Biuletyn polonijny

(1)

Bożena Łomacz, Józef Bakalarz,

Jadwiga Plewko

Biuletyn polonijny

Collectanea Theologica 52/3, 159-174

1982

(2)

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 52(1982) fa s e . I I I

BIULETYN POLONIJNY

Z a w a r to ś ć : I. O P IE K A D U S Z P A S T E R S K A N A D E M IG R A N T A M I W D IE C E Z J I P R Z E M Y S K IE J O B R Z Ą D K U G R E C K O K A T O L IC K IE G O W L A T A C H 1890— 1914. 1. P rz y g o to w a n ie e m ig r a n tó w d o w y ja z d u . — 2. O p ie k a n a d e m i g r a n ta m i w c z a sie p o d ró ż y . — 3. D u s z p a s te r s tw o n a e m ig ra c ji. — 4. S to s u n e k do K o śc io ła p r a w o s ła w n e g o . II. T R O S K A B P A T E O D O R A K U B IN Y O P O L S K IC H E M IG R A N T Ó W . 1. Z a in te r e s o w a n ie e m i g r a n t a m i w c z a s ie s tu d ió w i k a p ła ń s tw a . — 2. O p ie k a n a d e m ig r a n ta m i se z o n o w y m i z d ie c e z ji c z ę sto c h o w sk ie j. — 3. D z ia ła ln o ś ć n a rz e c z p o ls k ie j e m ig r a c ji w św ie c ie . II I . D Z IA Ł A L N O Ś Ć O R G A N IZ A C JI P O L S K IC H W S U D B U R Y , O N T A R IO . 1. P o lo n ia w S u d b u ry . — 2. O rg a n iz a c je p o lo n ijn e a P o ls k a . — 3. O rg a n iz a c je p o lo n ijn e w o b e c K a n a d y *. I. O P IE K A D U S Z P A S T E R S K A N A D E M IG R A N T A M I Z D IE C E Z J I P R Z E M Y S K IE J O B R Z Ą D K U G R E C K O K A T O L IC K IE G O W L A T A C H 1890— 1914

Ż y w io ło w y ro z w ó j r u c h u e m ig ra c y jn e g o z G a lic ji p rz y n ió s ł w ie le p o z y ty w n y c h s k u tk ó w , a le ró w n o c z e ś n ie w y r z ą d z ił z n a c z n e szk o d y w ż y c iu r e lig ijn o -m o ra ln y m . Z te g o w ła ś n ie p o w o d u e p is k o p a t i d u c h o w ie ń s tw o k a to lic k ie o d n ie ś li się n ie p r z y c h y ln ie do z ja w is k a e m ig r a c ji z a ro b k o w e j. S ta r a n o się, b e z w ię k sz e g o z r e s z tą p o w o d z e n ia , z a p o b ie g a ć e m ig ra c ji. B is k u p o m c h o d ziło b a r d z ie j o p rz e c iw d z ia ła n ie s k u tk o m n e g a ty w n y m . B y ło b o w ie m o c z y w i ste , że d o e m ig r a c ji z m u s z a ło lu d n o ś ć u b ó stw o , s p o w o d o w a n e z a c o fa n ie m g o sp o d a rc z y m , z w ła sz c z a b r a k i e m p r z e m y s łu i ró w n o c z e śn ie n a d m ia r e m r ą k do p ra c y . B is k u p i p rz e m y s c y o b rz ą d k u g re c k o k a to lic k ie g o c z u li się z o b o w ią z a n i do u ś w ia d a m ia n ia w ie r n y c h o g ro ż ą c y c h im n ie b e z p ie c z e ń s tw a c h , z w ła sz c z a w y z y s k u ze s tr o n y a g e n tó w , p ra c o d a w c ó w , a ta k ż e o w a r u n k a c h p r a c y w n ie k tó r y c h k r a ja c h . E m ig r a c ja s ta n o w iła p o w a ż n y p ro b le m d la o m a w ia n e g o K o śc io ła . D o d a tk o w ą tr u d n o ś ć s tw a r z a ła o d rę b n o ś ć o b rz ą d k o w a . W p ra w d z ie tz w . K o n k o rd ia , z a tw ie rd z o n a p rz e z p a p ie ż a w 1863 r., re g u lo w a ła m . in. z a s a d y k o r z y s ta n ia z s a k r a m e n tó w u d z ie la n y c h p rz e z k a p ła n ó w k a to lic k ic h o b rz ą d k u ła c iń sk ie g o , a d e k r e t y S to lic y A p o s to ls k ie j z 1892 -i 1894 r. z e z w a la ły n a p r z y jm o w a n ie K o m u n ii św . w k o śc ie le k a to lic k im in n e g o o b rz ą d k u , g d y ś w ią ty n ia w ła sn e g o o b r z ą d k u je s t z n a c z n ie o d d a lo n a od m ie js c a z a m ie s z k a n ia , je d n a k z p r a w a te g o m o g li e m ig r a n c i g re c k o k a to lic c y k o rz y s ta ć ty lk o ta m , g d z ie b y ła d o s ta te c z n a sieć k o śc io łó w k a to lic k ic h , a w ię c p rz e d e w s z y s tk im w k r a j a c h k a t o lic k ic h . B a r ie r ą u tr u d n i a j ą c ą k o r z y s ta n ie z p o słu g r e lig ijn y c h m ie js c o w y c h d u s z p a s te r z y k a to lic k ic h b y ła n ie z n a jo m o ś ć ję z y k a . W ięk szo ść e m ig r a n tó w g re c k o k a to lic k ic h m o g ła s p o w ia d a ć się w n a jle p s z y m w y p a d k u p rz e d k a p ł a n e m z n a ją c y m in n y ję z y k sło w ia ń s k i, z w ła sz c z a p o ls k i, a ta k i c h n ie b y ło w ie lu . S tą d z a c h o d z iła m o ż liw o ść z o b o ję tn ie n ia r e lig ijn e g o w ie rn y c h , p rz e c h o d z e n ia n a p r a w o s ła w ie czy w rę c z u t r a t y w ia ry . W te j s y tu a c ji b is k u p i g re c k o k a to lic c y p r o w in c ji lw o w s k ie j, a w ię c i w c h o d z ą c e j w je j s k ła d d ie c e z ji p r z e m y s k ie j, s t a r a li się z a ró w n o o o d p o w ie d n ie p rz y g o to w a n ie w ie r n y c h d o e m i g ra c ji, j a k i o z a p e w n ie n ie im o p ie k i d u s z p a s te rs k ie j w n o w y m m ie js c u ♦ R e d a k t o r e m n in ie js z e g o b iu l e ty n u je s t k s . J ó z e f B a k a l a r z T C h r., L u b lin

(3)

o sie d le n ia . Z a g a d n ie n ie o p ie k i d u s z p a s te r s k ie j n a d e m i g r a n t a m i z d iece zji p rz e m y s k ie j o b rz ą d k u g r e c k o k a to lic k ie g o 1 o p ra c o w u je m y od s tr o n y n o r m a ty w n e j, a w ię c w ś w ie tle z a rz ą d z e ń k u r i i p rz e m y s k ie j, p u b lik o w a n y c h w c z a so p iśm ie d ie c e z ja ln y m 2. N a le ż y t u p a m ię ta ć , że w ś ró d lu d n o ś c i w ie js k ie j o b r z ą d k u g re c k o k a to lic k ie g o z n a jd o w a ła się p e w n a lic z b a P o la k ó w , zw ła sz c z a n a te r e n a c h , g d z ie b y ła r z a d k a sieć k o śc io łó w o b rz ą d k u ła c iń s k ie g o o raz z p o

w o d u z a w ie r a n ia m a łż e ń s tw m ie sz a n y ó h . D o 1914 r. w sp ó łż y c ie k a to lik ó w obu o b rz ą d k ó w u k ła d a ło się w z g lę d n ie p o p ra w n ie , ta k ż e n a e m ig ra c ji, g d z ie częsta P o la c y i U k r a iń c y o s ie d la li się b li s k o sie b ie , p o m a g a li so b ie w z a je m n ie .

1. P rzy g o to w a n ie em ig ra n tó w do w y ja zd u W m ia r ę ro z w o ju r u c h u e m ig ra c y jn e g o k u r i a w y d a w a ła k o le jn e , coraz b a r d z ie j szczeg ó ło w e in s tr u k c j e o d n o śn ie p rz y g o to w a n ia w ie r n y c h d o w y ja z d u W 1905 r. z a le c o n o d u s z p a s te r z o m z a c h ę c ić w ie r n y c h do s p o w ie d z i i K o m u n ii św . i o s trz e c ic h p rz e d „ u p a d k ie m m o r a ln y m ” 3. O d 1911 r. k u r i a p r z y p o m in a ła , ż e p ro b o s z c z o w ie s ą u p o w a ż n ie n i do u d z ie la n ia w ie r n y m d y sp e n s od z a c h o w y w a n ia p o s tu p o d c z a s p o b y tu n a e m ig ra c ji, z w ła sz c z a s e z o n o w e j4 K s ię ż a m ie li z a c h ę c a ć do o d b y c ia sp o w ie d z i w k a z a n ia c h i ro z m o w a c h p r y w a tn y c h . O r d y n a r iu s z w y r a z ił n a d z ie ję , że k s ię ż a d o b rz e w y w ią ż ą się z teg o o b o w ią z k u , w a ż n e g o d la „ K o śc io ła k a to lic k ie g o i n a sz e g o w ie rn e g o n a r o d u ” . Do z a rz ą d z e n ia te g o d o d a n o w 19)13 r. z a le c e n ie , b y k s ię ż a o d b ie r a li od w ie r n y c h p rz y rz e c z e n ie , że n ie p o rz u c ą w i a r y 5. D o p ie ro o d e z w a T o w a rz y s tw a św . R a f a ła z 1913 r. m ó w iła w y r a ź n ie o u ro c z y s ty m p o ż e g n a n iu e m i g r a n t ó w 6. O b e jm o w a ło o n o m s z ę w in te n c ji w y c h o d ź c ó w z k a z a n ie m o g ro ż ą c y c h n ie b e z p ie c z e ń s tw a c h , z w ła sz c z a d la w ia r y i m o ra ln o śc i, sp o w ie d ź i K o m u n ię św ., z ło ż e n ie p rz y r z e c z e n ia , ż e „ n ie rz u c i s w o je j o jc z y s te j k a to lic k ie j w ia r y ” . P o p o w ro c ie ro b o tn ik ó w se z o n o w y c h z N ie m ie c , m ię d z y B o ży m N a ro d z e n ie m a W ie lk im P o s te m n a le ż a ło o d p ra w ić n a b o ż e ń s tw o (a k a f is t a lb o m o le b ie n ) w ic h in t e n c ji i p r z e p r o w a d z ić k o le k tę n a cele m is y jn e , g d y ż „ ro b o tn ic y w r a

c a ją z a z w y c z a j z p ie n ię d z m i” 7. W y d a je się , że p r z y n a jm n ie j n ie k tó r z y k s ię ż a n ie c z e k a li n a o fic ja ln e z a rz ą d z e n ia i w y k a z y w a li in ic ja ty w ę w n a le ż y ty m p rz y g o to w a n iu w ie rn y c h . W y d a n a w e L w o w ie n a k ła d e m T o w a r z y s tw a św . R a f a ł a P a m ią tk a d la r u s k ic h r o b o tn ik ó w w A n g lii, A r g e n ty n ie , B r a z y lii, K a n a 

d z ie i in . napisa,na p r z e z J a ś n ie O św ię c o n e g o K y r A n d r z e ja S z e p ty c k ie g o z a 

w i e r a ł a n a 70 s tr o n a c h d r u k u o p ró c z p o u c z e n ia o u m o w a c h o p ra c ę , sp o so b ie w y k o r z y s ta n ia z a r o b io n y c h p ie n ię d z y , ta k ż e w y k ła d o b o w ią z k ó w c h r z e ś c ija ń s k ic h i te k s ty c o d z ie n n y c h m o d litw . O p o p u la r n o ś c i k s ią ż e c z k i ś w ia d c z y je j w z n o w ie n ie p r z e d 1914 r . 8

2 0 0 BIULETYN PO LO NIJN Y

1 T e m a t d o ty c h c z a s n ie p o d e jm o w a n y . P o r. J . A t a m a n , E m ig ra c ja ,

w : H is to r ia K o śc io ła w P olsce, p r a c a z b ió r, p o d re d . В. К u m o r a i Z. O b e r - t y ń s k i e g o (cyt. H K w P ), t. 2 cz. 1, P o z n a ń 1979, 649--651.

2 „ W e s tn ik P e re m y s k o i E p a r c h i” , od s ie r p n ia 1914 r. „ W is tn y k P e r e m y - s k o ji E p a r c h i” (cyt. W P E ), u rz ę d o w e p is m o d ie c e z ji p rz e m y s k ie j, w y d a w a n e o d 1889 r., ro c z n ie u k a z y w a ło się 10—'16 n u m e r ó w , z a z w y c z a j 12. J ę z y k cza- sopism a_ b y ł jesz c z e z b liż o n y do s ta ro c e rk ie w n o s ło w ia ń s k ie g o , z d o m ie s z k ą e le m e n tó w u k r a iń s k ic h , p o ls k ic h i ro s y js k ic h , od 1914 p o s łu g iw a n o się u k r a iń s k im . C y ta ty i ty t u ły b ro s z u r p o d a je m y w p rz e k ła d z ie p o ls k im .

3 R o z p o rz ą d z e n ie z 7 V III 1905, o p u b lik o w a n e w n u m e r z e 8 W P E . 4 W P E 16(1904) n r 5, 66— 67; 23(1911) n r 3, 38—39; 25(1913) n r 7, 77. 5 R o z p o rz ą d z e n ie z 14 V II 1913 r„ W P E 25(1913) n r 7, 76— 78. 8 W P E 25(1913) n r 6, 61— 64. 7 T a m ż e , 63. 8 R o z p o rz ą d z e n ie m z 12 V I 1914 r. z a le c o n o z a k u p ie n ie je j d la e w e n tu a l n y c h e m ig ra n tó w .

(4)

BIULETYN PO LO N IJN Y

I n s ty tu c j ą z a jm u ją c ą się z a p e w n ie n ie m o p ie k i i p o m o c y d la w y c h o d ź c ó w b y ło p rz e d e w s z y s tk im T o w a r z y s tw o św . R a fa ła , zało ż o n e w 1872 r. w M o g u n c ji. W e w r z e ś n iu 1906 r. a u s tr ia c k ie M in is te rs tw o S p r a w W e w n ę trz n y c h z a tw ie rd z iło o d d z ia ł T o w a r z y s tw a z s ie d z ib ą w W ie d n iu , a w n a s tę p n y m r o k u p o w s ta ła z a z g o d ą w ła d z k o ś c ie ln y c h filia te g o ż T o w a r z y s tw a w e L w o w ie 9 P re z e s e m z o s ta ł r a d c a są d o w y T y tu s R e c z a k o w i c z , z a s tę p c ą o. d r Jó z e f Ż u k , p o c h o d z ą c y z d ie c e z ji p rz e m y s k ie j. W śró d 15 osób n a le ż ą c y c h d o z a rz ą d u , z n a la z ło się 8 d u c h o w n y c h . S t a t u t te g o T o w a r z y s tw a ś w . R a fa ła d la

o c h r o n y e m ig r a n tó w r u s k ic h z G a lic ji i B u k o w i n y ro z p o c z y n a ł się n a s t ę p u ją 

c y m w e z w a n ie m : „N ie o p u sz c z a jc ie o jc z y z n y n a zaw sze. J e ś li je d n a k m u s ic ie , to n ie s p r z e d a w a jc ie z ie m i, a le idźcie n a z a ro b e k , o szc z ę d z a jc ie i z z a ro b io n y m i p ie n ię d z m i w r a c a jc ie i u le p s z a jc ie w a s z e g o s p o d a r s tw a ” 10. F o rm y d z ia ła ln o ś c i filii lw o w s k ie j b y ły id e n ty c z n e z p o z o s ta ły m i o d d z ia ła m i, je d y n y m w y r ó ż n ik ie m b y ło o g ra n ic z e n ie d z ia ła ln o ś c i d o ś r o d o w is k a e m ig r a n tó w R u s i n ó w z G a lic ji i B u k o w in y , g łó w n ie U k ra iń c ó w . W o m a w ia n y m o k re s ie k u r ia k ilk a k r o tn ie o g ła s z a ła in f o r m a c ję o d z ia ła ln o ś c i T o w a r z y s tw a i p o le c a ła „tę w te r a ź n ie js z y c h c z a sa c h b a rd z o w a ż n ą s p r a w ę ła s k a w y m w z g lę d o m i szczeg ó l n e j tr o s c e czcig o d n eg o d u c h o w ie ń s tw a ” и . T o w a r z y s tw o o d e g ra ło z n a c z n ą rolę, z w ła sz c z a p o p rz e z ro z s y ła n e do p a r a f i i in s tr u k c je d la e m ig r a n tó w i k sięży , p ro p o z y c je fo r m o p ie k i d u s z p a s te r s k ie j i o rg a n iz o w a n ie je j, w y d a w a n ie b r o s z u r e k i c z a so p ism a „ E m ig r a n t” (od 1911 r.).

2. O p ie k a d u s z p a s te r s k a n a d e m ig r a n ta m i w c zasie p o d ró ż y

O d 1905 r. m ie li z a p e w n io n ą o p ie k ę d u s z p a s te r s k ą ci e m ig ra n c i g re c k o k a to lic c y , k tó r z y u d a w a li się do A m e ry k i p rz e z B re m ę . W k o ś c ie le k a to lic k im w B re m ie p rz y u lic y P h ilo s o p h e n w e g 24 o d p r a w ia ł n a b o ż e ń s tw a o. A le k s a n d e r В a z i u k , d e le g o w a n y d o te j p r a c y p rz e z m e tro p o litę A . S z e p t y c k i e g o 12. P o r z ą d e k n a b o ż e ń s tw o b e jm o w a ł: c o d z ie n n ą M szę św . o godz. 8; w d n i o d p ły w a n ia o k r ę tó w — p o n ie d z ia łk i, ś ro d y i p ią t k i a k a f i s t a lb o m o le - b ie n , k a z a n ie i b ło g o s ła w ie ń s tw o N a jś w ię ts z y m S a k r a m e n te m o godz. 9; w k a ż d ą n ie d z ie lę k a z a n ie , a p o n im M szę św .; p o n a d to о. В a z i u к sp o w ia d a ł k a ż d e g o d n ia p rz e d i po m szy. D z iw n e w y d a je się, że T o w a rz y s tw o p rz y w s p ó łp r a c y z e p is k o p a te m g re c k o k a to lic k im z o rg a n iz o w a ło t a k p o tr z e b n ą a k c ję t y l k o w je d n y m p o rc ie , s k o ro T o w a rz y s tw o p o s ia d a ło sw e o d d z ia ły in f o r m a c y jn e w e w s z y s tk ic h w a ż n ie js z y c h p o r ta c h E u ro p y i A m e ry k i. B yć m oże w d ie c e z ja ln y m c z a so p iśm ie n ie o g ła sz a n o o w s z y s tk ic h in ic ja ty w a c h teg o ty p u .

3. D u s z p a s te rs tw o n a e m ig ra c ji a) w E u r o p i e

W o m a w ia n y m o k re s ie p r o b le m e m b y ło z n a le z ie n ie o d p o w ie d n ic h k a p ł a n ó w do p r a c y w ś ró d e m ig ra n tó w . W r o z p o r z ą d z e n ia c h b is k u p ó w p rz e m y s k ic h je d n a k n ie w ie le m ie js c a p o św ię c o n o sieci p la c ó w e k d u s z p a s te rs k ic h , zw ła sz c z a w E u ro p ie . B yć m oże, p r o b le m n ie b y ł t a k d o tk liw y , g d y ż n a te r e n ie m o n a r c h i i a u s t r o - w ę g ie r s k ie j p r a c o w a li k s ię ż a w d ie c e z ji u n ic k ic h n ie n a le ż ą c y c h 9 I n f o r m a c ja o z e b r a n iu z a ło ż y c ie ls k im i te k s t s ta tu tu , W P E 19(1907) n r 7, 61—65. 10 T a m ż e , 61—62. 11 R o z p o rz ą d z e n ie z 16 X I I 1907 r „ W P E 10(1908) n r 1, 34. 12 W P E 11(1909) n r 4, 31— 32. 11 — C ollectanea Theologica

(5)

BIULETY N PO LO NIJN Y

do m e tro p o lii lw o w sk ie j. J u r y s d y k c ji m e tro p o lity lw o w sk ie g o p o d le g a ła ta k ż e p a r a f i a św . B a r b a r y w W ie d n iu . N a to m ia s t e m ig ra n c i w E u ro p ie Z a c h o d n ie j k o r z y s ta li z p o s łu g k a p ła n ó w o b r z ą d k u ła c iń s k ie g o . T y lk o Ś lą s k b y ł o b ję ty d z ia ła ln o ś c ią d u s z p a s te rs k ą , a w X X w . fu n k c jo n o w a ła ta k ż e p a r a f ia g re c k o k a to lic k a w B e rlin ie .

W z w ią z k u z m a s o w ą e m ig r a c ją p o 1898 r . do B o śn i i S e r b ii i p o w s ta w a n ie m t a m lic z n y c h k o lo n ii u k r a iń s k ic h , w 1912 r. k u r i a o g ło siła k o n k u r s n a p o s a d y d u s z p a s te rs k ie w K o z a ra c i D u b r a r a (S e rb ia ), p o le c a ją c u w a d z e k się ż y sz c z e g ó ln ie t ę p ie r w s z ą p la c ó w k ę , w 'k tó re j b y ło m ie s z k a n ie d la k s ię d z a , 8 m ó r g o g ro d u , a p e n s j a w y n o s iła 2 ty s . k o ro n r o c z n i e 13. W ty m p r z y p a d k u p r a c ę m o g li p o d ją ć k s ię ż a żo n aci.

K o śc ió ł g r e c k o k a to lic k i z G a lic ji z a p e w n ia ł n ie ty lk o o p ie k ę d u s z p a s te r sk ą , a le w ra z ie p o tr z e b y ta k ż e p o m o c m a te r ia ln ą .

P ie r w s z y a p e l o t a k ą p o m o c o g ło siła w 1897 r. k u r i a a rc y b is k u p ia o b r z ą d k u ła c iń s k ie g o w B u k a re s z c ie 14. P r o ś b ę m o ty w o w a n o ty m , że p ra c o w a ło t a m k ilk a ty s ię c y ro b o tn ik ó w g re c k o k a to lic k ic h , w ty m w ie lu sezo n o w o . B y li oni p r z y w ią z a n i do o b rz ą d k u , w ię c część z n ic h c h ę tn ie j u c z ę sz c z a ła do c e rk w ii p r a w o s ła w n y c h n iż do k o śc io łó w o b r z ą d k u łacińskiego·, ta m te ż k o r z y s ta li z p o s łu g s a k r a m e n ta ln y c h . A b p d e H o r n s t e i n są d z ił, że w y b u d o w a n ie ś w ią ty n i u n ic k ie j ro z w ią ż e p ro b le m , a p r z y o k a z ji s tw o rz y m o żliw o ść p ro w a d z e n ia p ra c y u n ijn e j w ś ró d p ra w o s ła w n y c h . J e g o p ro ś b ę p o p ie r a ł k a r d . L e d ó c h o w - s к i. W 1899 r. b is k u p p r z e m y s k i K o n s ta n ty C z e c h o w i c z p r z y p o m in a ją c o z b ie r a n iu o f i a r n a t e n c e l n a k a z a ł p ro b o s z c z o m , b y n ie p r z y jm o w a li z a św ia d c z e ń o c h r z t a c h c z y ś lu b a c h , w y d a w a n y c h ro b o tn ik o m s e z o n o w y m p rz e z u rz ę d y p a ń s tw o w e , a w y łą c z n ie p rz e z k się ż y k a t o l i c k i c h 15.

D o B o ś n i w y e m ig r o w a ło k ilk a n a ś c ie ty s ię c y g re c k o k a to lic k ic h o sa d n ik ó w z G a lic ji. P r a c o w a ło w ś ró d n ic h 2 k a p ła n ó w . B ra k o w a ło n ie ty lk o d u s z p a s te rz y , o cz y m ś w ia d c z ą w s p o m n ia n e w y ż e j k o n k u rs y , a le ta k ż e ś w ią ty ń . W 1912 r. o. J . Ż u k , w ó w c z a s w ik a r iu s z g e n e r a ln y a rc h id ie c e z ji s a r a je w - s k ie j, w y s to s o w a ł p r o ś b ę d o w ie r n y c h m e tro p o lii lw o w s k ie j o s k ła d a n ie o f ia r n a b u d o w ę ś w ią ty ń i k a p lic . O d w o ły w a ł s ię t u do s u m ie n ia w ie rn y c h , g d y ż ty lk o w y b u d o w a n ie k o śc io ła w k a ż d e j k o lo n ii i z a p e w n ie n ie o p ie k i r e l ig i j n e j b r o n iło e m ig ra n tó w od u t r a t y „ w ia ry , o b r z ą d k u i n a ro d o w o ś c i” 16. P u b lik o w a n ie te g o r o d z a ju o d e z w n ie t y l k o p o b u d z a ło d o o f i a r n o ś c i 17, ale u ś w ia d a m ia ło w ie r n y m o b o w ią z e k o d p o w ie d z ia ln o ś c i z a K o śció ł, b y ło fo r m ą łą c z n o śc i z e m ig ra n ta m i. Z a p e w n e n ie k tó r z y p r z y n a j m n i e j k a p ła n i, z g o d n ie z z a le c e n ia m i o rd y n a r iu s z a , u tr z y m y w a li łą c z n o ść k o r e s p o n d e n c y jn ą z b y ły m i p a r a f ia n a m i. N a le ż y o d n o to w a ć ta k ż e sp o ra d y c z n e p r z y p a d k i s p e łn ia n ia p o słu g d u s z p a s te r s k ic h n a Ś lą s k u . W 1901 r. k a r d . К o p p z W ro c ła w ia z a w ia d o m ił k u r i ę p rz e m y s k ą , że k s ię ż a , k tó r z y p rz y je ż d ż a ją n a Ś lą s k w c e lu o d w ie d z e n ia k s z ta łc ą c y c h się t a m c ó re k czy p r a c u ją c y c h p a r a f ia n , w in n i m ieć li s t re k o m e n d a c y jn y od o rd y n a r iu s z a , a b y b y li d o p u sz c z e n i d o o d p r a w ia n ia M szy ś w . 18 D u s z p a s te r s tw o ro b o tn ik ó w p ro w a d z ili ta m d w a j k s ię ż a z g re c k o k a to lic k ie j p a r a f ii św . N o r b e r ta w K ra k o w ie , p o d le g a ją c e j ju r y s d y k c ji b i s k u p a p rz e m y sk ie g o . 13 W e d łu g u s ta w z 1885 i 1898 r. p e n s ja p ro b o s z c z a w y n o s iła 1200— 1600 k o ro n . 44 W P E 9(1897) n r U , 155— 156. 16 W P E 11(1899) n r 2, 41. 16 L is t z 31 I 1912 r. o p u b lik o w a n y w n u m e r z e 7 W P E z te g o ż ro k u . 17 N p. w 1912 r. o fia ry do S a r a je w a n a d e s ła ło 12 k s ię ż y , 5 u rz ę d ó w p a ra f ia ln y c h , 3 o so b y p r y w a tn e , ra z e m 171 k o ro n , d o k u r i i p rz e m y s k ie j 1 k s ią d z i 4 u r z ę d y p a r a f ia ln e — r a z e m 157 k o ro n , W P E 13(1901) n r 8, 101— 102.

(6)

BIULETYN PO LO N IJN Y b ) w A m e r y c e

O w ie le w ię k s z y m p r o b le m e m b y ło z a p e w n ie n ie o p ie k i d u s z p a s te r s k ie j e m ig r a n to m w A m e ry c e . D o 1908 r . K o śc ió ł k a to lic k i w U S A p o d le g a ł K o n g r e g a c ji R o z k rz e w ia n ia W ia ry , sieć p a r a f i a l n a b y ła n ie d o s ta te c z n a w s to s u n k u do p o tr z e b , a w c ią ż n a p ły w a li e m ig ra n c i k a to lic c y ró ż n y c h n a ro d o w o ści, ta k ż e ró ż n y c h o b rz ą d k ó w k a to lic k ic h . O d k o ń c a X IX w . e m ig r a c ja u k r a i ń s k a d o U S A , K a n a d y , ta k ż e A m e ry k i P o łu d n io w e j, b y ła b a r d z o d u ż a . N ie lic z n i k s ię ż a g re c k o k a to lic c y w A m e ry c e m u s ie li p o d le g a ć ju r y s d y k c ji b i s k u p ó w o b rz ą d k u ła c iń sk ie g o , p o n ie w a ż n ie b y ło t a m jesz c z e b is k u p ó w u n ic k ic h . P o n a d to h ie r a r c h ia ła c iń s k a d o p u s z c z a ła t a m do p r a c y d u s z p a s te r s k ie j ty lk o k a p ła n ó w n ie ż o n a ty c h , z a k o n n ik ó w lu b w d o w c ó w . D u c h o w ie ń s tw o d ie c e z ja ln e w s p ie r a li b a z y lia n ie , je d n a k ż e w s to s u n k u d o p o tr z e b b y ło ic h cią g le z a m a ło (1903 r. — 8 w U S A , K a n a d z ie i B ra z y lii). K u r ie d ie c e z ji u n ic k ic h n a le ż ą c y c h do p r o w in c j i lw o w s k ie j o g ła s z a ły w ię c k o n k u r s y n a p la c ó w k i d u s z p a s te r s k ie w A m e ry c e . P ie r w s z e ta k i e o g ło szen ie p o ja w iło s ię w u r z ę d o w y m p iś m ie d ie c e z ji p rz e m y s k ie j w 1892 r., g d y m e tr o p o lita lw o w s k i ro z p is a ł w c a łe j p r o w in c ji k o ś c ie ln e j k o n k u r s n a d u s z p a s te rz a d la e m ig r a n tó w g re c k o k a to lic k ic h w U S A . W e d łu g ro z p o r z ą d z e n ia K o n g re g a c ji R o z k rz e w ia n ia W ia ry , n a k tó r e s ię p o w o ła ł, m ie li to b y ć c e lib a ta r iu s z e a lb o w d o w c y . W b re w p o z o ro m , k a p ła n i n ie g a r n ę li się d o t e j p ra c y . C e lib a ta r iu s z e b y li w ó w c z a s je s z c z e n ie lic z n i, a w d o w c y m u s ie li z a p e w n ić o p ie k ę d ziec io m . P o z a ty m w ie lu p r z e r a ż a ły p io n ie r s k ie w a r u n k i p ra c y n a e m ig ra c ji. W 1897 r. p r e f e k t w s p o m n ia n e j k o n g re g a c ji k a r d . M . L e d ó c h o w s k i p o s z u k iw a ł k a p ła n a d la g r e c k o k a to lic k ie j p la c ó w k i w S a in t A lb e r t ( s ta n O n ta rio ) w K a n a d z ie . D w a l a t a p ó ź n ie j n a k a p ła n ó w c z e k a ły p la c ó w k i w B u f f a lo (s ta n N o w y J o r k ) i T a u g e r ( s ta n P e n s y lw a n ia ), a w 1899 r. w P ly m o u th (P e n s y lw a n ia ) i Y o n k e rs (N ow y J o r k ). O g ła sz a n e p rz e z k u r i ę k o n k u r s y to ty lk o m a ły f r a g m e n t s t a r a ń h ie r a r c h i i g re c k o k a to lic k ie j o z a p e w n ie n ie e m ig r a n to m o p ie k i r e lig ijn e j. W ła ś c iw y m o r g a n iz a to r e m d u s z p a s te r s tw a e m ig ra c y jn e g o w A m e ry c e b y ł m e tr o p o lita A . S z e p t y c k i . 7/20 s ie r p n ia '1902 r. w y d a ł o n li s t p a s t e r s k i d o ty c z ą c y K o n g r e g a c ji R o z k rz e w ia n ia W ia ry i p o ło ż e n ia K o śc io ła g r e c k o k a to lic k ie g o w A m e ry c e , w k tó r y m szczeg ó ło w o o m ó w ił p r o b le m a ty k ę e m ig r a c y jn ą . Z e w z g lę d u n a w a g ę s p r a w y lis t z o s ta ł o p u b lik o w a n y w c z a s o p is m a c h d ie c e z ja ln y c h , ta k ż e d ie c e z ji p r z e m y s k i e j 19, a p o n a d to m ia ł b y ć o m ó w io n y n a n a jb liż s z e j k o n f e r e n c ji d e k a n a l n e j w te jż e d ie c e z ji. W liśc ie ty m m e tr o p o lita n a w ią z a ł m . in. do w ie c u w H a r r i s b u r g u (P e n s y lw a n ia ), n a k tó r y m k s ię ż a g re c k o k a to lic c y , p o d w p ły w e m a k c ji k się ż y p ra w o s ła w n y c h , p o d d a li o są d o w i w ie r n y c h d o g m a ty p r y m a tu i n ie o m y ln o ś c i p a p ie s k ie j. M e tro p o lita o c e n ia ł s y tu a c ję ja k o z łą i m o g ą c ą u tr u d n ić p ro w a d z o n e od k il k u la t s t a r a n i a o u tw o rz e n ie w ik a r i a tu , a n a s tę p n ie d ie c e z ji g r e c k o k a to lic k ie j w U SA . S t a r a n ia te m ia ł p o p ie r a ć r z ą d a u s tr ia c k i. W c h w ili p is a n ia li s t u b y li m i a n o w a n i w iz y ta to rz y u n ic c y d l a U S A z W ę g ie r i d la K a n a d y z p r o w in c ji lw o w s k ie j, p o n a d to w K a n a d z ie p r a c o w a ł ju ż k a p ł a n g re c k o k a to lic k i. S z e p t y c k i p o tę p ił w ie c , ja k o źle ś w ia d c z ą c y o p ra w o w ie rn o ś c i i z d y s c y p lin o w a n iu k s ię ż y u n ic k ic h p r a c u j ą c y c h w ś ró d e m ig ra n tó w . M e tro p o lita p o d a ł też, że w A m e ry c e p r a c o w a ło w ó w c z a s łą c z n ie 49 k s ię ż y u n ic k ic h , w ty m 12 z G a lic ji, a 37 z W ę g ie r. J a k n ie o m ie s z k a ł z a u w a ż y ć „g ło s W ę g ró w w n a szej m o n a r c h ii je s t j a k w id a ć b a rd z o w a ż n y ” 20. O czy w iście c h o d z iło tu o o b rz ą d e k i n a ro d o w o ś ć , w ię k sz o ś ć e m ig r a n tó w p o c h o d z iła p rz e c ie ż z G a lic ji, z p r o w in c ji lw o w s k ie j, p o s łu g iw a ła się ję z y k ie m u k r a iń s k im , a i o b rz ą d e k ró ż n ił s ię w s k u te k r e f o r m p r z e p r o w a d z o n y c h po p r o w in c ja ln y m sy n o d z ie

« W P E 14(1902) n r 8, 109— 118. M T a m ż e , 115.

(7)

lw o w s k im z 1891 r . 21 N o m in a c ja b is k u p a d la u n itó w w U S A i K a n a d z ie oraz w iz y ta c ja p ó łn o c n o a m e ry k a ń s k ic h p la c ó w e k d u s z p a s te r s k ic h p rz e z A. S z e p t y c k i e g o n ie z n a la z ły o d b ic ia n a ła m a c h c z a s o p is m a d ie c e z ja ln e g o .

Z o m a w ia n e g o o k re s u m a m y ró w n ie ż in f o r m a c ję o p r a c y k s ię d z a u n ic k ie g o w A m e ry c e P o łu d n io w e j. W r o k u 1913 (n r 10) o p u b lik o w a n o lis t k s . E m ilia n a A n a n i e w i c z a z A z a r a ( s ta n M issio n e s, A rg e n ty n a ) . S p e ł n ia ł o n p o słu g i r e lig ijn e d la w ie r n y c h sw e g o o b rz ą d k u , a p o n a d to p ra c o w a ł

n a d „ n a w ró c e n ie m ” p o n a d 150 ro d z in , k tó r e p rz e s z ły do K o śc io ła p r a w o s ła w n eg o lu b m ia ły z a m ia r to u c z y n ić . K a p ła n t e n z a k u p ił p la c i ro z p o c z ą ł b u d o w ę ś w ią ty n i. J a k p is a ł „ u b o g i p a s te r z u b o g ie g o s t a d a ” , b e z p o m o c y w f o r m ie p ie n ię d z y c z y s p r z ę tó w i n a c z y ń litu r g ic z n y c h , n ie b ę d z ie m ó g ł d o k o ń czyć ro z p o c z ę te g o d z ie ła .

4. S to su n ek do K o ścio ła p ra w o sła w n eg o

W ie rn i n a e m ig r a c ji s ta łe j cz y n a w e t se z o n o w e j k o r z y s ta li n ie r a z z p o słu g k się ż y p ra w o s ła w n y c h . P rz y c z y n ą b y ł z a z w y c z a j b r a k ś w ią ty ń w ła sn e g o o b rz ą d k u . B is k u p i o b a w ia li się, że w ie r n i b ę d ą p rz e c h o d z ić n a p ra w o s ła w ie . W t e j s y tu a c ji b p p r z e m y s k i J u l i a n P e ł e s z w y d a ł w 1893 r . ro z p o r z ą d z e n ie o d n o śn ie e m ig r a c ji z a ro b k o w e j d o R o s j i 22. N a k a z a ł w n im p ro b o s z czom „ ja k n a jw y r a ź n i e j” p o u c z y ć w ie rn y c h , czy m r ó ż n ią się K o śc io ły g re c k o k a to lic k i i p ra w o s ła w n y , z a rw n o w d z ie d z in ie d o g m a tó w , ja k i o b rz ą d k u O c zy w iście b y ło to z ja w is k o n ie w ie lk ic h ro z m ia ró w , a w y c h o d ź c y z a z w y c z a j w r a c a li po p e w n y m c z a sie 23. O w ie le p o w a ż n ie j w y g lą d a ła s y t u a c ja w A m e ry c e , z w ła sz c z a w U SA , g d z ie K o śc ió ł p r a w o s ła w n y is tn i a ł od k o ń c a X V I I I w ., a od 1908 r. p o s ia d a ł m e tro p o lię z s ie d z ib ą w N o w y m J o r k u . R o z p ro sz e n ie e m ig r a n tó w g r e c k o k a to lic k ic h , b r a k d u sz p a s te rz y , a ta k ż e ic h z a le ż n o ś ć od b is k u p ó w ła c iń s k ic h i z w ią z a n e z ty m z a ta r g i, z w ła sz c z a n a tl e m a ją tk o w y m , p o w o d o w a ły p r z e c h o d z e n ie e m ig ra n tó w , a ta k ż e n ie k tó r y c h k s ię ż y d o K o śc io ła p r a w o s ła w n e go. P is a ł o ty m s z e rz e j w e w s p o m n ia n y m liśc ie p a s t e r s k i m z 1902 r. m e t r o p o lita S z e p t y c k i . W ty m ż e r o k u p o ja w iły s ię n a te r e n ie d ie c e z ji p rz e m y s k ie j, z w ła s z c z a w d e k a n a t a c h b ie c k im , d u k ie ls k im , k r o ś n ie ń s k im i m u sz y ń s k im w y d a w n ic tw a p r a w o s ła w n e , p r z y s y ła n e p rz e z e m ig ra n tó w . N a le ż a ły d o n ic h b r o s z u r y G d zie s z u k a ć p r a w d y w y d a n e w W ie d n iu w 1894 r. i p o d ty m sa m y m t y t u łe m w N o w y m J o r k u w 1900 r. o raz p o je d y n c z e n u m e r y c z a so p ism a „ Ś w it” w y d a w a n e g o d la „ p ra w o s ła w n y c h R u s in ó w w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h , K a n a d z ie i B ra z y lii” , a ta k ż e b r o s z u r k a , k t ó r a w u k ła d z ie k a te c h iz m o w y m w y ja ś n ia ła ró ż n ic e m ię d z y d o k tr y n ą k a to l ic k ą a p r a w o s ła w n ą, b y ć m oże c h o d z iło t u o w y ż e j w s p o m n ia n ą G d zie s z u k a ć p r a w d y . P o n ie  w a ż n ie b y ły to ty lk o s p o r a d y c z n e w y p a d k i, b is k u p w y d a ł w t e j s p r a w ie d w a ro z p o r z ą d z e n ia 24. Z a le c a ł o n k się ż o m , b y w y ja ś n ili w ie rn y m , że to a k c ja n ie k a to lic k a , że te p rz e s y łk i n a le ż y z w ra c a ć n ie r o z p ie c z ę to w a n e a lb o o d d a w a ć sw y m d u s z p a s te rz o m . Ś r o d k i z a p o b ie g a ją c e s z e r z e n iu s ię p r o p a g a n d y p r a w o s ła w n e j k s ię ż a m ie li o m a w ia ć n a k o n g re g a c ji d e k a n a ln e j.

O m a w ia n e z a g a d n ie n ia n a le ż a ła b y p o sz e rz y ć o b a z ę ź ró d ło w ą . D o p ie ro w ó w c z a s m o ż n a b y ło b y p rz e ś le d z ić sk u te c z n o ś ć z a rz ą d z e ń w ła d z d ie c e z ja l n y c h i ic h w p ły w n a o b e c n e f u n k c jo n o w a n ie K o śc io ła g re c k o k a to lic k ie g o n a

e m ig ra c ji.

B o że n a Ł o m a c z , L u b lin

2 g 4 BIULETYN PO LO NIJN Y

21 Z db. T . Ś l i w a , K o śc ió ł g r e c k o k a to lic k i w G a lic ji (1815— 1918), w : H K w P t. 2 cż. 1,642.

22 R o z p o rz ą d z e n ie z 1 I I I 1893 r., W P E 5(1893) n r 3,22— 23. 23 T a m ż e , 22.

(8)

II. T R O S K A K S . B P A T E O D O R A K U B IN Y O P O L S K IC H E M IG R A N T Ó W

J e d n y m z tr u d n ie j s z y c h p ro b le m ó w , k tó r e m i a ł d o r o z w ią z a n ia K o śció ł W P o ls c e o k r e s u m ię d z y w o je n n e g o , b y ła s p r a w a o p ie k i d u s z p a s te r s k ie j n a d p o ls k im i e m ig r a n ta m i, z w a n y m i te ż w ó w c z a s w y c h o d ź c a m i. K ilk u m ilio n o w ą rz e s z ę e m ig r a n tó w s p rz e d I w o jn y ś w ia to w e j z w ię k s z a li w ty m c z a sie , w licz b ie p o n a d 100 ty s . osób ro c z n ie , d a ls i w y c h o d ź c y , w w ię k sz o ś c i sezo n o w i, k ie r u ją c y się p rz e w a ż n ie do F r a n c j i i N ie m ie c , a częścio w o ró w n ie ż d o in n y c h k r a j ó w e u r o p e js k ic h o ra z n a in n e k o n ty n e n ty . W e fe k c ie ty c h w ę d ró w e k w 1938 r. lic z b ę P o la k ó w p o z a g r a n ic a m i k r a j u s z a c o w a n o n a 8 m in Osób. N a m o c y p o d ję te j w 1921 r. u c h w a ły K o n f e r e n c ji B is k u p ó w P o ls k ic h n a d r z ę d n y o b o w ią z e k tr o s k i o d u c h o w e d o b ro p o ls k ic h e m ig r a n tó w s p o c z y w a ł n a k a ż d o ra z o w y m p r y m a s ie P o l s k i 1, k tó r y m od 1926 r. b y ł k a r d . A. H l o n d , p r o te k to r i w ie lk i o r g a n iz a to r d u s z p a s te r s tw a e m ig r a c y jn e g o w k r a j u i p o z a n im . N ie m n ie j w a ż n ą ro lę w t e j d z ie d z in ie sp e ł n ia li ró w n ie ż in n i p o ls c y b is k u p i, w ś ró d k tó r y c h sz c z e g ó ln ą a k ty w n o ś c ią od z n a c z y ł się p ie r w s z y b is k u p u tw o rz o n e j w 1925 r. d ie c e z ji c z ę s to c h o w s k ie j T e o d o r K u b i n a (1880— 1951) n a z w a n y „ b is k u p e m p o ls k ie g o w y c h o d ź s tw a ” 2. S w ą b o g a tą d z ia ła ln o ś ć w t e j d z ie d z in ie — g o d n ą o d rę b n e j i w y c z e rp u ją c e j m o n o g r a fii — ro z p o c z ą ł o n ju ż w o k re s ie k ń p ła ń s tw a (1906— 1925), a ro z w in ą ł ja k o b is k u p n a rz e c z se z o n o w y c h w y c h o d ź c ó w z w ła s n e j d ie c e z ji o ra z d la d o b ra c a łe j p o ls k ie j e m ig ra c ji. 1. Z a in tereso w a n ie em ig ra n ta m i w o k resie stu d ió w i k a p ła ń stw a

T e o d o r K u b i n a z n a ł los r o d a k ó w p o z a o jc z y z n ą z d o św ia d c z e n ia , g d y ż u ro d z ił się i w y c h o w a ł n a te r e n a c h G ó rn e g o Ś lą s k a (Ś w ię to c h ło w ic e ) do 1922 r. o d d z ie lo n y c h od M a c ie rz y . W d o m u r o d z in n y m ż y ł w a tm o s fe r z e p o ls k ie j, n a to m ia s t w o to c z e n iu s t y k a ł s ię z r e g u ły z k u l t u r ą n ie m ie c k ą , n a jp i e r w w p r u s k im g im n a z ju m w K ró le w s k ie j H u c ie (C h o rzó w ), n a s tę p n ie p rz e z k r ó t k i c zas n a U n iw e rs y te c ie w e W ro c ła w iu , a od 1902 r. — m ie s z k a ł w K o le g iu m G e rm a n ic u m — w R z y m ie , g d z ie p rz e z 6 la t s tu d io w a ł filo z o fię i te o lo g ię , k tó r e u k o ń c z y ł p o d w ó jn y m d o k t o r a t e m 3. W tr a k c ie s tu d ió w n a U n iw e rs y te c ie G re g o ria ń s k im p r y w a tn i e p o sz e rz a ł s w ą w ie d z ę z z a k r e s u n a u k s p o łe c z n o -e k o n o m ic z n y c h , a w ty m ró w n ie ż z z a g a d n ie ń e m ig ra c y jn y c h . W 1905 r. o g ło sił o b s z e rn y a r t y k u ł: W y c h o d ź s tw o

w ło s k ie a a k c ja b is k u p a B o n o m e llie g o 4, k tó r y m z b liż y ł s p o łe c z e ń s tw u w k r a 

ju n o w o c z e s n ą id e ę e m ig r a c ji i o p ie k i n a d e m ig r a n ta m i, a ta k ż e p rz e d s ta w ił k il k a p ro p o z y c ji w s p r a w ie z o rg a n iz o w a n ia o p ie k i n a d p o ls k im i w y c h o d ź c a m i. M ię d z y in n y m i p ro p o n o w a ł, a b y w M y s ło w ic a c h i n a in n y c h s ta c ja c h p r z y g r a n ic z n y c h s tw o rz y ć p u n k ty o p ie k i n a d z a tr z y m u ją c y m i się ta m p o l s k im i r o b o tn ik a m i se z o n o w y m i. N a d to r z u c ił m y ś l, a b y o p ra c o w a ć d o k ła d n ą i o b s z e r n ą m o n o g r a fię p o ls k ie g o w y c h o d ź stw a . BIULETYN PO LO N IJN Y j 0 5 1 Cz. K a m i ń s k i , K o n fe r e n c ja b is k u p ó w P o ls k i w tr o sc e o d o b ro d u  c h o w e w y c h o d ź c ó w w la ta c h 1919— 1939, C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 43(1973) z. 4, 149— 150. 2 J . Z w i ą z e k , K u b in a T e o d o r F ilip , w : P o ls c y k a n o n iś c i, cz. I, W a r  s z a w a 1981, 261— 264. 3 L. W a r z y b o k , B is k u p i o r d y n a r iu s z e c zę s to c h o w s c y , w : C z ę s to c h o w  s k ie S tu d i a T e o lo g ic zn e , t. II, C z ę sto c h o w a 1974, 39—40.

4 R u c h C h rz e ś c ija ń s k o -S p o łe c z n y 3(1905) n r 14— 17 (w o d c in k a c h ) oraz W k w e s ty i w y c h o d ź s tw a p o ls k ie g o , P o z n a ń 1906, 125— 159.

(9)

W y św ię c o n y w 1906 r. n a k a p ła n a T. K u b in a p r a c o w a ł w ró ż n y c h p a ra f ia c h : n ie m ie c k ic h , p o ls k ic h i m ie s z a n y c h , n a jp i e r w ja k o w ik a riu s z , a n a s tę p n ie od 1917 r. ja k o p ro b o sz c z . W szęd zie z w r a c a ł s z c z e g ó ln ą u w a g ę n a p o tr z e b y P o la k ó w . J a k o w ik a r iu s z n a le ż ą c y d o a rc h id ie c e z ji w ro c ła w s k ie j z o s ta ł w y s ła n y d o K o ło b rz e g u , g d z ie je ż d ż ą c r o w e r e m p o o k o lic a c h o p ie k o w a ł się p o ls k im i ro b o tn ik a m i se z o n o w y m i, o d p r a w ia ł d l a n ic h n a b o ż e ń s tw a , a w d w ó c h m ie js c a c h z a ło ż y ł d la n ic h k a p l i c e 5. P o d k o n ie c 1911 r. k s. K u b in a z o s ta ł p rz e n ie s io n y d o B e rlin a , g d z ie w p a r a f ii św . P iu s a z a ją ł się lic z n y m s k u p is k ie m P o la k ó w . S w ą d z ia ła ln o ś ć d u s z p a s te r s k ą i sp o łe c z n ą k o n ty n u o w a ł ja k o p ro b o sz c z w p a r a f i i B e rlin —'P a n k o w , tro s z c z ą c się o p r z y b y w a ją c y c h t a m p o ls k ic h ro b o tn ik ó w se z o n o w y c h i o z a g w a r a n to w a n ie d z ie c io m p o ls k im p r z y g o to w a n ia d o I K o m u n ii św . w ję z y k u o jc z y s ty m e.

W 1917 r. k s. K u b in a z o s ta ł m ia n o w a n y p ro b o s z c z e m N M P w K a to w i c a c h , g d z ie s t a r a ł się sp o łe c z n ie i d u s z p a s te rs k o d o w a rto ś c io w a ć m n ie js z o śc io w ą g r u p ę p o ls k ą . W ty m c e lu u tw o r z y ł m . in. p o ls k ie T o w a r z y s tw o P a ń M iło sie rd z ia , z a in ic jo w a ł p o w s ta n ie Ś lą s k ie g o Z w ią z k u A k a d e m ic k ie g o , p o p ie r a ł in n e p o ls k ie s to w a r z y s z e n ia m ło d z ie ż o w e (F ila re tó w ), a od 1920 r. w łą c z y ł się ró w n ie ż w p o ls k ą a k c ję p le b is c y to w ą n a Ś l ą s k u 7. 2. O pieka n ad em ig ra n ta m i sezo n o w y m i iz d ie c e z ji czę sto c h o w sk ie j W 1925 r. k s. K u b in a z o s ta ł m ia n o w a n y b is k u p e m n o w o u tw o rz o n e j d ie c e z ji c z ę s to c h o w s k ie j, w k tó r e j p ro b le m e m ig r a c ji se z o n o w e j b y ł w ó w c z a s sz c z e g ó ln ie a k tu a l n y . Z d ie c e z ji te j , g ra n ic z ą c e j w te d y z N ie m c a m i, w y je ż d ż a ło c o ro c z n ie b lis k o 40 ty s . P o la k ó w , w w ię k sz o ś c i k o b ie t, u d a ją c y c h się n a p r a c e sezo n o w e do N ie m ie c i F r a n c ji, a rz a d z ie j do B e lg ii i D an ii.

K ie r u ją c się sw y m b is k u p im z a w o ła n ie m : „ Ż a l m i l u d u ” T. K u b in a ju ż w p ie r w s z y m liś c ie p a s te r s k i m z d n ia 25 m a r c a 1925 r. w s p o m n ia ł ty c h , „ k tó r z y m u s z ą o p u śc ić O jczy zn ę, a b y sz u k a ć k a w a łk a c h le b a m ię d z y o b c y m i” 8. W io s n ą 1927 r. w y d a ł o d e z w ę d o w ie r n y c h W s p r a w ie w y c h o d ź c ó w , w k tó r e j z a p e w n ił, że p rz y D ie c e z ja ln e j L id z e K a to lic k ie j z a m ie rz a u tw o rz y ć o d rę b n y w y d z ia ł d la o p ie k i n a d w y c h o d ź c a m i9. F a k ty c z n ie w 1931 r u tw o r z y ł on, o czy m jesz c z e n iż e j, u r z ą d D ie c e z ja ln e g o D y r e k to r a d la S p ra w E m ig ra c ji, a n a d to m ia n o w a ł 5 a n a lo g ic z n y c h D y re k to r ó w O k rę g o w y c h .

W e w s p o m n ia n e j o d e z w ie p o le c ił o n p ro b o sz c z o m , b y z a o p ie k o w a li się e m ig r u ją c y m i p a r a f ia n a m i, a w szczeg ó ln o ści, a b y : u rz ą d z ili d la w y je ż d ż a ją c y c h k ilk u d n io w e re k o le k c je , u s p o s a b ia ją c e ic h d o p rz y ję c ia s a k r a m e n tó w św .; z o rg a n iz o w a li z p o m o c ą p a r a f ia l n e j L ig i K a to lic k ie j u ro c z y s tą w ie c z o rn ic ę p o ż e g n a ln ą ; s p o rz ą d z ili d o k ła d n y sp is w y c h o d ź c ó w ; u tr z y m y w a li k o n t a k t z p a r a f ia n a m i n a e m ig r a c ji p o p rz e z k o re s p o n d e n c ję i p rz e s y ła n ie im d ie c e z ja ln e g o ty g o d n ik a „ N ie d z ie la ” ; u rz ą d z ili z b ió r k i p ie n ię ż n e n a c e le w y c h o d ź c z e ; w re s z c ie b y p r z e s y ła li d o K u r ii s p r a w o z d a n ia ze s w e j d z ia ła ln o śc i.

R ó w n ie ż w 1928 r. b p K u b in a p rz y p o m n ia ł d u s z p a s te rz o m o b o w ią z e k t r o s k i o e m ig r a n tó w w c zasie z e b r a n ia k o n s u lto r ó w d ie c e z ja ln y c h i d z ie k a n ó w . W ie d z ą c je d n a k , że p r a c a s a m y c h k się ż y m oże p rz y n ie ś ć ty l k o n ie w ie lk ie e fe k ty , p o s ta n o w ił w c ią g n ą ć do te j a k c ji sz e rsz e k r ę g i w ie rn y c h , a z w ła s z c z a sa m y c h w y ch o d źcó w . W ła ś n ie d la te g o 26 lu te g o 1931 r. e r y g o w a ł „ S to w a rz y s z e n ie W y c h o d ź c ó w P o ls k ic h p o d o p ie k ą K ró lo w e j K o r o n y P o ls k ie j 5 S. G r z y b e k , S p . b is k u p T e o d o r K u b in a , P o lo n ia S a c r a 4(1951)107. 0 J . K o w a l s k i , B is k u p T e o d o r K u b in a c z ło w ie k w y p r z e d z a ją c y s w o ją e p o k ę , w : C h r z e ś c ija n ie , t. V I, W a rs z a w a 1981, 28— 29. 7 T a m ż e , 33—35. 8 W ia d o m o śc i D ie c e z ja ln e 1(1926)6. 9 T a m ż e , 2(1927)45—46.

(10)

w d ie c e z ji C z ę s to c h o w s k ie j” , a ró w n o c z e ś n ie z a tw ie rd z ił s t a tu t te g o d z ie ła , k tó r e g o z a d a n ie m b y ło u m a c n ia n ie ży cia re lig ijn e g o i z a s a d m o r a ln y c h w y c h o d źcó w , b u d z e n ie m ię d z y n im i d u c h a s o lid a rn o ś c i i b r a t e r s t w a , p o d tr z y m y w a n ie łą c z n o ś c i w y c h o d ź c ó w z p a r a f ią i r o d z in a m i w k r a j u , w z a je m n a p o m o c w o jc z y ź n ie i n a e m ig ra c ji, a ta k ż e in f o rm o w a n ie sp o łe c z e ń s tw a o s p r a w a c h w y c h o d ź s tw a sezo n o w eg o M. D o k ie r o w a n ia s to w a r z y s z e n ie m b is k u p p o w o ła ł w s p o m n ia n e g o w y ż e j d y r e k t o r a d ie c e z ja ln e g o , k tó r e m u w p ię c iu o k rę g a c h słu ż y li p o m o c ą d y r e k to rz y o k rę g o w i o ra z d y r e k to r z y p a r a f ia ln i. W e w rz e ś n iu 1931 r. b p K u b in a u tw o r z y ł p o n a d 20 o d d z ia łó w p a r a f ia l n y c h S to w a rz y s z e n ia W y ch o d źcó w P o l s k ic h n a te r e n a c h , g d z ie b y ło to n a jb a r d z ie j p o tr z e b n e u. C z ło n k o w ie S to w a rz y s z e n ia , k tó r y m i b y li g łó w n ie w y c h o d ź c y , o tr z y m y w a li o d p o w ie d n ie le g ity m a c je z w iz e ru n k ie m M a tk i B ożej C z ę sto c h o w sk ie j, z d a n y m i p e r s o n a ln y m i d a n e g o c z ło n k a o ra z z 1 0 -p u n k to w y m r e g u la m in e m w y c h o d ź c y p o lsk ie g o , p r z y p o m in a ją c y m w y je ż d ż a ją c e m u je g o n a jw a ż n ie js z e o b o w ią z k i r e lig ijn e i m o r a ln e w d ro d z e i n a o b czy źn ie. N a d to o tr z y m y w a li o n i s p e c ja ln e m e d a lik i w y ch o d źcze.

B p T. K u b in a o so b iście in te r e s o w a ł się ro z w o je m o p ie k i n a d w y c h o d ź c a m i, p r z y b y w a ją c k il k a k r o t n ie do ró ż n y c h p a r a f ii n a u ro c z y s to ść p o ż e g n a n ia w y je ż d ż a ją c y c h z a g ra n ic ę . D o z n a jd u ją c y c h się n a e m ig r a c ji w y s ła ł k il k a s p e c ja ln y c h listó w . 4 m a r c a 1928 r. p r z e s ła ł S ło w o a r c y p a s te r s k ie do w y 

c h o d ź c ó w 12; w d w a la t a p ó ź n ie j 10 s ie r p n ia n a p is a ł lis t p a s t e r s k i D o d r o  g ic h d ie c e z ja n m o ic h p r z e b y w a ją c y c h n a p r a c y za g r a n i c ą 13, a 15 m a r c a

1931 r. w y s to s o w a ł o d e z w ę D o n a s z y c h b ra c i w y c h o d ź c ó w u .

W lis ta c h ty c h , p is a n y c h b a r d z o c ie p ły m to n e m , z a p e w n ia ł w y ch o d źcó w , że z n a ic h c ię ż k ą s y tu a c ję , p a m ię ta o n ic h , g d y ż są n a jb liż s i je g o sercu , a ró w n o c z e ś n ie z a c h ę c a ł ich , a b y p o z o s ta li w ie r n y m i k a to lik a m i, n ie u cz ę sz c z a li n a n a b o ż e ń s tw a p ro te s ta n c k ie , z b ie r a li się w n ie d z ie lę n a w s p ó ln ą m o d litw ę i ś p ie w p o ls k ic h p ie ś n i re lig ijn y c h , n ie w s ty d z ili się sw e j O jczy zn y , m o w y i o b y c z a jó w o jc z y s ty c h .

R ó w n o c z e ś n ie b p K u b in a u w r a ż liw ia ł n a p o tr z e b y w y c h o d ź c ó w ogół d ie c e z ja n . C z y n ił to — o cz y m jesz c z e n iż e j — p o p rz e z lis ty p a s te r s k ie i a r t y k u ły p o ś w ię c o n e e m ig r a c ji. S a m f a k t m a s o w e j e m ig r a c ji „ n a k ła d a n a n a s w s z y s tk ic h — p is a ł — k tó r z y m o żem y p o z o s ta ć w o jczy ź n ie, ś w ię ty obo w ią z e k , b y ś m y t a k p ra c o w a li n a d p o d n ie s ie n ie m k r a j u , n a d ro z w o je m jeg o sił g o sp o d a rc z y c h , n a d u p o r z ą d k o w a n ie m je g o w a r u n k ó w sp o łe c z n y c h , b y (...) n ie ty lk o n ik t n ie p o tr z e b o w a ł o p u śc ić o jc z y z n y d la C hleba, a le n a w e t m o g li w ró c ić do n ie j ci b r a c i a n a s i, k tó r z y d ziś jeszcze żyć m u s z ą n a o b c z y ź n ie ” 15.

3. D załaln ość na rzecz p o lsk ie j em ig ra cji w św ie c ie

M im o o g ro m n e j p ra c y z w ią z a n e j z o rg a n iz o w a n ie m d ie c e z ji b p K u b in a p a m i ę ta ł o p o ls k ic h e m ig r a n ta c h z a m ie s z k a ły c h w ró ż n y c h k r a j a c h św ia ta . W 1928 r. n a p ro ś b ę k a r d . A. H l o n d a b is k u p i p o lsc y z g ro m a d z e n i n a k o n f e r e n c ji w C z ę sto c h o w ie u tw o rz y li K o m is ję E p is k o p a tu d la S p r a w D u sz p a s te r s t w a Z a g ra n ic z n e g o . J e d n y m z je j c z ło n k ó w z o s ta ł b p K u b in a , k tó r y o d tą d z a jm o w a ł się s p r a w a m i p o ls k ic h e m ig r a n tó w n ie ty lk o ja k o b is k u p 10 J . Z w i ą z e k , B is k u p T e o d o r K u b in a ja k o d u s z p a s te r z w y c h o d ź c ó w se z o n o w y c h z d ie c e z ji c z ę s to c h o w s k ie j, C z ę sto c h o w a 1981, 24—32 (m a sz y n o  pis). 11 T a m ż e , 29. w N ie d z ie la 3(1928)109— 111. w T a m ż e , 5(1930)389—391. « T a m ż e , 6(1931)133— 136.

(11)

BIULETYN POLO NIJN Y

d ie c e z ji, lecz ta k ż e ja k o je d e n z n a jb liż s z y c h w s p ó łp r a c o w n ik ó w p ry m a s a P o ls k i, p r o te k to r a p o ls k ie j e m i g r a c j i 18.

J u ż w c z e śn ie j, bo w 1926 r. u d a ł się o n w d e le g a c ji p o ls k ic h b is k u p ó w n a M ię d z y n a ro d o w y K o n g re s E u c h a ry s ty c z n y d o C h icag o , a po je g o z a k o ń c z e n iu z w iz y to w a ł k ilk a s e t p o lo n ijn y c h p a r a f ii w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c n , w y g ła s z a ją c z te j o k a z ji p o n a d 300 k a z a ń i p rz e m ó w ie ń 17. W c ią g u t e j b lisk o 3 -m ie się c z n e j w iz y ty z a p o z n a ł się ró w n ie ż z w a r u n k a m i d u s z p a s te r s tw a p o l sk ieg o , a sw o je u w a g i i p o s tu la ty w te j s p r a w ie z a m ie ś c ił w liśc ie do p r y m a s a H l o n d a z 9 lu te g o 1927 18 o raz w m e m o ria le do S to lic y A p o s to l s k ie j z 14 m a r c a te g o ż r o k u le. T re ś c ią m e m o r ia łu b y ła g łó w n ie s p r a w a m i a n o w a n ia w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h b is k u p ó w p o ls k ie g o p o c h o d z e n ia . D la w y ja ś n ie n ia sw e j p ro ś b y b p K u b in a jesz c z e w ty m s a m y m r o k u u d a ł się w ra z z k a r d . H l o n d e m do W a ty k a n u .

W c z e rw c u i lip c u 1933 r. z p o le c e n ia p r y m a s a P o ls k i b p K u b in a o d w ie d z ił e m ig r a c ję p o ls k ą w e F r a n c ji, w B elg ii i H o l a n d i i 28 J a k z w y k le c z y n ił to, b y p o z n a ć ro d a k ó w , p o c ie sz y ć ich, u m o c n ić w w ie rz e i o żyw ić w n ic h m iło ść d o O jczy zn y . T ą w iz y tą p rz y c z y n ił s ię ró w n ie ż w d u ż y m s to p n iu d o z ła g o d z e n ia sp o łe c z n y c h n a p ię ć w n ie k tó r y c h o ś r o d k a c h e m ig r a c y jn y c h . '

Z o k a z ji M ię d z y n a ro d o w e g o K o n g re s u E u c h a ry s ty c z n e g o w B u e n o s A ire s w 1934 r. b p K u b in a o d b y ł k o le jn ą 3 -m ie s ię c z n ą w iz y tę p a s te r s k ą w ś ró d P o la k ó w w A rg e n ty n ie , U r u g w a ju i B ra z y lii, g d z ie p r z e b y ł ty s ią c e k ilo m e tró w , b y d o trz e ć do w s z y s tk ic h n ie m a l k o lo n ii p o ls k ic h 21. P o d o b n ie w 1936 r. b ę d ą c n a K o n g re s ie E u c h a ry s ty c z n y m w ,M a n i l i (F ilip in y ), o d w ie d z ił w d ro d z e p o w r o tn e j p o ls k ą k o lo n ię w S z a n g h a ju , a b y u e m ig ra n tó w ożyw ić d u c h a w ia r y i p rz y w ią z a n ie do p o ls k o ś c i22.

P o k ło s ie m e m ig ra c y jn y c h w iz y t i s p o tk a ń b y ły lic z n e p u b lik a c je b p K u b in y , ś w ia d c z ą c e o je g o w y s iłk u i a u te n ty c z n y m z a tr o s k a n iu o p o ls k ic h w y c h o d ź c ó w . W 1927 r. o g ło sił o n d r u k ie m lic z ą c y 55 s t r o n lis t p a s te r s k i p t. C u d w ia r y i p o ls k o ś c i w A m ,eryce. W 1935 r. w y d a ł w C z ę sto c h o w ie p od p o d o b n y m ty tu łe m k s ią ż k ę C u d w ia r y i p o ls k o ś c i w ś r ó d w y c h o d ź s tw a p o l

sk ie g o , a n a s tę p n ie ró w n ie ż : N a sze w y c h o d ź s tw o w A m e r y c e P o łu d n i o w e j23, W ś ró d p o ls k ie g o w y c h o d ź s tw a w A m e r y c e P o łu d n io w e j (P o tu lic e 1938) o raz P o d fla g ą p a p ie s k ą n a D a le k i W s c h ó d (P o tu lic e 1938). S z e re g je g o a r t y k u 

łów , w s p o m n ie ń i k a z a ń z t e j d z ie d z in y u k a z a ło się w ty g o d n ik u „ N ie d z ie l a ” o raz w m ie s ię c z n ik u „G łos S e m in a riu m Z a g ra n ic z n e g o ” .

S w y m i p u b lik a c ja m i b p K u b in a in f o rm o w a ł p o ls k ie sp o łe c z e ń s tw o o ż y ciu , o s ią g n ię c ia c h i p ro b le m a c h ro d a k ó w n a e m ig ra c ji, b u d z ił jeg o p o czu cie o d p o w ie d z ia ln o śc i za n ic h , a s a m y m e m ig ra n to m w y r a ż a ł se rd e c z n e u z n a n ie d la ic h o fia r i p ra c . P r z y k ła d e m te g o o s ta tn ie g o z a m ie rz e n ia m oże b y ć list

D o r o d a k ó w w B r a z y l i i 24, n a p is a n y w d ro d z e p o w r o tn e j z A m e ry k i P o  łu d n io w e j. P o d c z a s s p o tk a ń z e m ig r a n ta m i w y s tę p o w a ł o n c zęsto ja k o „ p ie rw s z y m i n is te r M a tk i B o żej C z ę s to c h o w s k ie j” —· j a k sie b ie n a z y w a ł — sz e rz ą c n a 18 Cz. K a m i ń s k i , art.cyt., 150. 17 T. K u b i n a , C u d w ia r y i p o ls k o ś c i w A m e r y c e , C z ę sto c h o w a 1927, 44. 18 J. K o w a l s k i , art.cyt., 31. 19 W y b ra n e te k s ty b p a T e o d o ra K u b i n y d o ty c z ą c e p r o b le m a ty k i k o ś - c ie ln o -sp o łe c z n e j, w : C h r z e ś c ija n ie , d z.cy t., 88— 92.

20 H . W y e z a w s k i , O p ie k a r e lig ijn a n a d P o la k a m i n a o b c z y ź n ie , w :

H isto ria K o śc io ła w P o lsce, t. II, cz. 2, P o z n a ń -W a r s z a w a 1979, 73.

21 Т. К u b i n a, W ś ró d p o ls k ie g o w y c h o d ź s tw a w A m e r y c e P o łu d n io w e j, P o tu lic e 1938.

22 T. K u b i n a , P o d fla g ą p a p ie s k ą n a D a le k i W s c h ó d , P o tu lic e 1938. 23 Z ob. K s ię g a p a m ią tk o w a k u c z c i L e o p o ld a C aro, L w ó w 1935, 221— 232. 24 G łos S e m in a r iu m Z a g ra n ic z n e g o 3(1935) n r 3, 9— 16.

(12)

BIULETYN PO LO N IJN Y e m ig r a c ji k u l t P a tr o n k i p o ls k ie g o n a r o d u , a ta k ż e z a p r a s z a ł e m ig r a n tó w do k r a j u , a z w ła sz c z a do C z ę sto c h o w y . 15 s ie r p n ia 1934 r. p r z y ją ł n a Ja sn e j; G ó rz e lic z n y c h p r z e d s ta w ic ie li P o lo n ii p r z y b y ły c h n a I I Z ja z d P o la k ó w z Z a g ra n ic y . D o u c z e s tn ik ó w t e j p ie lg rz y m k i w y g ło s ił k a z a n ie n a te m a t D z ie jo w e g o p o s ła n n ic tw a n a r o d u p o ls k ie g o w k r a j u i n a w y c h o d ź s tw ie o raz p rz e m ó w ie n ie o z n a c z e n iu k u lt u M a tk i B o żej C z ę s to c h o w sk ie j d la w y c h o d ź s tw a p o ls k ie g o 25. W n a s tę p n y m r o k u w y g ło s ił k a z a n ie do licznej, (ok. 6 ty s . osób) g ru p y m ło d z ie ż y p o lo n ijn e j p rz y b y łe j n a z lo t do W a rs z a w y 2S.

W p is m a c h b p a K u b in y u d e r z a g łę b o k a i n o w o c z e sn a id e a e m ig ra c ji, k t ó r ą w id z ia ł n ie ty lk o ja k o „ tw a r d y p r z y m u s ” n a rz u c o n y r o d a k o m „przez, f a ta ln e w a r u k i ż y c ia n a z ie m i o jc z y s te j” , lecz ta k ż e i p rz e d e w sz y stk im , ja k o o p a trz n o ś c io w e d z ie ło B oże, p o d o b n e do b ib lijn e g o w y d a r z e n ia z J ó z e fe m e g ip s k im . W ś w ie tle te g o d ru g ie g o s p o jrz e n ia p o ls k ie w y c h o d ź stw o s p e łn iło „ d z ie jo w ą m is ję d la P o ls k i” , to r u ją c je j d ro g ę do z m a r tw y c h w s ta n ia . N a d to s ta n o w iło o no — j a k p is a ł — „ ja k b y ro z s z e rz o n ą a m b a s a d ę n a ro d u p o ls k ie g o p rz y o b c y c h n a r o d a c h ” , a z w ła sz c z a s p e łn iło b a rd z o k o n k r e t n ą i w id o c z n ą „ m is ję s z e rz e n ia K r ó le s tw a B ożego p o św ie e ie ” 27. _ Z sz e re g u in n y c h m y ś li w a r to w s p o m n ie ć ró w n ie ż tę , że d la b p a K u b in y e m ig r a n c i s ta n o w ili „ c z ą s tk ę sp o łe c z e ń s tw a p o ls k ie g o ” , tw o r z ą c ą ra z e m z ro d a k a m i w k r a j u „ w ie lk ą d u c h o w ą P o lo n ię ” . P o m ię d z y fiz y c z n ie ro z d z ie lo n y m i c z ę ś c ia m i t e j P o lo n ii w in n a is tn ie ć ś c isła w ię ź i w s p ó łp r a c a . S zczeg ó l n ie p o m o c k r a j u b y ła w e d łu g n ie g o p o tr z e b n a e m ig ra n to m , b y p o m ó c im z a c h o w a ć „ s e rd e c z n y z w ią z e k m ię d z y w ia r ą a p o ls k o ś c ią ” . T e n b o w ie m z w ią ze k g w a r a n tu j e — ja k to o k r e ś la ł —· „ c u d w ia r y i c u d p o ls k o śc i” w ś r ó d w y c h o d ź stw a .

k s . J ó z e f B a k a la r z T C h r., L u b li n

II I. D Z IA Ł A L N O Ś Ć O R G A N IZ A C JI P O L S K IC H W S U D B U R Y , O N T A R IO O r g a n iz a c je p o ls k ie w K a n a d z ie p o ja w iły się w p rz e s z ło śc i w sposób n a tu r a ln y i k o n ie c z n y w c e lu z a s p o k o je n ia n a jis to tn ie js z y c h p o trz e b e m i g r a n tó w — g łó w n ie o c h a r a k t e r z e r e lig ijn y m , sa m o p o m o c o w y m , to w a r z y s k im — k tó r e n ie m o g ły b y ć s p e łn io n e p rz e z o rg a n iz a c je i z rz e s z e n ia k a n a d y js k ie . D a lsz y ic h ro z w ó j i p o w s ta w a n ie n o w y c h z rz e sz e ń , z w ią z a n e ściśle z k o le jn y m i fa z a m i n a p ły w u P o la k ó w do K a n a d y , p rz y n io s ły w r e z u lta c ie d u ż e z ró ż n ic o w a n ie s t r u k tu r y , celó w , f u n k c ji i f o r m d z ia ła n ia o r g a n iz a c y j nego. R ó ż n o ro d n o ść t ę s p a j a je d n a k z a s a d n ic z y e le m e n t w sp ó ln y , k o n s ty tu u j ą c y je ja k o o rg a n iz a c je e tn ic z n e — je s t n im z o rie n to w a n ie d z ia ła ń n a co n a jm n ie j d w a u k ła d y o d n ie s ie n ia : k r a j p o c h o d z e n ia i k r a j o s ie d le n ia h

S p r ó b u jm y w ię c p rz e ś le d z ić d z ia ła n ia o rg a n iz a c ji p o lo n ijn y c h w je d n y m z w ie lu p o ls k ic h s k u p is k w K a n a d z ie — S u d b u ry , b io rą c z a p o d s ta w ę w s p o m n ia n e w y ż e j d w a k ie r u n k i. S z k ic t e n o p a r ły je s t n a d o k u m e n ta c h o rg a n iz a cji p o ls k ic h w ty m re jo n ie n a p r z e s tr z e n i l a t 1934— 1980, W y k o rz y s ta n e tu z o s ta ły p ro to k o ły z e b r a ń , k o re s p o n d e n c ja , s t a tu t y i re g u la m in y p o szczeg ó l n y c h z rz e s z e ń o raz p r a s a p o lo n ijn a i k a n a d y js k a .

25 W y c h o d ź s tw o p o ls k ie p r z e d M a tk ą B o s k ą C z ę s to c h o w s k ą n a Jasnej:

G ó rze, N ie d z ie la 9(1934)423.

2S N a s z a m ło d z ie ż z z a g r a n ic y w P o lsce, G ło s S e m in a r iu m Z a g ra n ic z n e g o 3(1935) n r 3, 20— 22.

27 T. K u b i n a , D z ie jo w a m is ja w y c h o d ź s tw a p o ls k ie g o , W y b r a n e te k s ty ..., d z . c y t., 84—87.

1 H. R a d e c k i , E th n ic O r g a n iz a tio n a l D y n a m ic s . T h e P o lish G ro u p in

(13)

BIULETYN PO LO NIJN Y 1. P o lo n ia w S u d b u ry S u d b u r y je s t d r u g im c o do w ie lk o ś c i s k u p is k ie m lu d n o ś c i p o ls k ie g o po c h o d z e n ia w P ó łn o c n y m O n t a r i o 2. J e s t to je d n o c z e ś n ie je d e n z n a js ta r s z y c h o ś ro d k ó w p o ls k ic h w K a n a d z ie — o s a d n ic tw o P o la k ó w s ię g a t u r o k u 1883. B u d o w a t r a n s k a n a d y js k ie j lin ii k o le jo w e j C a n a d ia n P a c if ic R a ilw a y , g ó r n ic tw o i h u tn ic tw o n ik lu i m ie d z i, a ta k ż e o s a d n ic tw o n a r o li p rz y c ią g a ło w te s tr o n y P o la k ó w , k tó r z y p r z y b y w a li t u w p ro s t z k r a j u , b ą d ź z in n y c h re g io n ó w K a n a d y . P rz e z d łu g i o k re s s k ła d sp o łe c z n y g ru p y p o ls k ie j w S u d b u r y b y ł dość je d n o lity , o b e jm o w a ł lu d n o ś ć ro b o tn ic z ą . Z m ie n ił się on n ie co d o p ie ro po z a k o ń c z e n iu I I w o jn y ś w ia to w e j w z w ią z k u z n a p ły w e m b y ły c h ż o łn ie rz y P o ls k ic h S ił Z b ro jn y c h , a ta k ż e p e w n e j liczb y in te lig e n c ji z P o ls k i. N a d a l je d n a k w ię k sz o ś ć sp o łe c z n o śc i p o ls k ie j w ty m r e jo n ie s t a n o w i lu d n o ś ć ro b o tn ic z a . C z y n n ik t e n z a ró w n o w p o c z ą tk o w e j fazie, ja k i o b e c n ie w y w ie r a w p ły w n a ro z w ó j i c h a r a k t e r ż y c ia o rg a n iz a c y jn e g o P o lo n ii s u d b u r s k ie j. M o b iln o ść te r y to r i a ln a P o la k ó w z w ią z a n a z s y t u a c ją n a r y n k u p ra c y , a ta k ż e b r a k d o ś w ia d c z e ń w d z ia ła ln o ś c i o rg a n iz a c y jn e j h a m o w a ły p rz e z s z e re g l a t tw o rz e n ie z rz e s z e ń p o ls k ic h . P e w n e p ró b y z o rg a n iz o w a n e j d z ia ła ln o ś c i b y ły je d n a k p o d e jm o w a n e , j a k c h o ć b y d w u k r o tn e p ró b y p o w o ła n ia p a r a f ii p o ls k ie j, n ie u d a n e ze w z g lę d u n a b r a k p o lsk ic h k się ż y . P ie r w s z a p o ls k a o rg a n iz a c ja — G r u p a 13 Z w ią z k u P o la k ó w w K a n a d z ie — z o s ta ła z a ło ż o n a w S u d b u r y w r. 19323. O k re s n a jw ię k s z e j a k ty w n o śc i o rg a n iz a c y jn e j p r z y p a d a t u n a k o n ie c la t 3 0 -ty c h o ra z d w u d z ie sto le c ie p o w o je n n e . N a p ły w d u ż e j lic z b y e m ig r a n tó w po I I w o jn ie ś w ia to w e j b y ł b o d ź c e m do p o w s ta n ia w ie lu z rz e s z e ń k o m b a ta n c k ic h , m ło d z ie ż o w y c h , k u l tu r a ln y c h , sp o rto w y c h , k o b ie c y c h 4. N ie k tó r e z n ic h s ą o d d z ia ła m i o g ó ln o - k a n a d y js k ic h o rg a n iz a c ji p o ls k ic h , in n e m a j ą c h a r a k t e r w y łą c z n ie lo k a ln y . 2. O rganizacje p o lo n ijn e a P o lsk a M ó w ią c o a k ty w n o ś c i z o rie n to w a n e j n a P o ls k ę n a le ż y b r a ć p o d u w a g ę c a ły k o m p le k s d z ia ła ń m a ją c y c h n a c e lu u tr z y m a n ie św ia d o m o śc i p o ls k ie g o p o c h o d z e n ia , z a c h o w a n ia ję z y k a o jczy steg o , c z e rp a n ia z d o ro b k u k u lt u r y p o l s k ie j, o r ie n ta c ji w a k tu a l n y c h w y d a r z e n ia c h w K r a ju , w re s z c ie fo r m p o m o cy czy p o p a rc ia d la s p o łe c z e ń s tw a p o lsk ie g o . Z n a m ie n n e je s t, że ż a d n a z o rg a n iz a c ji p o lo n ijn y c h n ie d e k la r u je w sw y c h z a ło ż e n ia c h s ta tu to w y c h d z ia ła ń b e z p o ś r e d n io s k ie ro w a n y c h n a P o l s k ę 5, n a u tr z y m a n ie w ię z i i w s p ó łp r a c y z d z ia ła ją c y m i tu o rg a n iz a c ja m i czy in s ty tu c j a m i 6. J e s t to z ro z u m ia łe w z ią w sz y p o d u w a g ę p o lity c z n y c h a r a k t e r e m i 2 L ic z b a lu d n o ś c i p o ls k ie g o p o c h o d z e n ia w M e tr o p o lita n A re a o f S u d b u r y w y n o s i 2900 osób (C e n s u s o f C a n a d a , 1971).

3 C o do d a ty te j is tn ie ją k o n tr o w e r s je : K s ię g a P a m ią tk o w a Z w ią z k u P o 

la k ó w w K a n a d z ie p o d a je r o k 1932 ja k o d a tę z a ło ż e n ia G r u p y 13, n a to m ia s t

w y w ia d y z c z ło n k a m i g r u p y s u g e r u ją r o k 1936.

4 K o le jn o p o w s ta ły n a s t ę p u ją c e o rg a n iz a c je : K lu b S p o rto w y B ia ły O rz e ł (1949), S to w a rz y s z e n ie K o m b a ta n tó w P o ls k ic h — K o ło n r 24 (1952), S z k o ła P o ls k a (1952), Z w ią z e k P r z y ja c ió ł W si P o ls k ie j w K a n a d z ie (1955), p a r a f ia p o ls k a św . K a z im ie rz a (1955), O rg a n iz a c ja M ło d z ie ż o w a (1956), O d d z ia ł K o n g re s u P o lo n ii K a n a d y js k ie j (1956), O gniw io F e d e r a c ji K o b ie t P o ls k ic h (1957), Z w ią z e k H a r c e r s tw a P o ls k ie g o (1957), K lu b M ło d zieżo w y S y r e n a (1959), K o m i te t O b c h o d ó w M ille n iu m (1963), K o m ite t K o p e rn ik o w s k i (1973), IClub S e n io r a (1977), K o ło P r z y ja c ió ł K U L (1979).

5 P o r. B. H e y d e n k o r n , P r z y w ó d z tw o w P o lo n ii k a n a d y js k ie j . M i- n ib io g r a m y p r o m in e n tó w , T o ro n to 1980, 16.

6 W y ją te k s ta n o w i t u K o ło P r z y ja c ió ł K a to lic k ie g o U n iw e r s y te tu L u b e l sk ieg o .