Andrzej Kosiński
Kościoły RFN wobec Szoah 1945-1985
Collectanea Theologica 60/3, 85-89C ollecta n ea T h eologica 60(1990) fase. III
KOŚCIOŁY RFN WOBEC SZOAH
1945— 1985
P o d stw ę do op raco w an ia niniejszego te m a tu stanow i w y d an a w 1988 ro k u książk a Die K irchen und das Judentum . D okum ente von 1945 bis 1985 (Kościoły i Judaizm . D oku m en ty z lat 1945— 1985)*.
J e s t to w sp ó ln a p u b lik a c ja K om isji S tu d y jn e j „Kościół i Ju d a iz m ” K ościoła E w angelickiego w N iem czech oraz G ru p y Roboczej K o m isji E kum en iczn ej K o n feren cji E p isk o patu R FN do sp ra w J u d a izmu. Z b ió r z a w iera soborow e, papieskie i biskupie oraz inne do k u m e n ty teologów katolickich, a tak że w ypow iedzi przedstaw icieli i różn ych g rem ió w K ościołów p ro testan ck ich , ośw iadczenia żydow skie i d o k u m en ty opracow ane przez m ieszane g ru p y chrześcijańsko- -zydow skie. W książce zam ieszczono ró w n ież w y stąp ien ie J a n a P a w ła II w rzy m sk iej synagodze (13 IV 1986). In ic jaty w ę sp o rzą dzenia zbioru w y su n ął w 1978 ro k u W ilhelm G u n d ert, ów czesny re fe re n t k a n c e la rii K ościoła ew angelickiego w N iem czech. Pom ysł został p o d ję ty przez b isk u pa K a rla F liigela, przew odniczącego G ru p y Roboczej do sp ra w Ju d aizm u . D ało to początek pracom w spólnej p ro te sta n c k o -k a to łic k ie j kom isji, k tó ra podczas szeregu posiedzeń zebrała o ficjaln e d o k u m en ty w y ra ż ają ce isto tn e asp ekty stosunków chrzęści jańsko-żydow skich.
1. Dokum enty Kościoła katolickiego
N a p rz e strz e n i czte rd z ie stu la t (1945— 1985) u kazało się 'w RFN 19 znaczących dokum en tów K ościoła katolickiego dotyczących om a w ianego zagadnienia. P ie rw sz y pochodzi z 29 czerw ca 1945 ro k u i zaw iera w y stąp ien ie biskupów k ato lick ich sk ie ro w a n e do w ie rn y c h z p ro w in cji kościelnych K öln i P a d e rb o rn . Mówi się w nim o o k ro p nościach (zgrozie) obozów k o n c e n tra c y jn y c h i w yniszczeniu cały ch narodów , chociaż nie w spom ina się w p ro st o m ordzie dokonanym na naro dzie żydow skim .
N a zakończenie 72 K a th o lik e n ta g u w e w rześn iu 1948 ro k u w y dano rezo lu cję dotyczącą m . in. k w estii żydow skiej. U czestnicy zjazdu, w d u c h u chrześcijań sk iej p o ku ty , d ek larow ali w olę u ja w nienia i n a p ra w ie n ia w ram a ch m ożliw ości w y rząd zoneg o Żydom b ezp raw ia i niedopuszczenie, ab y znow u zapłon ął an ty sem ity zm
* D ie K i r c h e n u n d d as J u d e n tu m . D o k u m e n t e v o n 1945 bis 1985, Red. R. R e n t d o r f f — H. H e n r i x , P ad erb orn — M ü nchen 1988, ss. 746.
oraz prosili Żydów , ab y z całą w olą w łączyli się w zw alczanie ob jaw ów ro zk ła d u życia społecznego.
9 listo p ad a 1949 ro k u k a rd . K o n ra d v o n P rey sin g , bisk u p B e r lina, w 11 rocznicę „K ry ształo w ej N ocy”, będącej początkiem w y niszczenia (A u srottu n g) Żydów, w ystosow ał lis t pasterski. P rzy p o m inając, że p o przed n i (czytaj: hitlero w sk i) rząd w y m ordow ał 5 000 000 Żydów , zw rócił uw agę n a fak t, iż w N iem czech w ciąż odżyw ają p rz e ja w y rasow ej i n aro d o w ej nien aw iści w y ra ż an e j np. przez bezczeszczenie c m e n tarz y żydow skich.
W dniach od 27 do 30 sierp n ia 1962 ro k u w Fuldzie obradow ali b isku pi niem ieccy, a owocem o b rad by ł L ist P a ste rsk i m ający p rz y gotow ać w ie rn y c h do zbliżającego się S oboru Pow szechnego. Z aw ie ra ł on w ezw anie do p rzy m ierzy i p o k u ty w duchu odpow iedzialności za n ielu d zk ą zagładę (Vernichtung) n aro d u żydowskiego.
Do n a jb a rd z ie j znaczących d o ku m en tó w n ależy uch w ała S ynodu O gólnoniem ieckiego p t. Nasza nadzieja. W yzn anie w iary w obecnym czasie (Unsere Hoffnung. Ein Bekenntnis zum Glauben in dieser
Zeit). A kt te n został p rz y ję ty 22 listo p ad a 1975 ro k u p rzy 225 gło
sach „za”, 26 ^przeciw ” i 15 w strz y m u ją c y c h się. O kreślono w nim sy tu a c ję w ia ry w Niem czech, sta w ia jąc jednocześnie w iele k ry ty c z n y ch p y ta ń i p ro po zy cji odnow y życia relig ijn eg o .
IV część d o k u m en tu zaw iera rozdział pt. Für ein neues V erh ält nis zu r G laubensgeschichte des jüdischen V olkes, k tó ry m ów iąc o „Bogu n ad ziei” w kontekście zgrozy O św ięcim ia sta ł się p u n k te m ciężkości sy n o d aln ej k o n tro w ersji. B iskupi stw ie rd z ają , że państw o niem ieckie to k ra j, w k tó ry m n a ró d żydow ski by w ał sy ste m aty c z n ie w yniszczany. W czasie narodow ego socjalizm u, podczas gdy w ię kszość in sty tu c ji w idząc Zbrodnie dok on y w an e n a Ż ydach m ilczała, ty lk o pojedyncze osoby i g ru p y p rzeciw staw iały się m im o zag ro żenia prześlad o w anio m żydow skiego n a ro d u . M ając św iadom ość t e go i n au czo n y grzeszną h isto rią N iem ców Kościół katolick i ośw iad czył, że p rag n ie naw iązać i p rzejąć odpow iedzialność za now e stosunki z n a ro d e m i religią żydow ską.
W 40 rocznicę „K ry ształo w ej N ocy ” w ielu duchow nych K ościo ła katolickiego dało w y ra z d e z ap ro b a ty i p o tęp ien ia wobec w y d a rz e ń z 1938 ro k u . 4 p aźd ziernik a 1978 ro k u H ein rich T en hu m berg, bp M ü n ster, 8 listo pad a Jo sef S tim p fle, bp A usburga, 9 listo p ad a tegoż ro k u Jo h a n n es Joach im D eg enh ard t, a b p P a d erb o rn , a także F ra n z H engsbach, bp Essen, opublikow ali listy pastersk ie, w k tó ry c h jednoznacznie p o tępili pogrom , będący początkiem tzw . ostatecznego rozw iązania k w estii żydow skiej. W zyw ają, ab y pam ięć ty ch w y d arzeń s ta ła się im pulsem do p o k u ty i o p am iętania. P rz y te j okazji b isk u p i p o d ejm u ją ocenę m o raln ą in n y ch zjaw isk, ja k np. an ty se m ity zm u oraz nienaw iści rasow ej i re lig ijn e j, będących źródłem zagłady Żydów.
8 m a ja 1979, ro k u u k azał się d ok u m en t roboczy K ręg u D y sk u syjnego „Ż ydzi i C h rześcijan ie” istn iejąceg o p rzy C e n tra ln y m K o m itecie K ato lik ó w N iem ieckich z a ty tu ło w a n y Teologiczne p u n k ty ciężkości ro zm ó w żydow skp-chrześcijańskich. W tym niezw ykle bo
gaty m w tre śc i dokum encie, k ied y m o w a je s t o m asow ych m ord ach dokonanych na Ż ydach, p a d a ją p y ta n ia czy m ożna w ierzyć w Boga po dośw iadczeniach w y tę p ie n ia i sy stem aty czn ej zagłady dużej części n a ro d u żydow skiego, oraz czy m ożliw e jest dźw iganie p rz e d Bogiem te j w ia ry i cierp ien ia.
2. Dokum enty Kościołów protestanckich
19 p aźd ziern ik a 1945 ro k u w słow ie sk ie ro w a n y m do p rz e d s ta w icieli E k u m en iczn ej R ady K ościołów p rz y b y ły c h n a o b rad y R ady K ościoła Ew angelickiego w N iem czech z n a jd u je m y ośw iadczenie nazw ane S tu ttg arck im w yzn an iem w in y. Choć n ie poruszono w nim
p ro b le m aty k i odpow iedzialności K ościołów i ch rześcijan za zagładę Żydów, a n i nie pow iedziano w p ro st o m ordzie do konanym n a n a rodzie żydow skim , to zagad n ien ia te zostały poruszone w cześniej w Stów ie do w spólnot, sfo rm ułow anym p rzez zgrom adzenie K ościo
ła w T rey sa w k o ń cu sierp n ia 1945 roku. C zytam y w nim : „Tam , gdzie Kościół pow ażnie tr a k tu je sw oją odpow iedzialność, ta m m usi w zyw ać do p rze strz e g an ia p rzy k a z a ń Bożych, nazyw ać po im ieniu pogw ałcenie p raw a , w ystępki, w inę .za obozy zagłady, to rtu ro w a n ie i m ord ow an ie Ż ydów i cho ry ch ” .
N iejako dopełnieniem D eklaracji S tu ttg a rck iej stał się doku
m en t B ractw a Kościelno-Teologicznego W ittem b erg i pt. Erklärung über die G em einschaft am Leibe Jesu C hristi z 9 k w ietn ia 1946
ro k u. S tw ie rd z a się w nim , że Kościół ponosi w inę za re p re s je h itle ro w skie sk iero w an e przeciw Żydom i jud eoch rześcijan om .
W O św iadczeniu o winie wobec narodu żydow skiego w ydanym
przez S ynod E w an gelick o -L u terań skieg o K ościoła K rajow ego S a k sonii, opatrzonego d a tą 17— 18 k w ie tn ia 1948 rok u, pada w pro st określenie m o rd u na Ż ydach jako zagłady: „M iliony Żydów, m ęż czyzn, k o b iet i dzieci, jed n a trzecia całej populacji, została przez nas zgładzona” .
N a szczególną uw ag ę zasługuje O dezw a z okazji 25 rocznicy w yd a rzeń z 9 listopada 1938 roku, w ysto so w an a w D achau 9 listo
p ad a 1963 ro k u przez R adę K ościoła ew angelickiego. S tw ierd za się w niej, że podpalenie R eichstagu stało się sygnałem „do zagłady naszych żydow skich b liźnich” i d alej „Z anim zaczniem y mówić o naszej biedzie (nędzy) m usim y i ch cem y mówić o naszej w inie, o ucieczce, głodzie, przem ocy, podziałach i b ez p ra w iu ” .
W d o kum encie stu d y jn y m Chrześcijanie i Ż y d zi w y d an y m przez
tę sam ą R adę w m a ju 1975 ro k u u ż y to po ra z p ierw szy te rm in u Holocaust. W rozdziale IV zaty tu ło w an y m Ż y d zi — chrześcijanie —
N iem cy ukazano fak ty , k tó re w ko ń cu doprow adziły do zagłady
('Vernichtung) Ż ydów zw iązanej n ierozłącznie z A uschw itz. M iejsce to stało się d la Ż ydów sym bolem m ordu, sym bolem dośw iadczenia zgrozy zagład y i u n icestw ien ia olb rzy m iej części n aro d u . R zeczy w istość A uschw itz s ta ła się p u n k tem zw ro tn y m w h isto ry czn y m i teologicznym m yśleniu judaizm u. Na szczególną uw agę zasługu je fa k t w sk azan ia n a m o ty w y nien aw iści wobec Żydów . J e j korzeni a u to rz y d o k u m en tu d o p a tru ją się też w p o czątk ach ch rześcijań stw a. Do in nych p rzy czy n zaliczono sp o ry gospodarcze, celowe fałszow a nie in fo rm a c ji o Ż ydach a tak że sięg an ie przez h itlero w có w do g e r m ań sk ich i rasisto w sk ich ideologii. C h rześcijanie w N iem czech nie m ogą i nie pow inni zapom nieć o zbrodni, k tó re j N iem cy dokonali na Żydach.
W 40 rocznicę pogrom ów Ż ydów z 9 n a 10 listop ada 1938 ro k u Rada K ościoła E w angelickiego w y d a ła 23 p aździernika 1978 ro k u k o lejn y d o k um ent, w k tó ry m p rzy po m in a się w ydarzenia „ K ry szta łow ej N ocy”. A u to rzy te k stu stw ie rd z a ją , że H itle r i jeg o poplecz nicy, opanow ani bezsensow ną ideą szczególnego p osłannictw a rasy g e rm a ń sk o -a ry jsk ie j, dążył do w yniszczenia (A u srottu ng) w szystkich Żydów . 30 sty czn ia 1939 ro k u w w y p a d k u w o jn y zapow iedział on zagładę (V ernichtung) ra s y żydow skiej w E uropie. M ożna zauw ażyć, że choć d o k u m en t te n nie zaw ierai słow a Szoah, to jed n a k inne te rm in y p o służyły tu do zobrazow ania rzeczyw istości zagłady w se n sie Szoah.
Po opublik ow an iu w 1975 ro k u w spom nianego w yżej doku m en tu Chrześcijanie i Ż y d zi specjaliści ew angeliccy z N ad ren ii ro z
poczęli k ilk u le tn ie b adania, k tó ry c h e fe k ty przedstaw ion o na S y n odzie K ościoła Ew angelickiego N ad ren ii. 11 styczn ia 1980 ro k u ukazał się d ok u m en t S ynodu pt. W kierunku odnow y stosunków m ię d zy chrześcijanam i a Ż ydam i. Z aw iera on tezy, n a k tó ry ch m a
ją opierać się re la c je chrześcijańsko-żydow skie. Za jed n ą z p o d staw do p rzy jęcia tak ie j rezo lu cji w y m ien ia się: „U znanie ch rześcijań skiej w spółodpow iedzialności i w in y za Holocaust, za w ygnanie z k ra ju ,
za p rześlad o w an ie i m ordo w anie Ż ydów w T rzeciej R zeszy”. P o d an o tam tak że osiem w skazów ek dotyczących sposobu naw iązan ia n o w ych sto su n kó w z Żydam i.
K ilka n a stęp n y ch d okum entów takich, ja k np. ośw iadczenie S ynodu K ościoła Ew angelickiego N ad ren ii o sto su n k ach m iędzy ch rz e śc ijan a m i a Ż ydam i ze sty czn ia 1983 ro k u , ośw iadczenie k ie ro w n ictw a Zjednoczonego Kościoła E w an gelick o-L u terańskiego w N iem czech z 3 czerw ca 1983 roku , ośw iadczenie S ynodu K ra jo w e go K ościoła Ew angelickiego w B adenii n a te m a t Chrześcijanie i Ż y dzi z 3 m a ja 1984 roku oraz podobne ośw iadczenia in n y ch k ra jo
w ych K ościołów p ro te sta n c k ic h ró żn y ch d enom inacji, są próbą zgłębienia m . in. p roblem u zagłady. W p rzew ażającej części są to p o w tó rzen ia treści z a w a rty c h w p o p rzedn ich doku m entach, s tw ie r
dzających w inę i w spółodpow iedzialność ch rześcijan w N iem czech za planow ą ek ste rm in ac ję Żydów . J e d n a k w n iek tó ry ch z nich teo logowie ew angeliccy p ró b u ją dojść do źródeł idei unicestw ienia tego narodu, w y m ien iając tu np. a n ty ju d a isty cz n e nastaw ienie zw iązane z oskarżeniam i Ż ydów o odpow iedzialność za m ękę i śm ierć Jezusa C hrystusa, a także społeczne k o n flik ty w yzw alające antysem ityzm . S u g e ru ją także, że now e stosunki z Ż y d am i p o w in n y opierać się na podstaw ach biblijny ch .
1. W ypow iedzi dotyczące zagłady Ż ydów p o jaw ia ją się n ajczę ściej p rz y okazji w sp om in ania rocznic w y d arzeń , będących p u n k ta m i z w ro tn y m i w h isto rii stosunków żydow sko-niem ieckich. Do takich należą p rzede w szystkim rocznice „K ry ształo w ej N ocy” (Reich- kristallnacht) o raz zakończenia w ojny.
2. In n ą sposobność do w y rażen ia sw ojego sto su n k u do zagła dy m ia ły K ościoły p rz y po d ejm o w aniu p ro b le m aty k i an ty sem ity zm u lub w in y i grzechów wobec Żydów. T ek sty , w k tó ry c h m ów iono o zagładzie Ż ydów w k ate g o ria c h w iny, w y raźn ie w sk azu ją na p o czucie w spółodpow iedzialności za w yniszczenia Żydów . W ośmiu d ok um en tach kato lickich i c z te rn a stu p ro te sta n c k ic h mówi się w p ro st o w inie N iem ców bądź p ań stw a niem ieckiego za zbrodnie na Żydach. S tą d też z n a jd u je m y w nich w iele w ezw ań do p o k u ty jako fo rm y chrześcijań sk ieg o zadośćuczynienia.
3. Isto tn y m elem en tem kościelnych stosunków niem iecko-ży- dow skich jest zachęta do w sp ó łp racy ch rześcijan niem ieckich z Ż y dam i, pom im o obciążeń pozostałych po Szoah. Ma ona dokonyw ać się na polu nauki, ży cia gospodarczego, religii, k u ltu ry i stosunków m iędzyludzkich.
4. N a zakończenie w a rto zacytow ać zdanie F ran za von H a m m erstein a, duchow nego ew angelickiego, d y re k to ra A kadem ii E w an gelickiej w B erlin ie Zachodnim , w ieloletniego akty w n ego uczestnika dialogu chrześcijańsko-żydow skiego. W a rty k u le Dialog chrześcijań- sk o -żyd o w sk i w ekum enicznej p e rsp e k ty w ie (S tudia i D okum enty
Ekum eniczne, 3/1986/, 31), n aw iązu jąc do d o k u m en tu Teologiczne p u n k ty ciężkości rozm ów żydo w sko -ch rześcija ń skich . stw ierdza, że „gdy p a trz y się n a te k ato lick ie k ro k i i p o ró w n u je się je z krokam i chrześcijan -ew an g elik ó w , nie sposób oprzeć się reflek sji, że K ościo łowi k ato lick iem u w RFN w obliczu Holocaustu i pow stania p ań stw a
Izra e l tru d n ie j je s t niż n am zdecydow ać się na oparcie now ych s to sunków z n a ro d e m żydow skim n a now ej całkiem płaszczyźnie” .
