Czesław S. Bartnik
"Wola życia. Myśl Pierrea Teilharda
de Chardin", Konrad Waloszczyk,
Warszawa [1986] : [recenzja]
Collectanea Theologica 57/3, 180-182
R E C E N Z J E
stw o rz o n o ść , in k a r n a c y jn o ś ć i re d e m p c y jn o ś ć (zbaw czość). A u to r p o d a ł te ż w ie le a rg u m e n tó w , że T e ilh a r d n ie b y ł „ n a t u r a l i s t ą ” w te o lo g ii, lecz że p r z y jm o w a ł h is to rię z b a w ie n ia . A u to r u m ie ro z w ią z y w a ć tr u d n e k w e s tie , s ta w ia ć o ry g in a ln e h ip o te z y i o d p o w ie d n io d o p e łn ia ć s y s te m T e ilh a r d a n a tle o g ó ln ej m y ś li c h rz e ś c ija ń s k ie j. W e fe k c ie p r a c a w in n a b y ć b a rd z o in s p i r u j ą c a d la c a łe j te o lo g ii, a częścio w o n a w e t i d la filo zo fii.
k s. C ze sła w S. B a r tn ik , L u b li n
K o n r a d W A L O S Z C Z Y K , W o la ży c ia . M y ś l P ie rr e a T e ilh a r d a de C h a rd in , W a rs z a w a , P IW , s. 248 ( B ib lio te k a M y ś li W s p ó łc ze s n e j).
P ie r r e T e il h a r d de C h a r d in S J (1881—1955) je s t p ie r w s z y m t a k k o n s e k w e n tn y m i to ta ln y m tw ó r c ą s y s te m u e w o lu c ji u n iw e r s a ln e j (rozdz. I, s. 7 nn.). D r K o n ra d W a lo szczy k s łu sz n ie z ro z u m ia ł te ilh a r d y z m ja k o w iz ję ś w ia ta u w e w n ę trz n ia ją c e g o się, a n tr o p o lo g iz u ją c e g o i h u m a n iz u ją c e g o , a w re s z c ie p e rs o n a liz u ją c e g o . J e s t to s ta ły p ro c e s p rz e c h o d z e n ia od k o sm o - g e n e z y do b io g e n e z y i a n tro p o g e n e z y .
W p ro c e s ie ty m d o n io s łą ro lę o d g ry w a s w o is ty p a n w ita liz m . T w ó rc a e w o lu c ji u n iw e r s a ln e j, p e rs o n a liz u ją c e j p o słu ż y ł się k o n c e p c ją „ s m a k u do ż y c ia ” (le g o û t d e v iv r e ) ja k o je d n y m z e le m e n tó w filo z o fii życia. „ S m a k do ż y c ia ” z o s ta ł tu , z a p e w n e w d u c h u B lo n d e la , p rz e tłu m a c z o n y n a p o ls k i ja k o „ w o la ż y c ia ” . N ie je s t to z u p e łn ie to sam o, a le o d d a je coś głęb szeg o n iż „ s m a k ” w ję z y k u p o ls k im . C zy m je s t ó w s m a k ż y c ia czy s m a k do ży cia ? N ie id zie tu 0 ro z k o s z o w a n ie się ży ciem , r a c z e j o p ę d do tr w a n i a i n ie p o w s trz y m a n e g o r o z w ija n ia się. I tu się z a c z y n a p ro b le m . O k re ś le n ia T e ilh a rd o w e p r z e c ie k a ją m ię d zy p a lc a m i. W y d a je się, że w e d łu g T e ilh a r d a je s t to ja k a ś k o n k r e ty z a c ja 1 in te n s y f ik a c ja B e rg so n o w e g o é la n v ita l, r e f le k s jo n a ln a m o c c ią ż e n ia k u ży ciu , k u is tn ie n iu , je d e n z p o d s ta w o w y c h c z y n n ik ó w e n e rg ii a n tr o p o g e n e - ty c z n e j, e w o lu c jo n is ty c z n a w o la życia. J e s t to z ja w is k o p o d m io to w e , im m a - n e n tn e w s to s u n k u d o s a m e g o p ro c e s u ży cia , a je d n o c z e ś n ie o d n ie s io n e n a z e w n ą trz , p rz e d e w s z y s tk im k u o b ie k ty w n e m u p u n k to w i O m eg a. P o z a ty m je s t to z ja w is k o w ie lo k s z ta łtn e i w ie lo p ła sz c z y z n o w e : p sy c h ic z n e , d ą ż e n io w e , sp o łeczn e, b io s fe ry c z n e , n o o sfe ry c z n e , c h ry s to s f e ry c z n e itp .
N a jb a r d z ie j k o n k r e tn y c h o d p o w ie d z i n a te p y ta n i a s z u k a m y p rz e d e w s z y s tk im w IV ro zd z. p ra c y , z a ty tu ło w a n y m : W o la ż y c ia a s t r a jk w n o o s fe -
rz e (s. 186— 206), p rz y c z y m w y ra ż e n ie c h ô m a g e , sp e c y fic z n ie T e ilh a rd o w e ,
o z n a c z a ra c z e j sw o is te z ja w is k o a lie n a c y jn e w n o o sfe rz e . T rz e b a za a u to r e m p rz y to c z y ć n a jp e łn ie js z e T e ilh a rd o w e o k re ś le n ie o w ej w o li ży c ia : „P rz e z «w olę ży cia» ro z u m ie m tu , w n a jo g ó ln ie js z y m z n a c z e n iu , tę d y sp o z y c ję p s y c h ic z n ą , z a ra z e m i n t e le k t u a ln ą i a f e k ty w n ą , d z ię k i k tó r e j życie, ś w ia t, d z ia ła n ie ja w ią się n a m , w z ię te w cało ści, ja k o ś w ie tlis te , in te r e s u ją c e , p o c ią g a ją c e . J e s t to d y sp o z y c ja p rz y n o s z ą c a ra d o ś ć i p rz y je m n o ś ć (w p rz e c iw ie ń s tw ie do m d ło ści, w s tr ę tu ) , w s z a k ż e n a le ż y d o b rz e b aczy ć, a b y je j n ie p o m ie sz a ć po p r o s tu ze s ta n e m u n ie s ie n ia : — n a jp i e r w d la te g o , że ( r o z p a tr y w a n a w s w y c h p o s ta c ia c h n a jb a r d z ie j d o jrz a ły c h ) je s t z is to ty sw e j d y n a m ic z n a , k o n s tr u k ty w n a , r y z y k u ją c a ; — a n a s tę p n ie d la te g o , że ja k k o lw ie k z w y k ła się p rz y o d z ie w a ć w a tm o s fe r ę r a d o ś c i i u p o je n ia , s k r y w a w sw e j g łę b i z im n e i n ie u w a r u n k o w a n e z d e c y d o w a n ie n a d a ls z e i n a w y ższe życie. E d w a r d L e R oy, id ą c za B lo n d e le m , tr a f n ie n a z w a ł ją «w olą g łę b o k ą » . M ó w ią c n a s tę p n ie , że to coś w ię c e j n iż s p r a w a o so b is te j h ig ie n y p sy c h ic z n e j, T e ilh a r d d o d a je : „T o po p r o s tu e n e rg ia p o w sz e c h n e j e w o lu c ji, k tó r a p o d p o s ta c ią w ro d z o n e j, n a tu r a l n e j te n d e n c ji do is tn ie n ia t r y s k a ta je m n ie w n a j b a rd z ie j p ie r w o tn e j g łę b i k a ż d e g o z n a s, a z a te m i n a jm n ie j p o d le g a b e z p o ś r e d n ie j k o n tr o li; — e n e rg ia , k tó r a częściow o za le ż y od teg o , j a k m y sa m i b ę d z ie m y j ą z a s ila ć i ro z w ija ć ; — ro z w ija ć p rz e z d z ia ła n ie w n a jw y ż s z y m s to p n iu w ita ln e , k tó r e g o n a js u b te ln ie js z a część p o w ie rz o n a je s t u m ie ję tn o
R E C E N Z J E
ścio m i m o co m ró ż n y c h r e lig ii” (s. 187 n. z a : L ’A c ti v a ti o n de l’E n e rg ie , w :
O e u v re s, t. V II, s. 239 n.).
W te n sp o só b w o la ż y c ia m a się p rz e c iw s ta w ić n a jp i e r w p e w n e j, a t a w i sty c z n e j b e z w ła d n o ś c i k a to lic y z m u , k tó r a w y w o d z i się z tr z e c h p rz y c z y n : z je d n o s tro n n o ś c i p o s tę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o , n ie w y k o rz y s tu ją c e g o r o s n ą c y c h z a so b ó w e n e r g ii lu d z k ie j; z łę k u is tn ie n ia , w ła śc iw e g o b u d d y z m o w i i Z a c h o d o w i; o ra z z je d n o s tro n n o ś c i m y ś li c h rz e ś c ija ń s k ie j, k tó r a c ią g le m a a w e r s ję do m a te r ii, ś w ia ta , k u lt u r y , te c h n ik i, ż y c ia d o czesn eg o . N a s tę p n ie ta w o la ży cia m a p rz e c iw d z ia ła ć w szczeg ó ln y sp o só b p e sy m iz m o w i e g z y s te n - c ja lis ty c z n e m u , o w e m u ta e d iu m v ita e in d y w id u a ln e m u i sp o łe c z n e m u .
K o r e ia te m w o li ż y c ia od s tr o n y p rz e d m io to w e j je s t sz c z e g ó ln a p la s ty c z n o ść ś w ia ta w s to s u n k u do p o tr z e b c z ło w ie k a . A u to r z a ty tu ło w a ł te n p r o b le m ·— tr o c h ę za w ą s k o — C z y w s z e c h ś w ia t m o ż n a ko ch a ć? (rozdz. II, s. 43— 85). W ty m m ie śc i ró w n ie ż p ro b le m , czy w s z e c h ś w ia t m oże k o c h a ć ? O b ie o d p o w ie d z i w y p a d a ją tw ie rd z ą c o . T ę g n o s ty c k ą w sz a k ż e p e rs o n ifik a c ję ś w ia ta m o ż n a b y ło ro z w in ą ć jesz c z e sz e rz e j i g łę b ie j ja k o L ’U n iv e r s p e r so n n e l lu b L e p e r s o n n e l u n iv e r s e l. A u to r p r z e d s ta w ia b a rd z o s u b te ln ie id ee: m u n d u s a m a n s i m u n d u s a m a b ilis. Z k o n c e p c ji k o sm o g e n e z y w y n ik a j e d
n o ść k o sm o su , jeg o m a c ie rz y s ty s to s u n e k do cz ło w ie k a , r u c h a n tro p o g e n e z y „ n a p rz ó d ” i „ w z w y ż ” , o ra z „ s e k r e t ż y c ia ” , k tó r y tk w i g łó w n ie w im m a n e n c ji życia. W r e z u lta c ie w sz a k ż e ś w ia t m a sw ó j n a jg łę b s z y se n s d la cz ło w ie k a p rz e z o w ą p la s ty c z n o ść i tw ó rc z o ść m iło s n ą .
G łó w n y m c h y b a p o d m io te m w o li ż y c ia je s t c zło w ie k — n ie ty lk o ja k o je d n o s tk a , a le ta k ż e ja k o sp o łeczn o ść. A w ię c k lu c z o w y m p ro b le m e m je s t T e ilh a rd o w s k a a n tro p o lo g ia , co a u to r n a z y w a — z n o w u tr o c h ę z a w ą s k o ■—
G o d n o śc ią c z ło w ie k a (rozdz. II I, s. 87— 185). R o d z ia ł te n s ta n o w i n ie m a l p o
ło w ę p ra c y , je ś li id zie o o b ję to ść i p ro b le m a ty k ę . W o la ż y c ia p rz e d s ta w ia się ja k o o sn o w a b y tu lu d z k ie g o , n u c le u s d ą ż e n io w e g o e le m e n tu r e f le k s ji, d o ch o d z i szczeg ó ln ie do g ło su w „ h u m a n is ty c z n y m o b lic z u ” ś w ia ta , w d ą ż e n iu do rz e c z y w is to śc i fin a ln e j, w k o n ie c z n o śc i i c ią g ło śc i ru c h u , o raz w k o n s e k w e n c ji — z b ie g a się z w ia r ą w p o stę p .
W o la ży c ia , w re sz c ie , le ż y w p ła s z c z y ź n ie s a m o re a liz a c ji d z ia ła n io w e j, u k r e s u k tó r e g o je s t c z y n n ik e s c h a ty c z n y , o w o c u ją c y , o m e g a ln y , u s p r a w i e d liw ia ją c y o b ie k ty w n ie i s u b ie k ty w n ie c a ły p ro c e s e w o lu c ji. V/ d z ia ła n iu ty m c h y b a c e n tr a ln e m ie js c e p r z y p a d a p r a c y lu d z k ie j. W ola ż y c ia i p r a c a s ta n o w ią n ie r o z e r w a ln ą i w z a je m n ie się w a r u n k u ją c ą d ia d ę e w o lu c ji lu d z k ie j (rozdz. V, s. 208— 235).
P r a c a d r a K . W a lo s z c z y k a ró w n ie ż p ro w o k u je do d y s k u s ji. C zy w o lę ż y c ia d a się s p ro w a d z ić do ja k ie g o ś ściśle o k re ś lo n e g o c z y n n ik a , czy też c a ły s y s te m m a by ć p rz e tłu m a c z o n y n a ó w s m a k ży cia ? C zy je s t to z a te m rz e c z y w is to ść in te le k tu a ln a , czy te ż p o z a in te le k tu a ln a i zgoła ir r a c jo n a ln a ? J a k d o k ła d n ie p rz e p r o w a d z ić te m a t „ w o li ż y c ia ” p rz e z w s z y s tk ie p o d s ta w o w e b lo k i s y s te m u T e ilh a r d a ? G d zie p ę d ż y c ia czy sto b io lo g ic z n y p rz e m ie n ia się w a n tro p o lo g ic z n y ? Ile w o la ż y c ia m a „ tw a r z y ” ? J a k się o n a m a do „ s m a k u b y tu ”, „ w ia ry w p o s tę p ”, „ se n s u ż y c ia ”, n ie o d w ra c a ln o ś c i p o s tę p u e w o lu c y jn e g o , c z y n n ik ó w n a p ę d o w y c h c a łe j e w o c ji k o s m ic z n e j? J a k ą a u to r p r z y jm u je i n t e r p r e ta c ję te ilh a r d y z m u z a n a jb a r d z ie j m ia r o d a jn ą , m oże p e r - so n a lis ty c z n ą ?
S z k o d a , że a u to r n ie z w ią z a ł b liż e j t a k c ie k a w e g o t e m a tu z sz e rsz ą b a z ą b ib lio g r a fic z n ą , z a n a liz ą ó w czesn eg o w ita liz m u , a n a d e w s z y s tk o z k o n s t r u k c ją c a ło k s z ta łtu m y ś li T e ilh a r d a . W a rto c h o ć b y p a m ię ta ć , że T e ilh a rd o w e
r é fle x io n z a w ie r a w so b ie n ie ty lk o e le m e n t św ia d o m o śc i, a le ta k ż e i w o li,
co od r a z u r z u tu je n a p o jm o w a n ie s m a k u do życia. A le m im o w sz y stk o a u t o r o p ra c o w a ł b a rd z o w a ż n e p o ję c ie te ilh a r d y z m u . S ta r a ł się tr z y m a ć p ł a sz c z y z n y filo z o fic z n e j, choć z te n d e n c ją p o p u la r y z a to r s k ą . T e m a t je s t w y b r a n y b a rd z o tr a f n ie , n a d a je się do o ry g in a ln e g o ro z w in ię c ia , le p ie j o d s ł a n ia j ą cego te ilh a r d y z m ja k o filo z o fię „ a n tr o p o lo g ic z n ą ” i n ie je s t d o ty c h c z a s d o
182 R E C E N Z JE
s ta te c z n ie o p ra c o w a n y w li te r a tu r z e te ilh a r d o w s k ie j. A u to r z n a te ilh a r d y z m g łę b o k o i źró d ło w o . R o z u m o w a n ia p ro w a d z i s u b te ln e , ję z y k e se jo w y je s t le k k i i ja s n y , a s ty l d o sk o n a ły . W re z u lta c ie ja w i się p rz e d n a m i re f le k s ja , że ś w ia t lu d z k i n ie z m ie rz a do ja k ie jś to ta ln e j ś m ie rc i, p o s ia d a ją c w sw y m w n ę tr z u z w y c ię sk ą w o lę ży cia , k tó r a p r z e b ija g ra n ic ę ś m ie rc i b io lo g ic z n e j.
k s. C ze sła w S. B a r tn ik , L u b lin
D a n u ta M IN T A -T W O R Z O W S K A , E le m e n ty m e to d o lo g ii p r a h is to r ii w h i
s to r io z o fii P. T e ilh a r d a de C h a rd in , P o z n a ń 1986, W y d a w n ic tw o N a u k o w e
U A M , s. 220, S u m .
P r a c a m o g ła b y iść po lin ii (nb. n ie w y k o rz y s ta n y c h tu t a j) m o ic h p u b li k a c ji n a te m a t h is to rio z o fii T e ilh a r d a i je g o m e to d o lo g ii u n iw e r s a ln o - h is to - ry c z n e j: P r o b le m h is to r ii u n iw e r s a ln e j w te ilh a r d y z m ie , L u b lin 1972; T e ilh a r -
d o w s k a w iz ja d z ie jó w , L u b lin 1975 i P récis d e la m é th o d o lo g ie te ilh a r d ie n n e d ’h is to ir e u n iv e r s e lle , C a h ie r P . T e ilh a r d de C h a r d in (1974) n ° 8 s. 136— 156.
P o n a d to p r a c a m o g ła jeszcze u w z g lę d n ić n a s tę p u ją c e , w a ż n e d la te m a tu p u b lik a c je : L. B o u n o u v e , R e c h e r c h e s e t c o n c e p tio n s p a lé o n to lo g iq u e s de de T e ilh a r d de C h a rd in , I tin é r a ir e s (1965) n ° 96 s. 10 n n .; L. B a r r a i , E lé m e n ts d u b â ti s c ie n tifiq u e te ilh a r d ie n , M o n aco 1964; F. F a c c h i n i , S u r l’a p p o r t d e P ie rr e T e ilh a r d de C h a r d in à la p a lé o a n th ro p o lo g ie e t à l’é tu d e de l ’é v o lu tio n h u m a in , R e v u e d es Q u e stio n s S c ie n tif iq u e s 29 (1968) s. 170 n n .
N ie m n ie j f a k ty c z n ie je s t to ro z w in ię c ie te m a tu p r a h is to r ii c z ło w ie k a w e d łu g te ilh a r d y z m u , n ie z n a n e g o u n a s n ie m a l c a łk o w ic ie , n a w e t doc. B. H a ła c z - k o w i, o ra z d o p ra c o w a n ie z rę b u m e to d o lo g ii te ilh a r d o w s k ie j w a s p e k c ie n a u k ścisły ch . C e le m p r a c y je s t „ p ró b a p r z e d s ta w ie n ia k o n c e p c ji p r a h i s to r i i P . T e ilh a r d a de C h a r d in s u g e r o w a n y c h p rz e z jeg o u n iw e r s a ln ą h is to rio - z o fię ” (s. 3). P r a d z ie je o b e jm u ją o k re s od u fo r m o w a n ia się c z ło w ie k a ja k o g a tu n k u do p o c z ą tk u c y w iliz a c ji (w yższego s to p n ia ). Z g ó ry z g a d z a m się, że te ilh a r d y z m je s t w p e łn i, i to o ry g in a ln ą , h is to rio z o fią , a le o b a w ia m się, że p r a c a n ie w y ja ś n iła b liż e j sam e g o p o ję c ia h is to ry c z n o ś c i, zw ła sz c z a teg o , czy m r ó ż n i się h is to ry c z n o ś ć od b io lo g iczn o ści i e w o lu c y jn o ś c i św ia ta .
P r a c a w y c h o d z i od o m ó w ie n ia p ra c i ż y c ia n a u k o w e g o T e ilh a rd a , z w ła szcza od fo r m o w a n ia się jeg o p o g lą d ó w n a u k o w y c h (s. 3— 31). S ed n o te m a tu je d n a k o tw ie r a p rz e d s ta w ie n ie e w o lu c ji u n iw e r s a ln e j ja k o u n iw e r s a ln e j h i sto rio z o fii d y n a m ic z n e j (s. 33— 71). S ą w y s ta r c z a ją c e w y p o w ie d z i T e ilh a r d a , że rz e c z y w is to ść ro z u m ie p rz e d e w s z y s tk im ja k o d z ie je , a sp o ś ró d n a u k n a j
b liż sz ą je s t m u h is to r ia u n iw e r s a ln a (s. 45 nn.). O d tą d c z ło w ie k n ie m oże by ć z ro z u m ia ły bez h is to r ii i bez p r a h is to r ii. T rz e b a d o p o w ie d z ie ć sp o za te j p ra c y , że T e ilh a r d g ło sił św ia d o m ie s y s te m e w o lu c jo n isty c z n e g o „ s p ir y tu a liz - m u h is to ry c z n e g o ” . W y w o d y a u to r k i są tu d o sk o n a łe . N ie b y łb y m ty lk o t a k i p e w n y co do k s z ta łtó w T e ilh a rd o w e j d ia le k ty k i. A u to r k a m ó w i, że m a o n a p o s ta ć : te z a ·—■ te z a — sy n te z a . J e s t to n ie ja s n e . T y m c z a s e m ró ż n i te i l h a r -d.yści d a ją tu ró ż n e s c h e m a ty : te z a — a n ty te z a — s y n te z a (C. S o u cy , h e g lo w sk a ), d y w e rg e n c ja — k o n w e r g e n c ja — e m e r g e n c ja (s. 163?), d e k o n c e n tr a c ja — k o n c e n tr a c ja — s a m o k o n c e n tr a c ja , e w o lu c ja z e w n ę trz n a ■— im m a n e n c ja (u w e w n ę trz n ia n ie się) — e k s ta z a , c iąg ło ść — n ie c ią g ło ś ć — sk o k (p u n k t k r y ty c z n y , se.uil). O so b iście m y ślę , że je s t to p o sta ć s ta r o c h iń s k ie j d ia le k ty k i
„ in -ja n g ”, ty le że w p o s ta c i p o d w ó jn e g o r u c h u k u p u n k to w i fin a ln e m u .
P o z n a ń s k a sz k o ła m e to d o lo g ic z n a z n a la z ła sw ó j szczeg ó ln y w y ra z w p r ó b ie p r z e k ła d u h is to rio z o fii T e ilh a r d a n a m e to d o lo g ię b a d a ń p ra h is to r y c z n y c h (s. 72— 120). Z o s ta ły tu. w y ró ż n io n e g łó w n ie tr z y e ta p y : u jm o w a n ie c z ło w ie k a ja k o g a tu n k u , d o s trz e g a n ie k u lt u r y ja k o p rz e d łu ż e n ia b io s u o ra z ro z w ó j s a m o św ia d o m o śc i. P o n a d to tr z e b a p rz y z n a ć r a c ję a u to r c e , że T e ilh a r d t r a w e s tu je w s z y s tk ie d o ty c h c z a so w e k a te g o r ie m e to d o lo g ic z n e s ta ty c z n e n a e w o - łu c jo n is ty c z n e . J e s t to p e w n e g o ro d z a ju r e w o lu c ja m e to d o lo g ic z n a . R ó w n ie ż p r a h i s to r ia je s t ru c h e m u jm o w a ln y m p rz e z k a te g o r ie „ ru c h o m e ” , p rz e w a ż n ie
