i n c j o n a l i z m ó w w i e l k o p o l s k i c h , chwali go za

cieka-1 2

w e w y r a z y zanotowane u Zapolskiej 1 B a ł u c k i e g o . W y n i k a z tego niezbicie, że w n o w y m Słowniku gwar polekiah w i d z i a ł b y chętnie re­ g i o n alizmy literackie. A takich z reguły tam nie zamieszczamy - w tym zakresie o d biegamy o d p o s t u l a t u Nitscha.

D r u g ą sprawą jest stosunek N i t s c h a d o nazw wła s n y c h , k t ó rych w i e l k ą ilość w p r o w a d z i ł K a r ł o w i c z d o s w o jego Słownika gwar polekiah. Ni t s c h toleruje niek t ó r e s p o ś r ó d n i c h 1"1, te mianowicie, które w gw a r a c h uległy jakimś c i e k a w y m p r z e k s z t a ł c e n i o m f o n e t y c z n y m czy mo r fologicznym; inne natomiast, banalne, w rodzaju Będzin - Bę­ dzina - będaitteki uważa zą n i e p o t r z e b n e w s ł o w n i k u gwarowym.

W n o w y m Słowniku gwar polakioh p o m i j a się w s z e l k i e nazwy w ł a ­ sne, n a w e t n a j b a r d z i e j int e r e s u j ą c e gwarowo. W y j ą t k i e m są tylkos l) n a z w y m a j ą c e znaczenie, np. antek 'łobuz'; 2) n a z w y

ce część składową związków wyraz o w y c h » 3) te s p o ś r ó d nazw zwie­ rząt, które są związane z cechami ich w y g l ą d u ( c z ę s t o nie ma w t e ­ dy pewności, czy jest to już n a z w a własna, czy w y r a z pospolity).

Moż n a zat e m przypuszczać, że K. Ni t s c h w p r o w a d z i ł b y d o s ł o w ­ nika g w a rowego spo r ą ilość nazw wła s n y c h , c z e g o u n i k a redakcja n o w e g o słownika.

W zakresie w y k o n a n i a ob e c n a redakcja s t o suje się ściśle do w s k a z a ń Nitscha, jeżeli idzie o grupowanie różnych form p o d wspól­ n y m h a s ł e m i p o d a w a n i e lokalizacji g e ograficznej ka ż d e } relacji. Zrezygnowano też z ujednol i c e n i a transkrypcji. U n i k n i ę t o w ten sposób niejednej z fałszywych interpretacji, od k t órych roi się w s łow n i k u Karłowicza. Ni e p o c h w a l i ł b y jednak K. N i t s c h tego, że synonimy nie są w n o w y m Słomiku guar polekioh poł ą c z o n e o d s y ł a c z a ­ mi, b o to w ł aśnie zarzucił K a r ł o w i c z o w i R e d a k c j a n o w e g o Słow­ nika guar polakiah z r e z y gnowała ze s p o r z ą d z a n i a takich ods y ł a c z y ze w z g l ę d u na o g romny trud związany z k o n s e k w e n t n y m p r z e p r o w a ­ d z e n i e m takiej zasady, co opóźni ł o b y b a r d z o w y d a w a n i e słownika.

O k a z u j e się zatem, że nowy Słomik guar polekioh - z a w i e r a j ą ­ cy znacznie bogatszy materiał, ni ż słownik Karłowicza, p o d a j ą c y ten materiał w e d ł u g ściśle ustalonyph, k o n s e k w e n t n y c h zasad - n i e z adowoliłby zapewne całkowicie twórcy polskiej dialektologii. N i e może też w pełni zadowolić a u t o r ó w tego słownika, k i e d y p r z y pracy n a k a ż d y ® k r o k u s p o t y k a j ą się z b r a k a m i m a t e r i a ł u z a równo w zakresie wyrazu, jak i jego formy i znaczenia, nie m ó w i ą c już o dokumentacji'. C h ę t n i e w y r u s z y l i b y w teren, b y u z u p e ł n i ć zbiory, gdyby nie k o n i e c z n o ś ć o p r a c o w y w a n i a i w y d a w a n i a tego, c o już jest w kartotece.

P o m i m o tych b r a k ó w nowy S łomik guar polekioh staje się n a j w i ę ­ k s zym z b i o r e m s ł o w n i c t w a polskiego.

P rz e c h o d z i m y zatem d o t r zeciego punktu, w k t ó r y m p r z e d s t a w i a ­ m y liczbowe porówn a n i e zasobów n o w e g o Słomiku guar polekioh ze Słownikiem guar polekioh J. K a r ł o w i c z a i słownikami języka p o l s k i e ­ go s. B. L i n d e g o oraz PAN p o d reda k c j ą W. D o r o s z e w s k i e g o 15,

W p o r ó w n a n i u ze Słownikiem guar polekioh J. K a r ł o w i c z a już od p ierws z y c h s t ron n c w e g o dzieła r z u c a się w oczy nie t y l k o (co

^ Tamże, s. 224.

55 Por. też artykuł: H. O l e e i ń s k a , Kilka w a g o wzajemnych sto­ sunkach lloécioujch w słownictwie gwar polskich, "język Polski" XXXVI, 1956, s. 289-299.

zrozumiałe) w i e l o k r o t n i e w i ę k s z y materiał d o k u m e n t a c y j n y , p o s z e ­ rzający ilość znaczeń i zasięgów geograficznych, ale, co ist o t ­ niejsze, znaczna ilość nowych, nie p o ś w i a d c z o n y c h d o tąd haseł s łownikowych. Tak ż e w y r y w k o w e porównanie zasobu has e ł no w e g o Ste­ rnika guar polekiah i zasobami s ł o wników ogólnych języka p o l skiego kształ t u j e się stale na k o r z y ś ć tego pierwszego, mimo ogromnej prze c i e ż dzi e d z i n y s ł o w n i c t w a naukowego, technicznego, wres z c i e a rtystycznego, jakie mieści sią w słownikach literackiej p o l s z c z y ­ zny .

Poucza j ą c e o k a z a ł o się p o r ó wnanie fragmentu p r z y g o t o w y w a n e g o Słowika guar polekiah z an a l o g i c z n y m i odcinkami słownika g w a r o w e ­ g o J. K a r ł o w i c z a i dwóch sło w n i k ó w języka polskiego: w s p ó ł c z e s ­ nego, w y d a n e g o przez PAN po d redakcją W. Doroszewskiego, oraz h i s t o r y c z n e g o s ł o w n i k a S. B. Lindego.' W słowni k a c h K a r ł o w i c z a i L i n d e g o o b l i c z e n i u p o d d a n o także w s z y s t k i e dery w a t y słowotwórcze, n i e k o n i e c z n i e sy g n a l i z o w a n e o s o bnym a r t y k u ł e m słownikowym, ate czę­ st o grupowane w rodzinie w y r a z ó w pod w y r a z e m podstawowym. T a k i e ­ mu sz c z e g ó ł o w e m u b a d a n i u p o ddany został fragment litery В w o b ­ rębie p o ł ą c z e ń B-BAP. P o m i n i ę t o w całości o p r a c o w a n ą literę A jako rzadziej r e p r e z e n t o w a n ą w nagł o s i e w y r a z ó w słowiańskich.

A ot o ilościowe zestawienie w s z y s t k i c h w y r a z ó w w przebadanych w y c i n k a c h w y m i e n i o n y c h czterech słowników:

- n o w y Słownik ffjar polekiah (SGP PAN) H O O j - Słowik g^ar polekiah J. K a r ł o w i c z a (SGP K) 311 j

- Słounik języka polakiego PAN pod redakcją W. Dorosz e w s k i e g o ( S J P PAN) 599;

- Słounik języka polskiego S. B. L i n d e g o ( S J P L) 278.

Jak w i d a ć - różnice, k t óre s y g n a l i z o w a n o na wstępie, są nie- . bagatelne. Nie jest c e l e m tego a r t y k u ł u o b l i czanie ich w dok ł a d ­ nych procentach, t y m bardziej, że przeba d a n y fragment jest tak niewielki, że nie może b y ć repr e z e n t a t y w n y dla w s z y s t k i c h m o ż l i ­ w y c h p o ł ą c z e ń literowych n a s z e g o alfabetu.

Z

Z kolei na uwagę zasługują inne wnioski, n a s u w a j ą c e się p r z y p o r ó wnywaniu b a d a n y c h zestawów haseł.

Rye. 1

Uj ę c i e graficzne (rys. 1) u k a zuje schema t y c z n i e d w a z a g a d n i e ­ nia. Środkowe pole (V), w m i e j s c u p r z e c i n a j ą c y c h się kół, o b r a z u ­ je w y r a z y pow t a r z a j ą c e się we w s z y s t k i c h bada n y c h słownikach. J e s t ich t y l k o 48, d l a t e g o w y m i e n i a m y je w komplecie:

I.

ba,

baba, babi, babicf, babiniec,

babeki,

babuleńka,

baoh,

bad

e ię ) , badyl, bagazja, bagienko,

,

bajdak, bajdurzyć, bajor, bajoro,

baka, balaa, b a ld a a h ,b a ^

lia , balearr, bałaban, bałakać, bałamucić { вi ę ) , bałamuctuo,

łamutny,

bałuoh, bałuan, babjoohMlca, bałyk,

doe, Ъапга,

bankiet,

bankrut,

bant,

P odane słowa są w zasadzie p o w s z e c h n i e znane i uiyw*he> a c z ­ k o l w i e k nie b r a k tu w y r a z ó w p r z e s t r z a ł y c h czy p e r y f e r y j n y c h (np.

balaa, bałuch,

ja

W y cinki kół nie p o k r y w a j ą c e się w diagramie z Innymi kołami ( I - I V ) ,p r z e d s t a w i a j ą w y r a z y nie w y s t ę p u j ą c e w ża d n y m z p o z o s t a ­ łych słowników. I taks w SGP PAN jest ich aż 700, w SG P К - 2 3 , w SJP PAN - 287, a w SJP L - 64.

W y j a ś n i e n i a w y m a g a j ą te s p o ś r ó d w y r a z ó w d a w n e g o Słajnika gwar polskich, k t óre nie w e s z ł y d o nowego. W a n a l i z o w a n y m o d c i n k u a l ­ f a b e t y c z n y m jest ich 23. Są to nazwy własne« miejscowe, osobowe lub pochodzące o d nich (np. Babice, babioki, Baltazar), k t ó r e z z a ł ożenia r e d a k c y j n e g o n i e zostaną zamieszczone w n o w y m Słowniku guar pęlekiah. N i e b ę d z i e w n i m także w y r a z ó w ze w s i językowo n i e ­ p o l s k i c h (np. bajbarak, balmoea, bałaaaka), które trafiają się c z a ­ s e m w s ł o w n i k u Karłowicza.

N i e będz i e m y zajmować się om a w i a n i e m w z a j e m n e g o s t o s u n k u sł o ­ w n i k ó w języka p o l s k i e g o w s p ó ł c z e s n e g o pod redakcją W. D o r o s z e w ­ sk i e g o i h i s t o r y c z n e g o S. B. Lindego. Nie należy także do tem a t u tego szkicu c h a r a k t e r y s t y k a s ł o w n i c t w a o g ó l n e g o z o b u tych s ł o w ­ ników (zwłaszcza SJP) PAN nie p o ś w i a d c z o n e g o przez źródła g w a ­ rowe. Jest rzeczą oczywistą, że takie s ł o w n i c t w o musi istnieć? obej m u j e ono prze c i e ż o g r o m n ą dzi e d z i n ę różnorodnych zjawisk, jak np. artystyczne, naukowe czy techniczne. Dość w s p o mnieć, że w SJP PAN znajdujemy aż 17 pochod n y c h od w y r a z u bakteria, 10 od balneo­ logia. Obejmuje także s z e r e g n i e w y s t ę p u j ą c y c h lub rzadziej p o ­ świadczonych w g w a rach formacji słowotwórczych, np. rzeczowniki zakończone na -oéd (np. bagiennoitf), -atwo (babkarntwo) czy licz­ nie r e p r e zentowane rzeczowniki o d c z a s o w n i k o w e ( babienie, baonięoie, bankrutowanie).

N a s u w a się zasadnicze pytanie, jakie w y r a z y s t a n o w i ą o takiej p r zewadze m a t e r i a ł u n o w e g o Słownika gwar polakioh i w jakim za­ kresie są to s ł owa obce, p e r y f e r y j n e czy p o ż y c z k i z sąsiednich języków, a w jakim p o s z e r z a j ą one znane p r z e c i ę t n e m u Polakowi ro­ dziny słowotwórcze, w y p e ł n i a j ą c puste m i e j s c a w b o g a t y m systemie s ł o w o t w ó r c z y m języka polskiego.

w 70 0 - w y r a z o w y m w y k a z i e h a seł w y s t ę p u j ą c y c h t y l k o w SG P PAN rzuca się w o c2y ogromne b o g a c t w o form s ł o w o t w ó r c z y c h od powszer chnie znanych haseł. I tak np. p o r ó w n a n i e w b a d a n y c h słowni k a c h rodzin w y r a z o w y c h od w y r a z u baba daje n a s t ę p u j ą c e z e s t a w i e n i e i- lości haseł: S G P PA N - 129; SGP К - 26} SJP PAN - 43; SJP L - 24.

A oto jak w y g l ą d a w szcze g ó ł a c h rozmieszczenie tych w y r a z ó w w bada n y c h słownikach: SGP PAN SGP К SJP PAN SJP L Baba + babaczek -babak — -b a -b a l - -b a -b c a - - _ b a b c i a + + + ba b c i ą t k o -b a -b c i e n i a - -b a -b c i n k a - -b a -b c i n y + b a b c i u c h n a - -b a -b c i u n i a ba bcoch - - “ b a b c z a k - ~ “ ■ babczany b a b c z a r k a b a b c z ą t k o b a b c z o r b a b c z uła -babczy b a b c z y ć + ba b c z y k b a b c z y n a babc z y n y b a b e c z k a + b a b e c z k o w a ó - “ - - b a b e c z n y b a b e ń k a T “ b a b e t a -b a -b i + + b a b i a c z e k -b a -b i a c z y s k o “ ” b a b i a ć ** * b a b i a k ■* “ +

SGP PAN S G P К SJP PAN SJP L b a b i a n k a b a b i a r a b abi a r k a b a b i a r n i a b a b i a r z b a b i a s t y b a b i a t y b a b i ą t k o b a b i c a b a b i c h a b a b i c u l a b a b i c z k a b a b i ć b abi d u p a b a b i e ć babi e u s z b a b i e w i e r c a b a b i e w i e r c z y n a b a b i e w i e r n i c a b a b i e w i e r n i k babie w i e r n y b a b i e w i e r s t w o b a bią babij a h a b a b i1udak b a b i m ą k a b a b i m ć r b a b i n bab i n a b a b i n ą3 b a b i n e k b a b i n i c a b a b i n i e c b a b i n k a b a b i n y + + + b a b iarski babiars two + b abienie + ♦ + +

SGP PAN ba b ioch babiokol babiołka b a b iona b a b i o t a ć b a b i e k o ba b iszcze b a b iuch ba b i z n a bab k a b a b k o w a ć babkow a n i e b a b k o w i n a ba b kowy b a b n i c a ba b n i k b a b o c h a b a b o j ę d z a b a b o r a b ab os la b a b o t a b abowad b a b o w a t y b a b см Ina b a b o w i z n a b a b ownik b a b c w y b a b o ż e ń b a b ó w k a b a b s k a b a b s k i b a b s k o SGP К SJP PAN babiński SJP L + + + + + + +

babkowaty

b a b g k o ić

SGP PAN b a b s t w o b a b s z c z e b a b s z t a l b a b s z t u r babs z t y k b a b s z t y l b a b s z t y n d e r babu b a b u c h a b a b u c h n a b a b u jędza b a b u l a b a b u lec b a b u l e ń k a b a b u l i c a b a b u l i n k a b a b u l k a b a b u l o s z k a b a b u n i a baburicia b a b u ń k a b a b u r a ba b us b a b u s e k b a b u sla b a b u s l c z k a bab u s y b a b u s z k a babu:, b a b u ó k a SGP К SJP PAN + babulina + + babulkowy + b a b u n i e c z k a babunin|]-ny + babusln||-ny SJP L + + + + +

P o d o b n e rezultaty daje po r ó w n a n i e innych rodzin wyrazowych, np. p o c h o d n y c h od wyrazów: baca, bachor, badyl, bagno, ba jad, balia.

bałamucić, bania itp. Na l e ż y też zwrócić uwagę na d u ż ą ilość cza­ sowników zdrobniałych, np. bałamuaikad, bałamuoiczkad, bałamuailinuea- kad - zdrobnienia od bałamuaid czy baikad, bailinkad, bailinuezkad - od bajad.

S tosun k o w o m a ł o znaleziono nowych zapożyczeń. Ci e s z y zwła­ s zcza n i e w i e l k a ilość p r z y s w o j o n y c h świeżo germanizroów (wyrazy niemieckie p o ś w i a d c z o n e w gwarach jednostkowo, a nie przyswojone do s y s t e m u pod w z g l ę d e m f o n e t y c z n y m i fl e k s y j n y m w zasadzie nie w e j d ą do no w e g o Słownika guar polekiah.

W g w a rach w s c h o d n i c h p o j a w i a j ą się słowa, bę d ą c e pewnymi lub p r z y p uszczalnymi pożyczkami od w s c h o d n i c h sąsiadów, jaks badka, badko, bałaboszka, bałabucha, bałtusznik, baładoaha, bałkot, bałbotun, bałbotad, bałdachy i inne.

O s o b n o g r u p u j ą się w y r a z y d ź w i ę k o n a ś l a d c w c z e , cz ę s t o z języ­ k a dziecinnego, jak np. babad, babu, bcnnbuk, bambylamby, bablotad, baoad, baonąd, baau, baknąd. Tu też na l e ż y zaliczyć p r z e z wiskowe nazwy typu: bandziak, bandziaazka, bandzieria, bccndziooha - o k r e ś l a j ą ­ ce ludzi o szerokiej w y m o w i e ą - ę (bądzie - będzie).

N a ko n i e c w a r t o podkreślić, że p o d o b n i e jak ilość haseł, tak i dok u m e n t a c j a w e w n ę t r z n a w artykule s ł o w n i k o w y m jest o d p o w i e d ­ n i o b o g a t s z a w n o w y m Słowniku ętwar polekiah. I tak cytowany już artykuł Baba zawiera 55 znaczeń (SJP PAN 15), babka - 52 (SJP PAN .14). T a kże poz o s t a ł e części a r t y k u ł u słownikowego, działy

form, podznaczeń, frazeologii z a w ierają s t o s u n k o w o dużą ilość materiału.

Jak w s p o m n i e l i ś m y poprzednio, c e l e m n i n i e j s z e g o refe r a t u b y ł o ukazanie ś r o d o w i s k u j ę z y k o z n a w c z e m u n i e k t ó r y c h spos t r z e ż e ń i re­ fleksji nas u w a j ą c y c h się przy r e d a g o w a n i u no w e g o Słownika gwar pol­ skimi. Na j w a ż n i e j s z e jest chyba stwierdzenie, że dzieło to będzie n i e w ą tpliwie n a j w i ę k s z y m z doty c h c z a s o w y c h zbiorów pol s k i e g o s ł o ­ wnictwa.

Polska Akademia Nauk Kraków

Аппл N i e r a b i t o v s k a, Jerei) Re i ch an

THF. NEW DICTIONARY OF POLISH DIALBCTS AND OTHER POLISH DICTIONARIES 4

While comparing the new l> i ? ti o n a r y o f P o l i s h D i a l e c t s with other Polish dictionaries the authors paid attention to son* characteristic differences which gave rise to theoretical as well ae aethodotopical considerations.

Any comparison of a dialectal dictionary with dictionąnes of the lite­ rary language (current and Old Polish) shows! that in the first case we deal with multiple lexical systems while in the latter - with one system only. This results in a multitude of forms and meanings in the dialectal diction­ ary, and their limited numbevr in the dictionaries of the literary language.

On the other hand a comparison of the uew D i c t i o n a r y o f P o l l s / . D i a l o c t s with an older one, compiled by Jan Karłowicz exhibits differences in the sco­ pe of the presented material end in editorial methods. The authors of the present paper recall the old postulates of Kazimierz Nitsch (expressed in his review of the D i c t i o n a r y o f P o l i s h D i a l e c t e by Jan Karłowicz) and discuss the methods of their application in the new D i c t i o n a r y o f P o l i s h D i a l e c t s .

The concluding statistics shov that the new D i c t i o n a r y o f P o l i s h D ia ­ l e c t s contains three timee more entries than the D i c t i o n a r y o f P o l i s h D ia ­ l e c t s by J . Karłowicz and almost twice as many a s the PAN P o l i s h L a n g u a g e D i c t i o n a r y edited by W. Doroszewski. The new D i c t i o n a r y is t h u s the richest collection o f Polish lexicon.