Piotr Stępień
Konserwacja wielkich zabytków
antycznych Rzymu w latach
1981-1987
Ochrona Zabytków 41/4 (163), 235-243
1988
THE STATE OF THE DOCUMENTATION O N TOWNS A N D THEIR REHABILITATION The period of the reconstruction during the 2nd W orld W ar
of historic forms of towns (177 old-tow n coplexes) lasted practically from 1956 to 1957. A fte r th a t period buildings with modern design were raised up within destroyed historic districts, adapted to some extent to form er spatial arrangem ent and preserved historic structures. There a p p e a r ed the problem of looking for a method of the protection of old-tow n complexes. In the end of the sixties work was undertaken to make plans fo r complex protection of old towns (e.g. Toruń, Cracow, Sandomierz). In 1974 interest in problems discussed herein increased rapidly. In 1976— 1977 70 re h ab ilitatio n plans were worked out or just prepared. Plans from th a t period included also studies th a t rendered the problem in a complex way — from historic conservation problems through schematic spatial matters, to im plem enta tion questions (to mention only Lublin, Jarosław, Zamość,
Cracow).
On July 21st 1978 the Council of Ministers brought to life the Interbranch Commission fo r the Rehabilitation o f Towns and O ld Town Complexes. It included deputy ministers from those branches which pa rticipa te d in the process of reha b ilita tio n . A ll problems of im portance as well as org an iza tional ones are d e alt with by the G roup of Experts including
town planners, architects, conservators, construction economists and specialists on transportation and urban infrastructure. The Group of Experts cooperates closely w ith the Centre for Monuments Docum entation and makes use of its materials. The Group of Experts examined 1,363 localities. The analysis has shown th a t 164 localities require specialistic conserva tion treatm ent and th a t 282 of them have b u ild in g s from the 19th and 20th centuries th a t are worth preserving. M ore over, 397 localities have historic urban programmes preserved, for which it is necessary to work out conservation guidelines and include them into development plans of these towns. In 1981 the Group o f Experts drew "G uideline s to Be Used in W orking out Problems of the Protection o f C ultural Values in Plans ’fo r Land Development” . Their aim was, on one hand, to put in order town planning and design activ ities and on the other hand, to issue necessary regulations concerning problems of the rehab ilitatio n of o ld-tow n com plexes th a t would be binding on the entire territory of Poland.
The study made by the Group o f Experts points o u t the need to include conservation guiledlines into urban developm ent
plans.
PIOTR STĘPIEŃ
KONSERWACJA WIELKICH ZABYTKÓW ANTYCZNYCH RZYMU W LATACH 1981-1987*
Rzym, jak wiadomo, zajmuje wyjątkowe miejsce na ma pie światowych zasobów zabytków. W związku z tym stale prowadzi się tu liczne prace konserwatorskie. Wśród działań podejmowanych w ostatnich latach zwra cają uwagę prace przy antycznych zabytkach architek tury, a zwłaszcza przy wielkich pomnikach marmuro wych: łukach tryumfalnych i kolumnach oraz ruinach wielkich budowli. Do przedstawienia tych prac skłania zarówno znaczenie samych zabytków, ja k też charakte rystyczne zmiany w tendencjach konserwatorskich. Prace przy wielkich pomnikach prowadzone są w o p a r ciu o specjalny akt prawny, Legge Spéciale nr 92 z dnia 23 marca 1981 r. tworzący ramy dla ,,utrzymania i odno wy pomników marmurowych” . Wszystkie prace organizuje i nadzoruje Soprintendenza Archeologica di Roma, tj. państwowy urząd konserwatorski dla zabytków archeolo gicznych Rzymu, przy w spółpracy Istituto Centrale del Restauro. Prace przy poszczególnych obiektach prowa dzone są przez odrębne zespoły konserwatorskie, a m ia nowicie przy:
— kolumnie Trajana - zespół Bruno Zanardiego, — kolumnie M arka Aureliusza (Colonna A ntonina) — Cooperativa Conservarione Beni C ulturali. kierownik zespołu Sabina Vedovello,
— łuku Konstantyna — zespół kierowany przez Carla Giantomassi,
— łuku Septymiusza Sewera — zespół kierowany przez Roberto Nardi (Centro Conservazione Archeologica), — Hadrianeum (część świątyni H adriana włączona w gmach Giełdy) — zespół prowadzony przez konserwa torów Angelo i M arina Alessandri,
— świątyni Dioskurów (Kastora i Polluksa) - zespół G ia nluig i C ollalu cci’ego,
— świątyni Saturna — zespół RAVA itd.
Wszystkie te działania koordynuje komisja (Commissio- ne Marmi). W pracach komisji biorą udział konserwa torzy prowadzący poszczególne prace i przedstawiciele instytucji nadzorujących. Pozwala to na w ypracow anie wspólnej linii postępowania i wymianę doświadczeń. Lata 1982-1985 to okres prac przygotowawczych. Wy konano wówczas niezbędne prace dokum entacyjne, ba dawcze oraz wypróbowano proponowane technologie. Tak długi okres prac przygotowawczych pozwolił na wszechstronną analizę problemów konserwatorskich i ich rozwiązanie w oparciu o technologię sprawdzoną w danym obiekcie, a nie tylko w laboratorium . Dzięki temu właściwe prace konserwatorskie zajm ują na ogół mniej czasu. Dla przykładu przewiduje się, że prace przy łuku Septymiusza Sewera zajmą łącznie 30 miesię cy. Na czas trw ania prac przygotowawczych zabytki częściowo lub całkowicie zasłonięto. Budziło to sprze ciw mieszkańców Rzymu i turystów, nie zdających so bie sprawy, jakie problemy w czasie tych prac należało rozwiązać.
W ramach prac dokumentacyjnych sporządzono nową inwentaryzację rysunkową, którą wykonywano m etoda mi tradycyjnymi. O wyborze metody zadecydowała spe cyfika obiektów o bogatej, a jednocześnie drobnej w
* Autor dziękuje za udostępnienie om awianych m ateriałów Soprintendenza Archeologica di Roma oraz konserwatorom : M arinie Alessandri, Carlo Giantomassi, Roberto N a rdi i Bru no Zanardi.
M ateriały do artykułu zebrane zostały w ram ach studiów w Międzynarodowym Centrum Konserwacji w Rzymie (ICCROM), dzięki stypendium Fundacji Lanckorońskich.
7. Forum Romanum, luk Septymiu- sza Sewera i świątynia Saturna w trakcie prac konserwatorskich 1. Forum Romanum — the Arch of Septimius Severus and the Temple of Saturn during conservation work
skali dekoracji rzeźbiarskiej. Inwentaryzację łuku Sep tymiusza Sewera wykonano w niewielkim pomniejsze niu, natom iast kolumny Trajana i kolumny Marka A ure liusza — w form ie bezpośrednich odrysów (1 : 1) na przeźroczystej folii.
Pomniejszone kopie inwentaryzacji podstawowej s łu żyły do opracow ań syntetycznych; większość dokum en tacji operuje skalą od 1 : 10 do 1 : 20. Pomimo różnic wynikających z indywidualnych cech zabytków i meto dyki pracy poszczególnych zespołów, zakres dokumen ta cji jest podobny. O bejm uje ona inwentaryzację zni szczeń m ateriału kamiennego (forme di alterazione), poprzednich interwencji konserwatorskich (w tym relik tów warstw powierzchniowych), pobranych próbek, śla dów pierw otnej obróbki oraz (w miarę postępu prac) zabiegów konserwatorskich.
Taka dokum entacja łuku Septymiusza Sewera została wprowadzona do pamięci komputera, co pozwoliło na precyzyjną analizę np. wpływu wody opadowej na znisz czenia powierzchni kamienia. Przy dużych zabytkach, a tym samym proporcjonalnie dużej ilości danych, komputeryzacja znacznie ułatwia operowanie tymi d a nymi.
Jednym z najważniejszych ustaleń było stwierdzenie, że na powierzchni kamienia we wszystkich obiektach objętych pracami istnieją „jednobarw ne warstwy” (stra ti monocromi). Zachowane są one na części powierzch ni marmuru, wyraźnie spełniając rolę ochronną; tam, gdzie istnieją i tylko tam, marmur nie uległ destruk cji. Zniszczenie m ateriału kamiennego w pozostałej części, sięgające kilku m ilim etrów od pierwotnego lica, powoduje, że omawiane warstwy wydają się grubsze; w rzeczywistości mają one grubość ułamka m ili metra.
Dalsza analiza i badanie laboratoryjne pozwoliły na następujące stwierdzenia:
— warstwy te nie mają charakteru warstw malarskich, tj. polichrom ii, której śladów praktycznie nie znaleziono
na żadnym obiekcie; stąd dla odróżnienia przyjęto nazwę „warstw jednobarwnych” ;
— warstwy mają różną fakturę i morfologię, występują jako jedna lub kilka warstw w jednym miejscu, nato
miast wspólnym ich składnikiem jest szczawian w apnia (ossalato di ca/c/o);
- „warstwy jednobarw ne” występują zarówno na pier wotnym licu marmuru, ja k też w miejscach ubytków, natomiast nigdy na nawarstwieniach korozyjnych (crosta nera), co najwyżej pod nimi.
W m iaię postępu badań zaczął przeważać pogląd, że warstwy te nie powstały w wyniku naturalnych prze
mian marmuru (patina), lecz są efektem celowego dzia łania człowieka (patinature, warstwy ochronne). O bec ność szczawianu w apnia tłumaczona jest reakcją wę glanu w apnia z kwasem szczawiowym stanowiącym pro dukt rozkładu substancji organicznych użytych do warstw ochronnych. Analiza dokumentów historycznych po twierdziła, że w XVI— XIX w. używano wielu substancji organicznych do pobiał i przecierek ochronnych (m.in. mleka, olejów, uryny).
Przemiany zachodzące w tych warstwach ochronnych wyraźnie zależne są od ekspozycji: największe ubytki warstw występują głównie po stronie południowej i po łudniowo-wschodniej każdego zabytku (duże zmiany ter miczne); ponadto w tej części mają barwy ciepłe (żół- tawo-beżowe), przechodzące ku północy w zimne (szare).
Stan zachowania materiału kamiennego, analizowany szczegółowo w trakcie prac dokumentacyjnych, jest róż ny w poszczególnych obiektach. Na kolumnie Trajana, której elementy wykonane zostały z marmuru z Luni, o jednorodnej strukturze, występują ubytki lica - spo wodowane korozyjnym działaniem wody i wiatru — de zintegracja granularna („marmo cotto") i drobne spę kania.
W łuku Septymiusza Sewera i części reliefów łuku Kon stantyna, wykonanych z marmuru prokonezyjskiego, wy
3. Forum Romanum, kolumna Fokasa po konserw acji 3. Forum Romanum — Fokas' Column a fte r conservation 2. Forum Romanum, kolumny Świątyni Kastora i Polluksa w
trakcie prac konserwatorskich
2. Forum Romanum — columns of the Temple of Kastor and Polluks during conservation work
s tę p u ją ró w n ie ż d u że u b y tk i, s p o w o d o w a n e o d s p a ja niem się fra g m e n tó w k a m ie n ia w z d łu ż m iko w yc h prze- w a rs tw ie ń .
W k o lu m n ie M a rk a A u re liu s z a p o w ie rz c h n io w a k o ro z ja m a rm u ru n a d a ła mu c h ro p o w a to ś ć i sza rą b a rw ę . W e w szystkich o b ie k ta c h w m ie js c a c h nie s p łu k iw a n y c h przez w o d ę w y s tę p u ją c z a rn e n a w a rs tw ie n ia („ c r o s fa n e r a ” ) — b ru d i p ro d u k ty ko ro z ji. D o d a tk o w y m p ro b le m e m są b łę d y p o p rz e d n ic h p ra c k o n s e rw a to rs k ic h . Kity na b a z ie żyw ic p o lie s tro w y c h i e p o ks yd o w ych , z a s to s o w a ne w k o ń c u la t p ię ć d z ie s ią ty c h w p ra c a c h przy k o lu m n ie M a rk a A u re liu s z a i łu k u K o n s ta n ty n a , przyspieszyły d e z in te g ra c ję m a rm u ru w m ie js c a c h ich z a ło ż e n ia ; o b e c n ie kity te o d s p a ja ją się, o d s ła n ia ją c o s ła b io n y k a m ie ń . W p ra c a c h przy H a d ria n e u m , p ro w a d z o n y c h w tym s a mym o kre s ie , n ie p o trz e b n ie użyto d u ż e j ilo ś c i w s tę p n ie s p rę ż o n y ch b o lc ó w m osiężnych w w ie rc o n y c h w k o lu m n y d la w z m o c n ie n ia . B olce te p o w o d u ją d o d a tk o w e n a p rę ż e n ia w m a te ria le k a m ie n n y m .
A n a liz a przyczyn p o s tę p o w a n ia zniszczeń w s k a z u je na d e c y d u ją c e z n a c z e n ie c z y n n ik ó w a tm o s fe ry c z n y c h , a zw łaszcza w o d y d e s z c z o w e j; w y k a z u je to zw łaszcza w s p o m n ia n a a n a liz a łu k u S e p tym iu sza S e w e ra , k tó rą w y k o n a ł z e s p ó ł R. N a rd i. W p ły w z a n ie c z y s z c z o n e g o śro d o w is k a m ie js k ie g o je s t ró w n ie ż o d c z u w a ln y . A n a liz a , k tó rą w y k o n a ł B. Z a n a rd i, X V II— X IX -w ie c zn yc h o d le w ó w z re lie fó w k o lu m n y T ra ja n a , n ie p o tw ie rd z a w p ra w d z ie w y ra ź n e g o p rz ysp ie sze n ia p o w s ta w a n ia u b y tk ó w lic a ,
lecz o d le w y te n ie d a ją in fo rm a c ji o o s ła b ie n iu s tru k tu ry m a te ria łu . N a to m ia s t a n a liz y p ró b e k p o w ie trz a p o b ra n y c h z p la c u , na którym u s y tu o w a n a je s t k o lu m n a M a rk a A u re liu s z a (s to s u n k o w o n ie w ie lk i p la c o sła b ym p rz e w ie trz a n iu ), w y k a z a ły w y s tę p o w a n ie d u ż y c h z a n ie czyszczeń g ro ź n y c h d la o b ie k tu . D o przyczyn zniszczeń trz e b a też z a liczy ć z a n ie c h a n ie s to s o w a n ia o p is a n y c h w yżej w a rs tw o c h ro n n y c h .
P o d s ta w o w e p ro b le m y k o n s e rw a to rs k ie w ie lk ic h z a b y t ków m a rm u ro w y c h to z a te m :
— u s u n ię c ie n a w a rs tw ie ń bez n a ru s z e n ia o s ła b io n e g o m a te ria łu i re lik tó w w a rs tw o c h ro n n y c h ,
— w z m o c n ie n ie (k o n s o lid a c ja ) o s ła b io n e g o m a rm u ru i c a łe j s tru k tu ry o b ie k tu ,
— z a b e z p ie c z e n ie przed c z y n n ik a m i a tm o s fe ry c z n y m i. W ie lk o ś ć o b ie k tó w zm usza je d n o c z e ś n ie d o w y p r a c o w a n ia m etod i te c h n o lo g ii m ożliw ych d o z a s to s o w a n ia przy k o n s e rw a c ji o b ie k tó w in situ , p re c y z y jn y c h i b e z pie c zn y ch z u w a g i na w y ją tk o w ą w a rto ś ć z a b y tk ó w , lecz u m o ż liw ia ją c y c h o p ra c o w a n ie du żych p o w ie rz c h n i w s to s u n k o w o k ró tk im czasie. U zyska ne w y n ik i b a d a ń i p ró b p o z w o liły n a p rz y s tą p ie n ie w 1986 r. d o w ła ś c iw y c h p ra c k o n s e rw a to rs k ic h . D o u s u w a n ia n a w a rs tw ie ń z a s to s o w a n o (z a le ż n ie o d s to p n ia i ro d z a ju z a b r u d z e n ia ) : w H a d r ia n e u m — a to m iz a - c ję (b a rd z o ro z d ro b n io n y pył w o d n y ), w łu k u S e p ty m iu sza S ew era i k o lu m n ie T ra ja n a — n e b u liz a c ję , u z u p e
ł-4. Łuk Konstantyna w trakcie p ra c konserwatorskich
4. Constantine's Arch during c o n servation work
5. Górna część luku Konstantyna w trakcie konserwacji — po oczysz czeniu i częściowym uzupełnieniu ubytków
5. Upper part of Constantine's Arch during conservation - after cleans ing and p a rtia l m aking-up of the missing parts
6. Jedna z płaskorzeźb łuku Konstantyna po oczyszczeniu i wypełnieniu pęknięć
6. One of the bas-reliefs from the Constantine's Arch after cleansing and filling-up of cracks
7. Kolumna Trajana, fragm ent reliefu przed oczyszczeniem (we wgłębieniach czarne nawarstw ienia)
7. Trajan’s Column - detail of a bas-relief prior to cleansing (black stratifications in cavities)
8. Kolumna Trajana, fragment powierzchni marmuru po wy pełnieniu pęknięć zaprawą wapienną (przed scaleniem kolo rystycznym)
8. Trajan's Column — detail of the marble surface after filling-up cracks with lime mortar (before colour integration)
n ia jq c jq o k ła d a m i o o d c z y n ie z a sa d o w ym . W k o lu m n ie M a rk a A u re liu s z a i łu k u K o n s ta n ty n a p rz e w a ż a ły o k ła dy o o d c z y n ie za sa d o w ym , a n e b u liz a c ja była m e to d q u z u p e łn ia ja c g . S p o ra d y c z n ie , przy s z cze g ó ln ie w r a ż li w ych fra g m e n ta c h łu k u K o n s ta n ty n a , użyto żyw ic w y m ie n ia c z y jo n o w y c h (D o w e x ). C zęść o d p o rn y c h n a w a r stw ie ń w y m a g a ła oczyszcze nia m e c h a n ic z n e g o m ik ro - p ia s k a rk q ( m ic r o s a b b ia tu ro d i p re z is io n e — k o lu m n a T ra ja n a ). S ta re k ity i z a ta rc ia c e m e n to w e u s u n ię to m e c h a n ic z n ie przy użyciu p re cyzyjnych ta k ic h p rzy rzq d ô w , ja k m ik r o w ie r ta rk i lu b ,,p ió r a ” (p u n k ta k i) p n e u m a tyczne.
W y m ie n io n e m e to d y w p e łn i s p ra w d z iły się, tzn. u m o ż li w iły oczy szc ze n ie k a m ie n ia z n a w a rs tw ie ń bez n a ru s z e n ia m ie js c o s ła b io n y c h i w a rs tw o c h ro n n y c h . P o d k re ś lić trz e b a zw ła s zcz a „ d e lik a tn o ś ć ” oczyszczenia p o w ie rz c h ni k o lu m n H a d ria n e u m przez a to m iz a c ję .
W pierw szym e ta p ie p ra c d o w s tę p n e g o w z m o c n ie n ia m ie jsc n a jb a r d z ie j z a g ro ż o n y c h z a s to s o w a n o żyw ice
9. Kolumna M arka Aureliusza w trakcie konserwacji 9. Column of M arcus Aurelius during conservation
a k ry lo w e (P a ra lo id B72). P rob lem y, na ja k ie n a tra fio n o (n p . u tra ta ro z p u s z c z a ln o ś c i s tw ie rd z o n a po 1 - 2 la ta c h w łu k u S e p tym iu sza S ew era i k o lu m n ie M a rk a A u r e liu
sza), s k ło n iły d o p o s z u k iw a n ia in n e g o ro z w iq z a n ia w o p a rc iu o m a te ria ły tra d y c y jn e . W w y n ik u p ró b w y p r a c o w a n o m e to d y k o n s o lid a c ji o p a rte na te c h n o lo g ii w a p ie n n e j, z użyciem w a p n a d o ło w a n e g o i h y d ra u lic z n e g o . M e to d y te z a k ła d a jq s to s o w a n ie w o d y w a p ie n n e j i m le ka w a p ie n n e g o d o w z m o c n ie n ia s tru k tu ry k a m ie n ia , rz a d k ie z a p ra w y d o in je k c ji i w y p e łn ia n ia p ę k n ię ć o ra z różn e ro d z a je z a p ra w d o w y p e łn ia n ia w iększych szcze lin i u b y tkó w . W te c h n o lo g ii te j n ie ma w y ra ź n e g o roz d z ia łu p o m ię d zy w z m o c n ie n ie m s tru k tu ry k a m ie n ia i u zu p e łn ie n ie m u b y tk ó w ; p o s z c z e g ó ln e z a b ie g i łq c z q się ze so b q , np. przy w y p e łn ia n iu p ę k n ię ć p rze ch o d zi się s to p n io w o od z a strz ykó w z m le ka w a p ie n n e g o i rz a d k ie j z a p ra w y d o w y p e łn ia n ia z a p ra w q g ę stq .
D o g łę b o k ic h w y p e łn ie ń z a s to s o w a n o z a p ra w y n a w a p n ie h y d ra u lic z n y m L a fa rg e (k o lu m n a M a rk a A u re liu s z a ), z a p ra w y z p u c o la n q (H a d r ia n e u m ) o ra z z a p ra w y z m qcz- kq c e g la n q z w a n e j c o c c io p e s to (łu k S e p tym iu s za Se w e ra ). J a ko w a rs tw ę p o w ie rz c h n io w q o ra z d o d ro b n y c h w y p e łn ie ń — z a p ra w y w a p ie n n e z p ia s k ie m , m q czk q m a rm u ro w ą i m q czkq tra w e rty n o w q lu b z sa m q m q czk q m a rm u ro w q (rzym skie m a rm o rin o — łu k S e p tym iu sza Se w e ra ). D la „ u p la s ty c z n ie n ia ” z a p ra w y i z w ię ksz e n ia e fe k tu „ k le jq c e g o ” używ a się czasem d o d a tk u żyw icy a k ry lo w e j (w fo rm ie d y s p e rs ji w o d n e j — p re p a r a t P rim a l A C 3 3). Z po zytyw nym re z u lta te m w y k o n a n o na k o lu m n ie T ra ja n a ( k a p ite l) p ró b y k o n s o lid a c ji m ie sz a n kq m le ka w a p ie n n e g o i c h u d e g o m le ka k ro w ie g o (k a z e in a ). O p is a n a w yżej te c h n o lo g ia ma n ie z a p rz e c z a ln e z a le ty : w p ro w a d z a n y d o o b ie k tu m a te ria ł d o b rz e w s p ó łp ra c u je z m a rm u re m , je s t to (n ie lic z q c d o d a tk ó w m o d y fik u jq - c yc h ) m a te ria ł n ie o rg a n ic z n y , w y p ró b o w a n y o d s tu le c i. Z a p ra w y sq p rz e p u s z c z a ln e , m o ż liw e d o u s u n ię c ia . N is ki koszt i b ra k ryzyka z d ro w o tn e g o d la w y k o n u jq c y c h p ra c e sq ró w n ie ż w a ż n e , zw łaszcza przy ta k d u ż e j s k a li p ra c. T e c h n o lo g ia k o n s o lid a c ji o p a rta na w a p n ie m a je d n a k o g ra n ic z e n ia w y n ik a jq c e g łó w n ie z m a łe j p e n e tr a c ji śro d k a w iq ż q c e g o , którym je s t w o d o ro tle n e k w a p n ia . W w y p a d k u g łę b o k ie j d e z in te g ra c ji m a te ria łu k a m ie n n e g o , w y m a g a jq c e j p e n e tra c ji k o n s o lid a n tu na co n a jm n ie j ró w n q g łę b o k o ś ć — m usi być u z u p e łn io n a in n q te c h n o - lo g iq , o p a r tq na ś ro d k a c h s yn te tyczn ych . Z tych w z g lę dó w , p o m im o w s p o m n ia n y c h zastrzeże ń d o ty c z q c y c h p re p a ra tó w s y n te tyc zn ych , n ie z a n ie c h a n o s to s o w a n ia ż y w i cy a k ry lo w e j, a le o g ra n ic z o n o zakre s je j s to s o w a n ia d o w g łę b n e j k o n s o lid a c ji, np . w H a d ria n e u m . W tym s a mym o b ie k c ie o ra z przy k o lu m n ie M a rk a A u re liu s z a z p o w o d z e n ie m z a s to s o w a n o d o g łę b o k ie j k o n s o lid a c ji p re p a ra ty o p a rte na e s tra c h kw asu k rz e m o w e g o (n p . W a c k e r S te in fe s tig e r O H ). Jak się w y d a je , te g o ty p u p re p a ra ty , o s a d z a jq c e w k a m ie n iu n ie o rg a n ic z n y m a te ria ł w iq ż q c y , sq n a jw ła ś c iw s z y m u z u p e łn ie n ie m te c h n o lo g ii „ w a p ie n n e j” .
Jeśli c h o d z i o z a b e z p ie c z e n ie m a rm u ru w ie lk ic h p o m n i ków przed da lszym niszcze n ie m przez c z yn n ik i a tm o s fe ryczne, to (d o lip c a 1987 r.) n ie p o d ję to o s ta te c z n e j d e cyzji. U r e g u lo w a n ie sp ływ u w o d y o p a d o w e j przez u z u p e łn ie n ie gzym só w c ie n k im i p ły ta m i tra w e rty n u ( p rz e w id z ia n e d la łu k u S e p tym iu sza S e w e ra ) lu b o d p o w ie d - n iq o b ró b k ę b la c h a rs k q i rynny (łu k K o n s ta n ty n a ) je s t z a s a d n ic z o po za d y s k u s jq . N a to m ia s t s p o ry b u d z i n a d a l p ro b le m z a b e z p ie c z e n ia p o w ie rz c h n i k a m ie n ia . W o b e c
10. Kolumna M arka Aureliusza, fra g ment reliefu po wstępnym oczyszcze n iu; widoczne resztki warstw ochron nych i uszkodzenia marmuru 10. Column of Marcus Aurelius - d e ta il of a bas-relief a fte r p re li minary cleansing ; to be seen rem aining parts of protective layers and damages in the m arble
jednoznacznie stwierdzonej roli ochronnej opisanych wyżej „warstw jednobarwnych” coraz więcej zwolenni
ków ma koncepcja ich uzupełnienia delikatną pobiałą wapienną lub wapienno-kazeinową. Próby nałożenia tego rodzaju warstwy ochronnej na fragm enty kolumny Trajana i Hadrianeum wypadły zachęcająco. W większej skali zastosowano już zabezpieczenie powierzchniowe mlekiem wapiennym na reliktach Stadionu Dom icjana przy Piazza Navona (ciosy trawertynu) i kolumny Foka- sa na Forum Romanum (marmur). Bezpośrednio po wy konaniu prac zabezpieczenie to „rozjaśniało” biel ka mienia, jednak w niedługim czasie biel ta uległa sto nowaniu.
Zwolennicy stosowania preparatów syntetycznych, tw o rzących przezroczyste powłoki ochronne, powołują się na zgodność tego rodzaju zabezpieczenia z zasadami Karty Weneckiej. Z dotychczasowych doświadczeń wy nika, że stosowanie preparatów krzemoorganicznych typu siloksanów (np. Wacker 290 L) daje najlepsze re zultaty (trwałość efektu hydrofobowego) i nie zagraża bezpieczeństwu obiektu.
Trzecie z proponowanych rozwiązań, pozostawienie obiektów po oczyszczeniu i konsolidacji bez powierzch niowego zabezpieczenia, wydaje się być — wbrew pozo rom — ryzykowne.
Niezależnie od ostatecznej decyzji, prace przy wielkich pomnikach marmurowych stanowią kolejny etap w roz woju praktyki konserwatorskiej. Po okresie, w którym teoria i praktyka konserwacji preferowała technologie oparte na środkach syntetycznych, następuje wyraźny nawrót do tradycyjnych, wypróbowanych od stuleci tech nologii, ale z możliwością ich modyfikacji i uzupełnienia nowymi technologiam i. Ponadto prace te przypomniały problemy podstawowe dla ochrony zabytków; stałej opieki, powtarzalności zabiegów konserwatorskich i od nawiania warstw ochronnych.
Ponownym zabiegom konserwatorskim obecnie podda wane są również ruiny wielkich budowli starożytnych. W odróżnieniu od omówionych powyżej pomników ruiny te pozbawione są częściowo lub całkowicie dekoracyj
nego „naskórka” . Zachowały się jedynie mury na ogół wykonane w typowej dla Rzymu antycznego technice; konstrukcyjne „ją d ro ” z zaprawy z kawałkam i cegły i kamienia licowane było regularnym wątkiem cegla nym lub o pus reticulatum, a dopiero na tę powierzch nię nakładano warstwy dekoracyjne — w ykładzinę mar murową, mozaikę lub stiuk.
Mury tych wielkich budowli, pozostające w ruinie już od przełomu starożytności i średniowiecza, pozbawione zostały nie tylko warstw dekoracyjnych, ale także — w miarę upływu czasu i postępu destrukcji - części tego „wewnętrznego” lica, co naraża odsłonięte „ ją d ro ” kon strukcyjne na bezpośrednie działanie czynników atmo sferycznych. Dalsza destrukcja ma przyspieszony prze bieg, jak to zaobserwowano w wielu miejscach.
Stwierdzenie przyspieszonej destrukcji w zachowanych fragmentach budowli antycznych o wybitnym znaczeniu historycznym skłoniło do podjęcia prac konserwator skich. W ostatnim okresie objęto nimi m.in. Koloseum, ruiny świątyni Romy i Wenus, termy D ioklecjana, ruiny zespołów pałacowych na Palatynie, fragm enty akweduk tu obok Palatynatu, termy Karakalli. Prace są nadzo rowane i kierowane przez Soprintendenza Archeologica di Roma, natomiast wykonywane (ze względu na omó wiony poniżej zakres prac) przeważnie przez duże fir my budowlane. Zasadniczym działaniem w wym ienio nych wyżej pracach jest uzupełnianie ubytków w ce glanych oblicowaniach struktur murowych i wylewkach na ich koronach oraz sklepieniach, traktow anych jako warstwa ochronna. Konsekwentnie wykonane uzupełnie nia zmieniają wprawdzie charakter obiektu — z „ro mantycznej ruiny” , której ideał przekazał nam wiek XIX, na „ruinę — preparat konserwatorski” . Jest to je d nak cena za zachowanie obiektu dla przyszłych poko leń.
Uzupełnienia lica wykonywane są w tradycyjnym wątku ceglanym ,z cegieł o identycznych wymiarach ja k w w ąt ku autentycznym, na zaprawach wapiennych (najczęściej z pucolaną). Jednocześnie respektuje się ściśle postu lat Karty W eneckiej o odróżnianiu rekonstrukcji od
11. Łuk Janusa (Arco di Giano) w trakcie konserwacji
11. Janus' Arch (Arco di Giano) during conservation
12. Ruiny akweduktu doprowadzają cego wodę na Palatyn; widoczne ubytki ceglanego oblicowania 12. Ruins of the aqueduct supplying water to Palatine; to be seen mis sing parts in the brick facing
13. Termy Kara kalli, fragment ruin po konserwacji
13. Baths of Caracalla — part of ruins after conservation
a u te n ty k u .o s iq g a jq c to ro z ró ż n ie n ie n a jc z ę ś c ie j przez n a c ię c ie p o w ie rz c h n i c e g ie ł n o w y ch (sca l pel la to ) i n ie w ie lk ie c o fn ię c ie lic a p a rtii re k o n s tru o w a n y c h .
S to s u je się ró w n ie ż d a to w a n ie u z u p e łn ie ń w q tk u ( n ie w ie lk ie p ły tk i c e ra m ic z n e z d a tq ).
O c h ro n n e w y le w k i na k o ro n a c h m u ró w i z a c h o w a n y c h fra g m e n ta c h s k le p ie ń w y k o n y w a n e sq ró w n ie ż w te c h n i ce tra d y c y jn e j, tj. ja k o z a p ra w y w a p ie n n e z p u c o la n q lu b c o c c /o p e s ło . D qży się d o h a r m o n ijn e g o w k o m p o n o w a n ia tych w y le w e k w ru in ę . Powyższe d z ia ła n ia k o n s e rw a to rs k ie w y k a z u jq z a te m te n d e n c je a n a lo g ic z n e d o d z ia ła ń przy w ie lk ic h p o m n ik a c h m a rm u ro w y c h , p o m im o ró ż n ic w c h a ra k te rz e i m a te ria le o b ie k tó w . T e n d e n c je te to p o w ró t d o te c h n o lo g ii tra d y c y jn y c h i d o c e n ia n ia ro li w a rs tw o c h ro n n y c h , n a w e t kosztem „ z a k r y c ia ” now ym m a te ria łe m — m a te ria łu d a w n e go . Jak się w y d a je , te n d e n c je te d o m in o w a ć b ę d q w n a s tę p n y c h la ta c h w ro z w o ju te o rii i p ra k ty k i k o n s e r w a to rs k ie j.
m gr inż. arch. Piotr Stąpień PP PKZ — Kierownictwo O dnowienia Zamku Królewskiego na W awelu
BIBLIOGRAFIA
1. C o n f o r t o M. L., M a r t i n e s G., M e l u c c o Va c - c a r o A., Materia e storia nella metodologia di un inter- vento: il restauro dei monumenti marmorei romani, W: Ma- nutenzione e conservazione del costruito ira tradizione ed innovazione. Convegno di Studi. Bressanone 1986.
2. G r a t z i u C., Primi dati sulle caratteriStiche petrografiche e stratigrafiche delle patine ad ossalato di calcio sui mo numenti marmorei romani: W : Manutenzione..., op. cit., Bres sanone 1986.
3. A l e s s a n d r i A. e M., C a m p i s i М., С о I a I u с с i G., C o n t i C., Z a n a r d i B., Osservazioni sugli strati mono- cromi presenti sui monumenti romani antichi e sulla lettura di alcune ionti. W : Manutenzione..., op. cit., Bressanone 1986.
4. N a r d i R., Conservation of the Arch of Septimus Severus: Work in Progress, W: Case Studies in the Conservation of Stone and Wall Paintings, IIC Bologna Congress, 1986. 5. С о n t i C., R a V a A., T o r r a c a G., V e d o v e l l o S., II consolidamento della pietra nella dimensione del grande cantiere: metodi inorganici ed organici su superfici marmo- ree. W: Manutenzione..., op. cit., Bressanone 1986.
6. V e d о V e I I o S., Lo schema di rilevamento e restituzione grafica dei dati nel progetto di conoscenza e conservazione dei monumenti romani, „Bollettino d'Arte" 1986, nr 35-36. 7. A l e s s a n d r i A., A I e s s a n d r i M. P., II restauro delle colonne dell'Adrianeo. „B ollettino d’A rte ” 1986, nr 35-36. 8. G u i d o b a l d i F., T a b a s s o L a u r e n z i M., M e u - c c i C., Monumenti in marmo di epoca imperiale a Roma.
Indagine sui residui d i trattam enti superficiali. „B ollettino d’A rte" 1984, nr 24.
Opisywane prace om awiane były w następujących referatach na Konferencji Naukowej Canadian Academic Centre in Italy „R am e-Tradition, Innovation and Reneval” w Rzymie, 8— 13 czerwca 1987 r.:
- M e l u c c o V a c c a r o A .,11 cantiere dei gra nd i m onu menti marm orei rom ani: M ateria e im m agine nella problem a- tica teorica e filo lo g ica e nella scelta di interventi.
— G i a n t o m a s s i C., N a r d i R., Im piego dei m ateriali tra d izio n a li recupero d e ll im m agine: g li archi d i Constantino e di Septimo Severo.
- T o r r a с a G., C o n t i C., M a te ria li per la protezzione finale d i superfici la pid ee : criteri conservativi e com patibi- lita estetiche.
- C a m p i s i М., D é l i v r e r J., Z a n a r d i В., La fortuna della Colonna Traiana e probierni della sua conservazione: il contributo delle antiche calcature secondo un approccio tradizionale e con techniche computerizzate.
— P i e t r a r o i a P., Triumphalis et Sacra Nunc Sum: la con- sacrazione sistina della colonna d i M arco Aurelio e L'opera d i Silla Longo e com pani scultori sui monumento.
Wykorzystano również inform acje z wykładów prof. A driano La Regina w ramach seminarium „ / restauri de i monum enti a Roma: tendenze e realizzazioni” (Corsi Superiori di Studi Romani) i kursu konserwacji architektury Uniwersytetu Rzym skiego.
THE CONSERVTION OF GREAT ANTIQUE MONUMENTS IN ROME IN 1981-1987 Basing on the inform ation com piled during his fellowship
abroad, the author describes conservation work done on monuments of architecture of ancient Rome, belonging to two groups. The first of them covers large monuments in m arble: columns, trium phal archs, and relics of temples. The work is do ne by teams of Bruno Zanardi (Trajan’s Co lumn), Carlo Giantomassi (Constantine’s Arch), Roberto Nardi (Arch of Septimius Severus), Angelo and M arina Alessandri (H adrianeum ), G ian luigi Collalucci (Temple of Kastor and Polluks), Sabina Vedovello — CBC (Column of Marcus A ure lius), all of them supervised by Soprintendenza Archeologica di Roma and Istituto Centrale del Restauro. A long period o f docum entation and research work (5 years) allowed for a thorough analysis of conservation problems. O ne of the most im p o rta n t tasks was to identify "o n e colour’’ layers on the surface of the stone th a t played a protective function and contained calcium oxalate. Proper conservation work carried out since 1986 includes cleansing o f the surface of m arble (methods employed include nebulization, atom ization, alkaline dressings, m inute micro sand-blasting), consolidation (on a large scale by means of tra d itio n a l lime technology and in some chosen places — acryl resins and esthers of silicon
acid) as well as m inor make-ups o f the missing parts (based mainly on lime mortars). As yet no final decision has been taken up with regard to surface protection; still, the use of tra d itio n a l or m odified lime coatings gets more and more advocates.
The second group of structures are ruins of large ancient structures, of which merely constructional bricked walls have been preserved. Conservation work done in recent years has covered, i.a., Baths of Diocletian, Baths o f Caracallo, Colosseum, ruins o f palace complexes of Palatine and the ad joinin g aqueduct, a tem ple of Roma and Venus. In the first place the work covered fillin g -u p of bricked facings and makina of protective layers on the crowning of walls a t the vaultings using tra d itio n a l techniques and m arking
unobtrusively reconstructed places.
The work discussed reflects characteristic changes in conservation practice: com e-back to traditiona l technologies (follow ing a period in which synthetic preparations dom ina t ed) and a proper appreciation a new of the role of protective layers. It seems th a t these trends w ill prevail in the com ing years as well.
