Norbert Mendecki
Narody i państwa starożytnego
Wschodu w drugiej połowie drugiego
tysiąclecia przed Chr.
Collectanea Theologica 56/2, 35-41
k s . N O R B E R T M E N D E C K I, W IE D E N
NARODY I PAŃSTWA STAROŻYTNEGO WSCHODU W DRUGIEJ POŁOWIE DRUGIEGO TYSIĄCLECIA PRZED Chr.
Położenie geograîiczno-polityczne P alestyny określa się jako po most pomiędzy dwoma starożytnym i potęgami: Egiptem i Mezopo tam ią wraz z Azją Mniejszą 1. Na tym pomoście ścierały się różne w pływ y polityczne i kulturow e, tworząc własną mieszaną kulturę, która z kolei dotarła poprzez Greków do Europy. Tak więc P alesty na była podw ójnym pomostem: 1. pomiędzy Mezopotamią (wspólnie z Azją Mniejszą) a Egiptem, oraz 2. pomiędzy Bliskim Wschodem a Europą (via Grecja) 2. Na tym obszarze nie w ytw orzyła się we wcześniejszym okresie w ielka państwowość. Dlatego też Palestyna zależna była pod względem politycznym (i oczywiście kulturow ym ) od wpływ ów obcych potęg. Dopiero w późniejszym okresie, na sku tek kryzysu i osłabienia wielkich potęg, mogła w ytworzyć się nowa, silniejsza państwowość, jednak o charakterze przejściowym (krótko trwałym ).
W drugiej połowie drugiego tysiąclecia w kraczają na arenę dzie jową: Egipt, Mitanni, Asyria, Babilonia i królestw o Hetytów. Pań stw a te stają się potęgam i polityczno-kulturow ym i, nacechowanymi silną zaborczością. Ten w zrost potęgi państwowej i towarzysząca mu zaborczość, możliwe były na skutek nowej techniki w ojennej — koń zostaje użyty do wozu bojowego 3. Koń pochodzi przypuszczalnie ze stepów południowej Rosji i po raz pierwszy został użyty w celach bojowych przez Hyksosów. Stąd dotarł do Azji Przedniej w drugiej połowie drugiego tysiąclecia, ale były to wypadki nieliczne. Hykso- som przypisuje się użycie konia w celach wojskowych pod koniec ich panow ania w Egipcie (1730 — ok. 1580 r. przed Chr.). Inne n a rody przejęły tę nową technikę właśnie od Hyksosów. Używano w te dy dwukołowych wozów bojowych dla dwu osób: woźnicy i wojow nika wyposażonego w łuk i lancę. W późniejszym okresie pojawia się trzecia osoba w wozie (taszliszu) — mężczyzna podtrzym ujący wojownika w czasie walk 4. Wozy bojowe dzięki zwinności i szyb kości odgryw ały niepoślednią rolę w ówczesnej technice wojennej.
' H . S t r ą k o w s k i , P a le s ty n a , w : P E B II , 192—203, szczeg. 194. 2 H . D o n n e r , G e s c h ic h te d es V o lk e s Is r a e l u n d s e in e r N a c h b a r n in G r u n d z ü g e n , część 1: V o n d e n A n fä n g e n b is z u r S ta a te n b ild u n g s z e it, G ö t tin g e n 1984, 29. 3 P o r. L . P i o t r o w i c z , H y k s o s i, w : P E B I, 471— 472, szczeg. 472. 4 O w „ p o d tr z y m u ją c y ” p e łn ił w c zasie p o k o ju „ fu n k c ję d e k o r a ty w n ą ”, p o r. s z a lis z (h eb r.) = a d iu t a n t, p o r. H . D o n n e r , d z. c y t., 32.
36 k s . N O R B E R T M E N D E C K I
Nic więc dziwnego, że przywódcy państwowi stw orzyli pewien ro dzaj rycerstw a, rozmieszczonego po całym królestwie w czasie po koju, a w czasie w ojny gotowego do w alki zbrojnej.
Na lata 1730 — ok. 1580 przed Chr. przypada panowanie Hykso- sów w Egipcie 5. Początkowo Hyksosi opanowali cały Egipt. Z bie giem czasu pewną niezależność uzyskał Górny Egipt ze stolicą w Te- bach. Od 17 dynastii począwszy uwidacznia się wzrost potęgi Egiptu Górnego, zmierzającego do zrzucenia jarzm a obcego. W alki z Hykso- sami zapoczątkował Seqenenre — Taa II, kontynuow ał Kamoze i jego b rat Ahmoze 6. Kamoze zapuścił się naw et pod Avaris, stolicę Dolnego E g ip tu 7. Dopiero Ahmoze (1552— 1527 przed Chr.) udało się zdobyć to miasto i przepędzić Hyksosów do Azji Przedniej. Trzy lata oblegał Ahmoze palestyńskie miasto Szarruchen (por. Joz 19,6) — prawdopodobnie Tell el-Aggul na południu od G azy 8. Za jego następcy Amenofisa I (1527— 1506) Egipt wszedł na drogę po lityki zaborczej9. Od niego zaczyna się tzw. państw o nowożytne. W pogoni za Hyksosami Egipt rozszerzył swoje panowanie daleko w głąb Azji Przedniej. Za czasów 18 dynastii Kusz został podbity. Tutmozis I (1506— 1494) dotarł naw et do Eufratu, o czym inform uje stela z Tombos: „Jego południowa granica sięga aż do początków ziemi, jego północna granica aż do rzeki, która płynie w odw rotnym kierunku (w stosunku do biegu Nilu)”.10 Tutmozis I rozszerzył g ra nice królestw a na południe aż do 5 katarakty. Tak więc Egipt uzy skał na pow rót potęgę m inionych lat. Oprócz stolicy w Tebach z bo giem Araunem (Amonem), jako głównym bogiem państw a egipskie go, Tutmozis w ybrał drugą rezydencję w Memfis. W stosunku do podbitych narodów faraonowie ograniczali się do ściągania trybutu; nie prowadzili polityki wynaradaw iania, ich wojsko jednak pozosta wało stale na podbitych terenach.
Po śmierci Tutmozisa II (1494— 1490 przed Chr.) władzę sprawo w ała jego małżonka H atszepsut (1490— 1468) z ram ienia m ałoletnie go Tutmozisa III u . Ona to w krótce przyjęła koronę faraonów, ogła szając się „królową Górnego i Dolnego Egiptu”. Jej panowanie m ia 5 N a te m a t H y k so só w p o r. A . A l t , D ie H e r k u n f t d e r H y k s o s in n e u e r S ic h t (1954), K S 3, 72— 98; J . v. B e c k e r a t h , U n te r s u c h u n g e n z u r p o liti s c h e n G e s c h ic h te d e r z w e ite n Z w is c h e n z e it in Ä g y p te n , Ä g y p to lo g isc h e F o r s c h u n g e n 23(1964); D. B. R e d f о r d, T h e H y k s o s I n v a s io n in H is to r y a n d T r a d itio n , O r ie n ta lia 39 (1970) 1— 51. « L ic z n e ź ró d ła e g ip s k ie d o s ta r c z a ją b o g a te g o m a te r ia łu z o k re s u w a lk z H y k so sa m i, p o r. H . D o n n e r , d z . c y t., 32, p rz y p is 4. 7 P o r. tr u d n o ś c i c h ro n o lo g ic z n e n a s tę p c ó w tr o n u n o w o ż y tn e g o p a ń s tw a e g ip sk ie g o , H . D o n n e r , d z. c y t., 33, p rz y p is 5. 8 H . S t r ą k o w s k i , E g ip t, w : Р Е В I, 310— 319, szczeg. 314. 9 P o r. E. O t t o , Ä g y p te n . D er W e g d es P h a ra o n e n r e ic h e s , S tu t tg a r t 1953, 145. 10 H . D o n n e r , d z. c y t., 33; p o r. te ż H . S t r ą k o w s k i , E g ip t, a rt. c y t., 314. 11 P o r. E. O t t o , d z. c y t., 146— 147.
ło charak ter pokojowy. Głównie zajmowała się budową i handlem (por. w ypraw ę do P u n t — k ra ju kadzidła, przedstawioną na m urze św iątyni Der el-Bahri). H atszepsut umocniła panowanie Egiptu w Nubii. Zaniedbała jednak politykę palestyńską.
Po śmierci Hatszepsut, Tutmozis III (1490— 1436 przed C h r.)12 kazał wymazać jej imię n a wszystkich pomnikach. Pierw sza w ypra wa Tutmozisa III wiodła do Palestyny, gdzie zawiązała się koalicja książąt kananejskich i syryjskich przeciwko Egiptowi. Tutmozis III rozpraw ił się z koalicją w walce pod Megiddo w r. 1478, co um ie ścił w annałach św iątyni w K am ak. W następnych latach Tutm o zis III w ypraw iał się często do P alestyny i Syrii, praw ie co roku. Zdobył Kadeusz, walczył pod Q atną i Aleppo. Przekroczył też E ufrat niedaleko Karkemisz (Karchemisz) na łódkach, sporządzonych w Byblos, które transportow ano do K arkemisz na wozach zaprzę żonych w woły. Jako ciekawostkę należy nadmienić, że Tutmozis III, jak i jego poprzednicy, urządzali polowania n a słonie w tym n aj dalszym zakątku państw a egipskiego. W czasie siódmej w ypraw y do P alestyny i Syrii Tutmozis III zorganizował flotę m orską w Gazie, Askalonie, Jaffie, Dor i innych. W późniejszym okresie zorganizowa no na terenach P alestyny garnizony wojskowe, aby utrzym ać pod władzą podbite tereny. Tutmozis III dotarł jedynie do rzek1' Eufrat. Dalej napotkał n a opór silnie rozwijającego się państw a M itanni- -H anigalbat (M itannii-Chanigalbat), ze stolicą w Waszszukani. O dziejach tego państw a wiemy n iew iele13. Ludność składała się z plem ion huryckich, przybyłych przed wiekami z gór północno-za chodniego Iranu. Do politycznego zjednoczenia tych plemion doszło zapewne w drugiej połowie XVI w. przed Chr. za panowania Szut- tarna. Na skutek osłabienia H etytów udało się M itanni rozprzestrze nić się w kierunku północnej i środkowej Syrii. Tutaj napotkano na opór ze strony Egiptu. Na wschodzie graniczyło państw o Mitanni z Asyrią. P un k t szczytowy potęgi osiągnęło państwo M itanni w po łowie XV w. przed Chr. za panowania króla Szauszszatara. Tutm o zis III poznał rychło potęgę tego państw a i zrezygnował z dalszej ekspansji zawierając układ z M itanni w r. 1448. Tak więc w poło wie XV w. przed Ch. doszło do równowagi sił na Bliskim Wscho dzie pomiędzy ówczesnymi potęgami tzn. Egiptem a Mitanni.
Amenofis II (1438— 1412) przedsięwziął wiele w ypraw na Bliski Wschód w celach umocnienia własnej potęgi na zdobytych tere nach 14. W czasie zwycięskich w ypraw przyjm ow ał prezenty (dani ny) od Hetytów, Babilończyków i Mitańczyków. W czasie jednej z wypraw, w drodze pow rotnej złapano gońca na wyżynie Saronu
12 P o r. H . D o n n e r , d z. c y t., 34— 35.
13 P o r. R . d e V a u x , L e s H u r r ite s de l’h is to ir e e t les H o r ite s de la B i
bie, R B 74(1967) 481— 503.
38 k s . N O R B E R T M E N D E C K I
z listam i konspiracyjnym i. Świadczyło to, że panowanie Egiptu na zdobytych terenach nie było trw ałe i stało w ogóle pod znakiem zapytania.
O w ypraw ach następcy Amenofisa II, Tutmozisa IV (1412— 1402) na Bliski Wschód wiem y n ie w ie le 15. Jedynie m am y wzmiankę 0 tym, że faraon ten m usiał na pow rót zdobywać m iasto Gezer oraz zaw arł now y układ z M itanni, w edług którego granica dem arkacyj- na pomiędzy Egiptem a M itanni przebiegała wzdłuż Kadesz nad Orontesem i Qatną. On to ubiegał się też aż 7 razy o rękę księż niczki króla A rtatam a z M itanni dla własnego harem u.
Amenofis III (1402—1364) zaniedbał politykę swoich poprzedni ków dotyczącą utrzym ania zdobytych terenów w Palestynie 1 w S y r ii16. Faraon ten zadowolił się przyjm owaniem try b u tu od wasalów podbitych krajów oraz sił roboczych do budowy królew skich obiektów, bez przeprow adzenia konkretnych w ypraw. Chociaż w całym państwie, od Etiopii począwszy aż do M itanii panował po zorny spokój, Egipt stanął w krótce w obliczu k atastro fy za pano w ania Amenofisa IV Echnatona (1364— 1347), męża N efretete 17.
Faraon poświęcił się reform ie religijnej (wielbiciel boga Atona), zaniedbując politykę „zagraniczną” Egiptu. On to przeniósł stolicę z Teb do Tell el-A m am a, niedaleko Hermopolis. Sytuacja politycz na staw ała się nieprzychylna. W prawdzie państwo M itanni już za czasów Amenofisa III utraciło n a potędze i znaczeniu, ale w jego miejsce pojaw iają się dwie nowe potęgi na horyzoncie dziejów Bli skiego Wschodu: nowożytne państw o hetyckie i średnie państwo asyryjskie. H etycki król Szuppilulium a I (1370— 1336) pokonał króla M itanni Tuszratta, zdobył stolicę W aszszukanni i rozciągnął hetyckie państw o aż do Libanu i Kadesz 18. Druga nowa potęga to Asyria 19, leżąca w górnym biegu rzeki Tygrys. Za czasów Aszszuruballita I (1364—-1328) Asyria uzyskała niezależność polityczną i zaatakowała państw o Mitanni. Wkrótce A syria w yrosła na potęgę. Dlatego też zaistniała nowa równowaga sił: Egipt — H atti — Assur. Na tem at tego okresu m am y bogatą literatu rę w języku akkadyjskim i klino wym w Tell el-A m arna 20.
Egipt przezwyciężył kryzys, kiedy tron objął generał H aremhab (Horemheb: 1334— 1306 przed Chr.).21 On to uchodzi za założyciela 19 dynastii. H arem hab uporządkował najpierw sytuację w ew nętrzną Egiptu: przywrócił na pow rót boga Amuna (Amona) z Teb na pierwsze miejsce w panteonie egipskim i walczył przeciwko naduży
15 R . G i v e o n , T h u tm o s e s I V a n d A sia , J N E S 28(1969) 54—59. 18 H . D o n n e r , d z. c y t., 36— 37. 17 H. S t r ą k o w s k i , E g ip t, a rt. c y t., 315. 18 H . D o n n e r , d z. c y t., 37. ;9 P o r. J . W o l s k i , A s y r ia , w : P E B I, 111— 113. 20 P o r . H . D o n n e r , d z. c y t., 20, p rz y p is 17. 21 E. O t t o , d z. c y t., 170— 171.
ciom władzy. W polityce „zagranicznej” wzmocnił egipską obecność w Palestynie. Nie powiodło m u się to jednak w Syrii, gdyż tutaj następca króla hetyckiego Szuppilulium asa I, Murszili II okazał się zbyt silnym.
N astępca H aremhaba, Ramzes I (1306— 1304) był już w pode szłym wieku, kiedy objął tron i panował tylko dwa lata. Jego n a stępcy: Sethos I (1304—1290) i Ramzes II (1290— 1224) przywrócili Egiptowi dawną świetność. Sytuacja polityczna na Bliskim Wscho dzie wyglądała w tedy następująco: państw o M itanni upadło. Dwie nowe potęgi, państwo hetyckie i Asyria, weszły na plan pierwszy, zajm ując terytorium Mitanni. A syria zmuszona była walczyć z „lu dami górskim i” na północy i wschodzie państw a oraz z Babilonią. Ta walka osłabiła Asyrię, tak że w końcu liczyło się tylko państw o he tyckie jako rów norzędny p artn e r Egiptu.22 H etyci opanowali pół nocną i częściowo środkową Syrię. Jako stolicę obrali H atusza (Bog- hazkói). Państw o hetyckie w swej stru k tu rze polityczno-adm inistra- cyjnej podobne było Egiptowi, z m ałą różnicą. H etyci zadawalali się daninam i składanym i przez wasali, podobnie jak Egipcjanie, jednak ważne okręgi obsadzali w łasnym i książętam i z królewskiego dworu. Należałoby przypuszczać, że w krótce dojdzie do próby sił pomiędzy H etytam i a Egiptem. Sethos I w ypraw ił się zaraz po objęciu władzy do P alestyny i przekroczył naw et północną granicę, o czym świad czy stela z Beth-szean wymieniająca: Beth-szean, Pellę i H am ath 23. On to walczył w następnych latach nie tylko w Nubii i przeciwko Libijczykom, ale pojawił się też kilka razy w Palestynie, próbując umocnić potęgę Egiptu na tym terenie. Do rozstrzygających walk z H etytam i nie doszło za jego panowania, pomimo że przejął on Kadesz nad Orontesem. Jego następca Ramzes II (panował 66 lat: od 1290 do 1224 przed Chr.) stoczył zaciętą bitwę pod Kadesz z He tytam i w r. 1285. W alka zakończyła się „rem isem”, gdyż obie potęgi były jednakowo silne 24. Pokój zawarto dopiero w r. 1270 pomiędzy Ramzesem II a królem hetyckim Murszili III. Jesteśm y w posiada niu oryginalnego tekstu porozumienia w języku klinowym na pły cie srebrnej, z którego sporządzono hetycką kopię na tabliczce gli nianej i dwa tłumaczenia egip sk ie25. Według umowy granica pomię dzy obydwoma państw am i nie jest jasno sprecyzowana. Przebiegała ona prawdopodobnie wzdłuż rzeki Eleutheros w środkowej Syrii. Dlatego też nowa równowaga sił brzmi: Egipt ■— H atti.
Około r. 1200 przed Chr. „ludy m orza” 26, głównie z wysp egej 22 H . D o n n e r , d z. c y t., 39. 23 H . D o n n e r , d z. c y t., 39. и P o r. А . К u s с h к e, D as T e r r a in d e r S c h la c h t b e i Q adeS u n d d ie A n m a r s c h w e g e R a m z e s ’ I I , Z D P V 95 (1979) 7—35. 25 P o r . A N E T 3, 199— 203. 2i P o r. R . d e V a u x , L a P h é n ic ie e t les P e u p le s d e la M er, M U S J 45(1969) 481—498.
skich i Bałkanów 27, zaatakow ały państwo H etytów od m orza w Azji Mniejszej i w Palestynie. Z „ludam i m orza”, jak i z innym i naro dami, między innym i Frygijczykami, walczyli zawzięcie Tuthaliya IV (ok. 1250— 1220) oraz A m uw anda III (ok. 1220— 1205). Za czasów Szuppiluliyama (ok. 1205— 1200) państwo hetyckie w yraźnie zmalało na skutek odpadnięcia Cypru, Ugaryt, północnej i środkowej Syrii. N awet stolica państw a hetyckiego H attusza (Hattuszasz) została zbu rzona. „Ludy m orza” okazały się niebezpieczne także dla Egiptu, zwłaszcza za M erenptaha (1224— 1204), będącego trzynastym synem Ramzesa II. „Ludy m orza” sprzym ierzyły się z Libijczykami, za grażając poważnie Egiptowi. K ryzys przeżył Egipt w końcu dy nastii 19 (1204— 1186). Założyciel 20 dynastii S ethnacht (1186—1184), prawdopodobnie oficer, rządził tylko dwa lata. Jego następca Ram zes III (1184— 1153), wielbiciel Ramzesa II, mógł zażegnać niebezpie czeństwo 28. On to walczył n a zachodzie państw a z Libijczykami, a na wschodzie delty Nilu z „ludam i m orza”. Za jego panowania do szło do pierwszej historycznie udokum entowanej w alki na morzu, o czym świadczą malowidła ścienne św iątyni w M edinet H a b u 29. Według wszelkiego prawdopodobieństwa Ramzes III padł ofiarą re wolty. Jego następcy, Ramzes IV aż do Ramzesa XI (1153— 1070) u tracili kontrolę nad Palestyną. O statnim śladem egipskiej obecno ści wojskowej w Palestynie jest podstawa statuy Ramzesa VI z Me- giddo 30. Na skutek upadku państw a H etytów i wygaśnięcia hege monii Egiptu zaistniała dogodna sytuacja w Palestynie do pow sta nia nowych potęg. Z okazji skorzystali Filistyni i Aramajczycy.
V Ö L K E R U N D S T A A T E N D ES A L T E N O R IE N T S IN D E R 2. H Ä L F T E D E S 2. JA H R T A U S E N D S V O R C H R . P a lä s ti n a b ild e te e in e L a n d b r ü c k e z w is c h e n d e n a lt e n K u lt u r e n u n d M ä c h te n in Ä g y p te n u n d je n e n i n M e s o p o ta m ie n u n d in K le in a s ie n . D iese L a n d b r ü c k e w a r d u r c h J a h r t a u s e n d e e in S c h m e lz tie g e l p o litis c h e r u n d k u l t u r e ll e r E in flü s s e . I n Ä g y p te n h e r r s c h te n d ie H y k so s v o n e tw a 1730 b is 1580. P h a r a o A h m o se (1552— 1527) n a h m d ie S ta d t A u a r is e in u n d v e r t r ie b die H y k so s n a c h V o rd e ra s ie n . B a ld e n ts ta n d d a s G le ic h g e w ic h t d e r K r ä f te : Ä g y p te n u n d M ita n n i, n a c h d e m d ie z w e ite M a c h t — M ita n n i — im B lic k fe ld d e r G e s c h ic h te a u f ta u c h te . A ls M ita n n i z u E n d e g in g , t r a t e n s e in E rb e zw ei n e u e R e ic h e a n : d a s h e ttitis c h e N e u e R e ic h u n d d as M itte lla s s y r is c h e R eich . S e it d e r M itte des 14. J a h r h u n d e r t s l a u t e te a lso d a s n e u e G le ic h g e w ic h t d e r K r ä f t e : Ä g y p te n — H a tti — A s s u r. D ie K r ä f t e v o n A s s y r ie n w a r e n im L a u fe d e r Z e it d u r c h die e n d lo s e n K ä m p f e g e g e n d ie G e b irg s v ö lk e r d es N o rd e n s
4 Q k s . N O R B E R T M E N D E C K I
27 W s k ła d „ lu d ó w m o r z a ” w c h o d z iły n a s tę p u ją c e n a r o d y (id e n ty f ik a c ja p ra w d o p o d o b n a ): L ik ijc z y c y (L u k k a ), S a rd y ń c z y c y (S z ird a n a ), A c h a jc z y c y (A k a w a sz a ), T y rs e ń c z y c y i E tr u s k o w ie (T u rsz a ) i S y c y lijc z y c y (S zeklesz), w e d łu g H . D o n n e r , d z. c y t., 41. 28 P o r. R . S t a d e l m a n n , D ie A b w e h r d e r S e e v ö lk e r u n te r R a m s e s I I I , S a e c u lu m 19(1968) 156— 171. M E. O t t o , d z. c y t., 183. P o r. H . D o n n e r , dz. c y t., 41.
u n d O s te n s u n d g e g e n d a s k a s s itis c h e B a b y lo n ie n g e b u n d e n . D e s w e g e n b lie b a ls b e h e r r s c h e n d e V o rm a c h t d a s h e ttitis c h e N e u e R e ic h m it d e r H a u p ts ta d t H a ttu s a (B oghazköi). D a m it la u t e te d a s le tz te G le ic h g e w ic h t d e r K r ä f te : Ä g y p te n u n d H a tti. U m 1200 v . C h r. t a u c h t e n d ie s o g e n a n n te n S e e v ö lk e r a u f, d ie d a s h e ttitis c h e R e ic h z u g r u n d e r ic h te te n . Ä g y p te n k ä m p f te la n g e Z e it m it d e n S e e v ö lk e r n , so d a ß s c h lie ß lic h s e in e p o litis c h e n u n d m i litä r is c h e n K r ä f t e e r s c h ö p f t w a r e n . E s e n ts ta n d d a d u r c h e in e n e u e M ö g lic h k e it f ü r P a lä s tin a , e ig e n e p o litis c h e G e b ild e h e rv o r z u b r in g e n . D iese n e u e p o litis c h e S itu a tio n n ü tz t e n d ie P h il is te r u n d d ie A r a m ä e r a u s.
