Wacław Grzybowski, Józef Osoba
Ekspansja kapitałowa RFN w latach
1950-1985
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 23, 1-25
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A
VOL. X X III, 1 SECTIO H 1989
K a t e d r a E k o n o m i i P o l i t y c z n e j W y d z ia ł u E k o n o m i c z n e g o U M C S
W a c ł a w G R Z Y B O W S K I , J ó z e f O S O B A
Ekspansja kapitałowa RFN w latach 1950— 1985
Э кспансия капитала ФРГ в годы 1950— 1985
The C apital E xpansion of the F ederal R epublic of Germainy B etw een 1950— 1985
R epublika F ed eraln a Niemiec dość późno włączyła się do konkurencji w sferze eksportu kapitałów . W ynikało to przede w szystkim z fak tu , że pow stała dopiero w 1949 r. N iem ały w pływ w yw arł też ogrom zniszczeń w ojennych w sferze gospodarczej oraz nałożone przez państw a zwycięskie zobowiązania reperacy jn e. Zobowiązania te były co praw da kró tkotrw ałe, tym nie m niej nie u łatw iły szybkiego włączenia się do m iędzynarodow ego klubu ekspertów kapitału. RFN ponadto długo obawiała się ew entualnego sekw estu swego k ap itału w k raja ch III świata, co łączyło się z mocno niepew ną sy tu acją polityczną pow stałą w następstw ie rozkładu system u kolonialnego. A rgum entem o dużym ciężarze gatunkow ym była w yjątkow a k o n iu n k tu ra w sam ej RFN, k tó ra przyciągała w szystkie wolne kapitały, gdy tym czasem eksport kapitału nie tylko ograniczał jego podaż na ry n k u krajow ym , ale w ym agał jeszcze angażow ania wysoko kw alifiko w anych specjalistów , których raczej brakowało. Świeża też była pam ięć o utracie niem ieckich kapitałów za granicą w rezultacie przegranej w ojny. A rg u m en ty te stra c iły swoje znaczenie w w yniku przem ian polityczno- ekonom icznych w Europie rozpoczętych na początku la t pięćdziesiątych.
W litera tu rz e przedm iotu w yróżnia się najczęściej cztery fazy k ształto w ania się ekspansji kapitałow ej RFN:
1) lata 1949— 1952, kiedy to eksport kapitałów był w RFN oficjalnie zabroniony. Rozwijał się natom iast eksport tow arow y;
2) lata 1952— 1954, które ch arakteryzow ały się niew ielkim zaintereso w aniem eksportem kapitału ze względu n a finansow anie inw estycji w ew nętrznych i brak dostatecznych g w arancji ze stro n y rządu dla w y wożonego za granicę kapitału.
3) lata 1954— 1959, w k tó ry ch następow ał stopniow y w zrost eksportu kapitału,
4) okres po roku 1959, ch a ra k te ry z u ją c y się progresyw nym wzrostem ek sp o rtu kapitałow ego RFN.
Bezpośrednio po w ojnie władze alianckie — zgodnie z postanow ie niam i U kładu Poczdam skiego — zakazały wyw ozu k ap itału z Niemiec. Dotyczyło to n aw et to w arzystw akcyjnych, należących do obyw ateli obcych, k tó re rów nież nie m ogły być przekazyw ane poza granice k raju . Dopiero od lutego 1952 ro ku rząd RFN zezwolił na wywóz kapitałów nie p rzekraczających su m y 50 tysięcy m arek. W 1954 roku rząd RFN podniósł górną granicę inw estycji bezpośrednich za granicą do sumy: 200 tys. m arek rocznie. W 1956 ro k u m ożna już było eksportow ać kapitał do wysokości 3 m ilionów m arek. Rok 1959 był początkiem tzw. lib e rali zacji polityki rządu federalnego wobec eksportu kapitału. G łów nym za daniem tej polityki było stw orzenie podstaw p raw nych sp rzy jających w yw ożeniu k ap itału za granicę oraz rozw inięcie system u gw arancji rządow ych dla ochro n y tego ty p u inw estycji przed ryzykiem stra ty , co w tam ty c h czasach było bardzo now oczesnym posunięciem . R epublika F ed eraln a była trzecim p aństw em kapitalistycznym na świecie — po USA i Japoni — k tó re zastosow ało gw aran cje rządow e jako in stru m e n t popierania inw esty cji za granicą. Prócz tego stosow ano znane już wcześ niej inne in stru m e n ty eksportu, jak ulgi podatkow e, dotacje, subsydia dla firm uczestniczących w zagranicznych targ ach i w ystaw ach h a n dlowych.
W prow adzona w życie w roku 1961 u staw a o obrotach zagranicznych, obow iązująca po dzień dzisiejszy, oraz w ydane do niej zarządzenia w y konawcze zam knęły ostatecznie proces liberalizacji eksp ortu kap itału z RFN. U sankcjonow ano w ten sposób proces wywozu k ap itału z R epu bliki F ed eraln ej Niemiec w odpow iednich ilościach. B yły to wszystko środki, k tóre m iały n a celu p rzełam anie neg atyw nych uprzedzeń firm niem ieckich odnośnie ekspo rtu k apitału . Biorąc pod uw agę wyższą stopę zysku w przem yśle zachodnioniem ieckim niż za granicą oraz obaw y banków przed in flacy jn y m i sk u tk am i akty w nej polityki kredytow ej, k tó re przek reśliły b y p rak ty czn ie m istern ie budow any ry n ek eksportow y, opory w ielu firm przem ysłow ych przed eksportem kapitału m ogły być uzasadnione, zwłaszcza w pierw szym okresie wywozu k ap itału z RFN.
P o lityk a liberalizacji rządu federalnego z zakresie eksportu kapitału stanow iła pociągnięcie likw idujące b a rie ry ryzyka związanego z w yw o zem kapitału. M iała ona swego rodzaju poparcie w polityce drogiego pieniądza lansow anej po reform ie w alu tow ej w 1948 roku, a której rozw iązania m iały c h a ra k te r perspektyw iczny i sty m u lacy jn y w zrost ekspansji kapitałow ej. Pow odzenie tej polityki zależało nie tylko od
sam ej RFN, ale głównie od polityki USA wobec Republiki Federalnej. Gdyby ew oluowała ona w innym k ierunku niż to przew idyw ał rząd w Bonn, wówczas sk u tk i byłyby m niej korzystne dla RFN zarówno w sensie ekonom icznym , jak i w sensie politycznym .
P olity ka drogiego pieniądza polegała na silniejszym ograniczeniu w zrostu płac i na zachow aniu znacznego bezrobocia, stym u lu jąc jedno cześnie kred y to w an ie rozw oju przem ysłów prom ujących postęp techniczny w całej gospodarce, tj. chemicznego, elektrom aszynow ego i elektroniczne go. Ponadto duże sum y kredytów przeznaczone zostały na zakup nowo czesnej m yśli technicznej w postaci licencji, całych linii technologicznych oraz dopuszczania k ap itału zagranicznego na ryn ek RFN przez udzielanie kredytów firm om zagranicznym .
Gdyby spełniły się przew idyw ania tw órców polityki drogiego pienią dza (poprawa k o n iu n k tu ry i złagodzenia restry k cji okupacyjnych), byłaby ona wówczas bardzo skuteczna dla przyspieszenia eksportu tow arow ego i kapitałow ego. P rzew idyw ania te spełniły się z chwilą w ybuchu konfliktu koreańskiego, k tó ry w yw ołał olbrzym i wzrost eksportu i produkcji p rze m ysłowej w Republice F ederalnej Niemiec. G ospodarka nastaw iona eksportow o mogła w reszcie w ykorzystać swe pełne moce produkcyjne. Znikł problem bezrobocia i zastoju ekonomicznego \
EK SPO R T K A P IT A Ł U PAŃSTW OW EGO I PRY W ATNEG O
W eksporcie k ap itału z R epubliki Federalnej Niemiec uczestniczyły firm y państw ow e i p ryw atn e. Podział ten opiera się na k ry te riu m w łas ności, k tó ry — co jest ciekawe — pokryw a się niem alże z innym podzia łem w edług k ry te riu m form y, czyli z podziałem na kap itał finansow y i inw estycje bezpośrednie 2. Z k ry te riu m własności łączy się też sposób
1 Z. N o\w a k: Z a r y s c z y n n i k ó w ro z w o j u gospodarczego N iem iec Zachodnich.
In stytu t Zachodni, P oznań 1960, s. 227.
2 M. T om ala podaje in n y podział eksportow anego k ap itału z RFN. W yróżnia tu m ia n o w icie trzy grupy eksportu: udziały, przez które rozum ie w artość urzą dzeń in sta lo w a n y ch poza gran icam i RFN i będące stale w łasn ością in w estora
n iem ieckiego; pożyczki ud zielan e p rzed sięb iorstw om zagranicznym , w których
p artycyp u je k ap itał zach od n ion iem ieck i oraz dotacje rozum iane jako pom oc k ap i tałow a dla zagranicy. U d ziały to inaczej in w esty cje bezpośrednie, k tórych p arty cypacja w całym w o lu m en ie eksportow anego k ap itału w y k a zu je ten d en cję rosnącą. W 1961 roku w y n o sił on 71,3°/o, a w 1977 już ponad 90%, natom iast udział poży czek stale m aleje. Jeszcze w 1961 r. w yn osił on 27,8%, by w 1977 r. spaść poniżej 10%. U d ział dotacji u trzym uje się m niej w ięcej na stałym poziom ie i o scy lu je w ok ół 2% ogółu w y ek sp ortow an ego kapitału. „Ekspansja R FN na ryn k i św ia to w e”, W arszaw a.
organizacji przedsiębiorstw a eksportującego. Rozróżnia się publiczną for mę przedsiębiorstw a — A kiengesellschaft (AG) oraz p ry w a tn ą — G essell- schaft m it b e sch ra n k te r H aftu n g (GmbH). W przeszłości u trw aliła się bardzo in teresu jąca zależność: otóż k a p ita ł p aństw ow y k ierow any był z RFN głównie do krajó w słabo rozw iniętych, zaś kapitał p ry w a tn y lo kow any był w p rzew ażającej większości w k raja ch wysoko rozw iniętych. Je st to swoista kom plem entarność obu rodzajów k ap itału w zdobyw aniu rynków przez k a p ita ł zachodnioniem iecki.
K a p ita ł p ań stw o w y jest ekspo rto w any przez sekto r państw ow om ono- polistyczny w form ie k red y tó w udzielanych zainteresow anym państw om . Są to k re d y ty przeznaczone na zakup techniki i technologii. Z darzało się często, że zak up y te finalizow ano w przem yśle zachodnioniem ieckim , a ty lk o niew ielka część przeznaczona była na zakup w in nych krajach.
Źródła finansow ania tych k red y tó w b yły w ielorakie. B yły to przede w szystkim k re d y ty uzyskiw ane z B anku Federalnego i m iędzynarodo w ych in sty tu cji finansow ych, tak ich jak B ank Ś w iatow y oraz M iędzy narodow y F undusz W alutow y. Isto tn ą rolę odegrały też in sty tu cje spe cjalnie stw orzone w celu popierania eksportu. W latach pięćdziesiątych w ykorzystyw ano jeszcze o sta tk i funduszów pozostałych z plan u M ars halla. Rola m iędzynarodow ych in sty tu cji finansow ych, w k tó ry c h RFN posiadał i posiada znaczny udział finansow y, polega nie tylko na udzie laniu kredytów , ale rów nież na ułatw ian iu przenik ania za granicę n ie w ielkiem u kapitałow i. K re d y ty udzielane k rajo m słabo rozw iniętym m iały z jednej stro n y na celu utrzy m an ie w y m ian y tow arow ej tych k ra jów z RFN, z d ru g iej zaś stro n y m iały zabezpieczyć now e ry n k i zbytu. Nie bez znaczenia b yły też pew ne racje polityczne, k tóre w w ielu p rzy padkach odsuw ały rac je ekonom iczne na plan dalszy.
Istn ieje kilka przyczyn w yw ozu k ap itału państw ow ego poza granice RFN. Pierw sza to chęć zabezpieczenia przem ysłow i krajow em u su row ców, k tó ry ch R epublika F e d e ra ln a nie posiada w ogóle lub w niedosta tecznych ilościach. N astępną przyczyną jest zapew nienie sobie rynków
zbytu przez u trz y m an ie dotychczasow ych i zdobycie nowych. Mnogość ryn kó w zbytu m inim alizuje n egaty w n e sk u tk i spadku zam ów ień z za granicy, poprzez zm inim alizow anie spadku liczby ty ch zamówień. K o lejn ą przyczyną było dążenie do poszukiw ania siły roboczej, gdyż RFN cierpiała na jej niedobór do połow y lat siedem dziesiątych. N iem ałe zna czenie m iało też dążenie do om inięcia b a rie r celnych p rzy eksporcie. K a p itał zainw estow any za granicą w form ie spółek m ieszanych daw ał tę możliwość. P rz y eksporcie tego ty p u k a p ita łu istn ieje rów nież k orzystne dla niem ieckiej gospodarki sprzężenie zw rotne. Polega ono na tym , że w iększa część zam ów ień dla przem ysłu, pochodzących z zagranicy, jest rez u lta tem in g eren cji k a p ita łu niem ieckiego w latach poprzednich. We
dług danych M inisterstw a do Spraw W spółpracy Gospodarczej RFN około 80% udzielonych kred y tów pow raca w form ie zam ów ień do przem ysłu niem ieckiego.
Przew aga k a p ita łu państw ow ego w eksporcie kapitałow y m na ry n k i państw rozw ijających się nie jest tylk o regułą ch arak tery zu jącą gospo d ark ę RFN. Je st to w świecie kapitalistycznym tendencja dość powszech na, gdyż ponad 70% w szystkich w yw ożonych środków kapitałow ych to środki państw ow e.
W latach 1950— 1973 ogólne świadczenia n e tto RFN na rzecz k rajó w rozw ijających się w ynosiły 81 m ld m arek, z czego św iadczenia rządow e stanow iły około połowę, reszta to świadczenia p ry w atn e i pomoc dla k ra
jów rozw ijających się. Podział geograficzny kredytów państw ow ych RFN p rzedstaw iał się następująco: do krajó w Azji — 58,6%, do państw A fry ki — 18,2%, do k rajó w A m eryki Łacińskiej — 7 ,9 % 3. Dane te p o tw ier dzają pogląd, że k apitał państw ow y kierow ał się zasadą ,.konew ki” przy rozdzielaniu k red y tó w m iędzy państw am i Trzeciego Św iata. Chodziło tu o w spom nianą w cześniej m inim alizację ryzyka spadku zam ów ień z za granicy.
Oczywiście pomoc kred ytow a nie była jedyną form ą pom ocy k a p ita łowej dla państw rozw ijających się. Używane były i są nadal takie form y, jak pomoc techniczna w postaci św iadczeń osobowych i rzeczowych (pro jek ty techniczne, szkolenie specjalistów , udzielanie porad, ekspertyz itp.) W latach 1956— 1968 pomoc ta w ynosiła w skali rocznej 1,18% budżetu RFN i zam knęła się sum ą 1387,5 m in m arek. Była jedną z najw yższych, jakiej udzielały wysoko rozw inięte k raje kapitalistyczne krajo m T rze ciego Św iata. Oczywiście k ry ły się pod nią w zględy polityczne i in te resy ekonom iczne firm zachodnioniem ieckich 4.
W eksporcie k ap itału uczestniczy także kapitał p ry w a tn y . Eksport tego k ap itału łączy się ze zm ianam i, jakie po II w ojnie św iatow ej n a stąp iły w RFN i w innych wysoko rozw iniętych krajach kapitalistycznych. Chodzi przede w szystkim o zm ianę tendencji inw estow ania za granicą, przejście od inw estycji portfelow ych do inw estycji bezpośrednich. W skali
3 M. T o m a l a : G o s p o d a rk a R F N w czo ra j, d ziś i ju tro, PWE, 1979, s. 94. 4 T o m a 1 a: op. cit., s. 95. W arto tu zaznaczyć, że p ojęcie pom ocy gospodar czej jest n ieco inaczej in terp retow an e w R epublice F ed eraln ej niż pow szech n ie jest to p rzyjęte. P rzede w szy stk im są to kred yty bezpośrednie ud zielan e przez p ań stw o i w sp ó łd zia ła ją ce z n im organizacje oraz subsydia i gw aran cje ud zielan e przez rząd eksporterom i bankom k red ytu jącym eksport do k rajów rozw ijających się. N ie u tożsam ia się z ty m pojęciem w szelk ieg o rodzaju zasiłk ów i kred ytów nieod p łatn ych . Po prostu n ie istn ieją takie form y w p rak tyce gospodarczej RFN. C ały sy stem pom ocy gospodarczej zorientow an y jest na u ła tw ien ie ek sp a n sji za- ch od n ion iem ieck im firm om .
św iata kapitalistycznego ponad 70% wywożonego obecnie k apitału to inw estycje bezpośrednie. K a p ita ły p ry w a tn e są inw estow ane głównie przez w ielkie korporacje zachodnioniem ieckie w przeciw ieństw ie do eks po rtu tow arow ego, w któ ry m p a rty c y p u ją także firm y m niejsze 5.
Najczęściej eksport k ap itału p ryw atn ego odbywa się poprzez:
1) tw orzenie now ych i przejm ow an ie stary ch zakładów , n ad k tórym i dana k orporacja m a pełną kontrolę, ew en tu aln ie tzw. to w arzy stw sio strzanych,
2) uzyskiw anie jeżeli nie pakietu kontrolnego, to przyn ajm n iej n a j w iększej części akcji danej firm y zagranicznej,
3) porozum ienia licencyjne i p rodu kcy jne, kształcenie personelu te chnicznego, porozum ienia dotyczące p rzep ływ u know -how .
P ierw sza grupa, to inaczej inw estycje bezpośrednie, k tó re są dom inu jącą fo rm ą eksportu k ap itału pryw atneg o, ale go całkowicie nie w yczer pują. W in w esty cjach bezpośrednich za granicą uczestniczy także kapi tał państw ow y. W zam ieszczonej tabeli dotyczącej in w esty cji bezpośre dnich RFN za g ranicą nie m a podziału n a inw estycje k ap itału pań stw o wego i inw estycje k a p ita łu p ryw atnego. B yłby on bardzo tru d n y do p rze prow adzenia z uw agi n a b rak odpow iednich danych.
Z p rzedstaw ionych danych w ynika, że n a p rzestrzeni 15 lat eksport zachodnioniem ieckiego k ap itału w form ie inw estycji bezpośrednich w zrósł praw ie 11-krotnie. W idać rów nież, że w zrósł udział inw estycji bezpośrednich na korzyść k rajó w rozw iniętych, z 60,9% w 1961 roku do 70,7% w 1975 r. O dbyw a się to oczywiście kosztem krajów ro zw ija jących się, k tó ry ch udział spadł z 39,1% w 1961 do 29,3% w 1975 roku. Dane te potw ierdzają ten dencję polaryzacji niem ieckich inw estycji za g ranicznych na p rzestrzen i o statnich lat. Łącznie z B razylią (najw iększym ry n k iem zbytu dla k a p ita łu R FN w k raja ch Trzeciego Św iata) k ra je rozw inięte gospodarczo są głów nym ryn kiem dla k ap itału RFN. P rz y pada n a nie 82,8 globalnych inw estycji. Reszta kierow ana jest do pań stw rozw ijających się. N ajniższe tem po rozw oju eksportu przypada na Belgię z L uksem burgiem (na p rzestrzen i 15 la t w zrost 39-krotny), Holandię (wzrost 31-k rotny ) i F ra n c ję (20-krotny). W śród państw EW G pierw sze m iejsce zajm ow ała F ra n cja — 10,3% udziału w globalnej sum ie in w e stycji bezpośrednich, drugie m iejsce Belgia z L uksem burgiem — 9,9%, trzecie H olandia — 6,7% i czw arte W łochy — 4,1%. Byli to tra d y c y jn i p a rtn e rz y R epubliki F ed eraln ej N iem iec w h an d lu zagranicznym . P o dobnie jak S zw ajcaria i USA, k tó re były rów nież trad y cy jn y m i p a rtn e
6 R FN w y b ra ła stra teg ię rozw oju gospodarczgo zw iązan ego ściśle z rynkam i zagran icznym i. Por. A . D a r i e : Les p o li ti q u e s in du s trialles. L ib e r a l iz m on in t e r
ram i dla kapitału zachodnioniem ieckiego. Po F ran cji zajm ują one odpo wiednio drugie i trzecie m iejsce (Szw ajcaria — 10,2% i USA — 10,l°/o). Są to d ane dotyczące ro ku 1975. W latach osiem dziesiątych skład tej tró j ki się nie zmienił, jedynie zm ieniła się kolejność. USA w ysunęły się przed
Szw ajcarię i zajęły drugie m iejsce po Francji. F akt ten świadczy o tym , że w ym ienione ry n k i są dla k ap itału RFN bardzo stabilne.
Tab. 1. Struktura in w en cji bezpośrednich R FN w latach 1961 i 1975 5 The structure of direct in vestm en ts o f th e F ederal R epublic of G erm any
in 1961 and 1975. R egion geograficzny 1961 1975 w m id DM °/o w m id DM °/o Europa Zachodnia w tym : 1 480,7 38,5 24 803,7 59,0
B elgia i L uksem burg 106,8 2,8 4 189,1 9,9
Szw ajcaria 466,6 12,1 4 263,5 10,2 Francja 206,8 5,4 4 307,9 10,3 A ustria 137,1 3,6 1 504,1 3,6 H olandia 87,5 2,5 2 764,2 0,6 W łochy 136,4 3,5 1 564,2 3,7 W. B rytania 53,6 1,4 1 709,7 4,1 H iszpania 99,0 2,6 2 858,0 6,8 A fryka 221,9 5,8 2 634,5 6,3 A m eryka P ółnocna 791,7 20,6 7 121,4 17,0 A m eryka Sr. i Płd. w tym : 1 099,3 28,6 5 482,8 13,1 B razylia 639,7 16,6 2 874,9 6,8 A rgentyna 159,7 4,2 591,9 1,4 M eksyk 37,4 1,0 462,1 1,1 Azja 150,4 3,9 1 631,8 3,9 A u stralia i O ceania 98,5 2,6 317,4 — Ś w ia t 3 842,5 100,0 41 991,5 100,0 K raje w y s. rozw . 2 341,4 60,9 29 703,6 70,7
K raje rozw ijające się 1 501,1 39,1 12 281,5 29,3
Inform acje zamieszczone w tabeli 2 ilu stru ją dynam ikę inw estycji bezpośrednich w k raja ch wysoko rozw iniętych, k tó rą w latach 1961-1975 m ożna by określić m ianem eksplozji. Na ich podstaw ie m ożna rów nież wyliczyć, że średniow ieczne tem po w zrostu inw estycji bezpośrednich w skali globalnej wynosiło 18,6%, dla w szystkich k rajów wysoko rozw i niętych 19,9% zaś dla krajów EWG — 26,7%, a dla USA — 19,8%. P o tw ierdza to tezę o zwiększaniu się udziału k rajó w rozw iniętych w
glo-Tab. 2. In w e sty c je bezp ośred n ie R FN w w y so k o ro zw in ięty ch krajach k a p ita listy czn y ch w latach 1961— 1975 6)
D irect in v e s tm e n ts in th e F ed era l R ep u b lic of G erm any i,n h ig h ly developed ca p ita list cou n tries b e tw e e n 1961 and 1975
L ata
G lob aln e in w e sty c je bezp. za
granicą
R azem k ra je w y
soko ro zw in ięte EWG (9 państw ) U S A
w m id DM j w °/o w m id DM w °/o w m id DM w %> w m id DM w °/o
1961 3 843 100 2 342 60,9 538 14,0 336 8,7 1962 4 958 99 3 046 61,5 708 14,3 367 7,4 1963 6 071 99 3 882 64,1 1 218 20,1 406 6,7 1964 7 205 99 4 844 67,2 1728 24,0 427 5,9 1965 8 317 99 5 704 68,6 2 107 25,3 533 6,4 1966 9 995 99 6 959 69,6 2 870 28,7 578 5,7 1967 12 057 99 8 585 71,2 3 566 29,6 935 7,6 1968 14 394 99 10 158 70,8 4 206 29,3 1 179 8,2 1969 17 618 99 12 235 69,4 5 106 29,0 1 477 8,4 1970 21 113 99 14 901 70,4 6 499 30,8 1 795 8,5 1971 23 781 99 17 102 71,9 7 351 30,9 2 095 8,8 1972 26 587 >9 18 719 70,4 8 124 30,5 2 243 8,4 1973 32 235 99 22 582 70,1 11432 35,3 2 643 8,2 1974 36 764 99 25 959 70,6 12 958 35,2 3 479 9,5 1975 41 991 99 29 703 70,7 14 842 35,3 4 227 10,1
baln ych inw esty cjach za granicą. W tym rów nież o zw iększaniu się udzia łu k rajó w EW G w tej g ru p ie inw estycji. W ynikało to z dwu przyczyn: ze zw iększającej się pozycji m onopoli zchodnioniem ieckich w świecie oraz w zrastającego stopnia in teg racji gospodarczej E uropy Zachodniej. Począw szy od lat szśćdziesiątych RFN legitym ow ała się najw yższym (21% ) średniorocznym tem pem zagranicznych inw estycji bezpośrednich w EWG, przew yższając analogiczny w skaźnik d la USA (14,3°/©) i W iel kiej B ry tan ii (15,5%).
O pozycji k o rp o racji zachodnioniem ieckich w świecie św iadczą także in ne fak ty . W rok u 1965 np . w g rupie 100 najw iększych pod w zględem obrotów p ozaam erykańskich k o rporacji św iata znajdow ało się 19 firm zachodnioniem ieckich, 12 fran cu sk ich i 26 brytyjskich. Dziesięć la t póź niej, tj. w 1975 r. w gru p ie tej było już 21 firm zachodnioniem ieckich, 16 b ry ty jsk ic h , 16 francuskich, 5 w łoskich, 6 holenderskich, 2 belgijskie i 1 lu k sem b ursk a. W skali św iatow ej w 1975 r. było nato m iast w śród 50 n ajw iększych pod w zględem obrotów korpo racji 33 firm y am erykańskie,
6 Źródło: E. B r y l - M a r e w i c z : I n w e s t y c j e k a p i t a ł o w e a p o l i t y k a RFN.
W yd. M ON, W arszaw a 1978, s. 134. 7 B r y 1-W a r e w i c z: op. c it .} s. 136.
7 zachodnioniem ieckich, 5 b rytyjskich, 3 francuskie, 2 włoskie i 1 ho lenderska.
W św ietle zaprezentow anych danych można postaw ić pytan ie, d la czego w roku 1975 zachodnioniem ieckie monopole zajm ow ały dopiero piąte m iejsce pod względem udziału w globalnej kwocie zagranicznych inw estycji bezpośrednich w USA, tj. za Wlk. B rytanią, K anadą, H olan
dią, Szw ajcarią i F rancją. Udział ten w ynosił 4,8% i wzrósł od 1961 r. aż pięciokrotnie, osiągając poziom 4227 m in DM nie dorów nał jednak wielkości, jak ą m iały wcześniej w ym ienione kraje. Złożyło się na to kilka przyczyn, częściowo już wcześniej podnoszonych 8.
D ynam ika ty ch inw estycji i tak była na pewno wysoka. W ynikało to z fak tu zdobyw ania przez firm y zachodnioniem ieckie coraz m ocniej szej pozycji ekonom icznej, co um ożliw iało najpierw rozwój eksportu to w arowego, a następn ie eksportu k apitału do USA. Istn iejący ponadto od lat sześćdziesiątych korzy stny p a ry te t m arki wobec dolara powodował przyspieszenie wyw ozu do USA inw estycji bezpośrednich. W yższa
docho-Tab. 3. Struktura branżow a in w e sty c ji bezpośrednich R FN w k rajach ro zw in ięty ch w latach 1971— 1975 8)
The branch structure of direct in v estm en ts o f the F édéral R epublic of G erm any in d evelop ed countries b etw een 1971 and 1975
Branża 1971 1975 Średni oboczna stopa w zrostu w latach 1971— 1975, w »/o w m ld DM w %> w m ld DM w e/o O gółem 17 102,4 100 29 703,6 100 4,8 Przem ysł: 14 403,2 84,2 23 914,5 80,5 13,6 n a fto w y 707,6 4,1 2 387,5 8,0 35,6 ch em iczn y 4 087,8 23,9 5 916,5 19,9 9,6 elek trotech n . 2 061,9 10,0 3 318,3 11,2 12,6 h u tn iczy 1 047,4 6,1 2 766,8 9,3 27,5 sam och od ow y 1 317,2 7,7 1 691,0 5,7 6,5 m aszyn ow y 1 209,8 7,0 2 326,3 7,8 17,6 U sługi: 2 105,1 12,3 4 990,8 16,8 24,1 h an d el 167,8 0,9 394,6 1,3 23,9 kom unikacja 214,2 1,2 426,6 1,4 18,9 b anki i ubezp. 1 087,6 6,3 2 914,1 9,8 11,7 P ozostałe 594,1 3,5 582,0 1,9 0,5
* W 1985 r. liczb a firm R FN w śród 100 n a jw ięk szy ch firm św iata zn acznie się jednak zm n iejszyła. T ylko 9 firm m ieści się w tej grupie. Por. D a r i e : op. cit., s. 72
dowość ekspo rtu kapitałow ego niż tow arow ego oraz wyższa dochodowość przedsiębiorstw w yw ożących swój k ap itał do USA, niż tych, k tó re ope row ały nim w g ranicach R FN stym ulo w ały w zrost w yw ozu inw estycji do Stanów Zjednoczonych.
D ane tabeli 3 sug erują, że w eksporcie inw estycji bezpośrednich w y stę p u ją pew ne zbieżności m iędzybranżow e. Z ogólnej kw oty 23 914,5 m in DM w 1975 r. p rzy pad ających na inw estycje bezpośrednie 80,5% s ta now ił udział in w estycji przem ysłow ych w k raja ch wysoko rozw iniętych, 16,8% p rzypadało n a in w esty cje w usługach, a reszta, tj. 1,8% , n a in w estycje w innych sferach działalności gospodarczej. N ajw iększe zainte resow anie lo katam i k a p ita łu w ystępow ało w p rzem yśle chem icznym (ok. 24,4% udziału w całości in w estycji przem ysłow ych za granicą), w przem yśle elek tro tech niczn ym (11,7%), w przem yśle h utn iczym (8,2%), w przem yśle m aszynow ym (7,5%), w przem yśle sam ochodow ym 6,5%), w przem yśle n afto w y m (4,6%). Łącznie gałęzie te p arty cy p o w ały w 1975 r. w 61,9% zainw estow anego k a p ita łu przez przedsiębiorców zachodnio- niem ieckich w uprzem ysłow ionych p ań stw ach Zachodu.
E kspansja w przem yśle chem icznym , zarów no od stro n y eksportu k a pitałow ego, jak i tow arow ego, uw ażana jest za swego rodzaju ew ene m en t gospodarczy w skali św iatow ej. Przem ysł ten cechuje bowiem z ja wisko dw ukierunkow ego p rzep ły w u inw estycji bezpośrednich — tzw. cross in v estm ent, polegające n a zbliżonym ilościowo odpływ ie i p rzy p ły wie inw esty cji do RFN.
D om inacja k ilk u gałęzi przem y słu w eksporcie k apitałow ym w ynika ze specjalizacji p ro d u k cy jn e j gospodarki zachodnioniem ieckiej, u g ru n tow anej przez szybki w zrost postępu technicznego oraz dom inacji w dzie dzinie ek sp ortu tow arow ego. E ksp ort tow arow y d ziałał pobudzająco n a eksport kapitałow y, k tó ry z biegiem czasu zastępow ał go całkowicie po pojedyńczych ry n k ach zbytu. Oba rodzaje eksportu były i są jedn ak uza leżnione od rozm iarów pro du kcji przem ysłow ej.
Mimo licznych b a rie r około 29,6% globalnych inw esty cji zachodnio- niem ieckich, lokow anych za granicą, przypadło na k raje rozw ijające się. W lata ch osiem dziesiątych udział ten przekroczył 1/3 i oscyluje wokół tej g ran icy 10.
W płynęło n a to w iele przyczyn, ale dw ie zasługują naszym zdaniem na podkreślenie. Chodzi o obecność w ty ch k ra ja c h w ielu surow ców , k tó ry ch zdobycie często w ym agało inw esto w ania oraz o dużą podaż siły roboczej. Rosło ponadto znaczenie ty ch k rajó w jako teren ó w k on k u ren cji k a p ita listycznej. N iebagatelną rolę o d g ryw ały czynniki polityczne. Poszukiw anie
9 Źródło: Ibid., s. 148.
Tab. 4. Struktura geograficzna in w e sty c ji bezpośrednich R FN w krajach rozw ija ją cy ch się w latach 1961— 1975 10)
The geograp h ical structure of direct in v estm en ts of th e F ed eral R epublic of G erm any in d evelop in g cou n tries b etw een 1961 and 1975
Lata R azem A fryk a A m eryka Łac. A zja
m in DM •/« m in DM °/o m in DM °/o m in DM °/o
1961 1 501 100 141 9,4 1 099 73,2 122 8,1 1962 1 910 99 228 11,9 1 357 71,0 151 7,9 1963 2 179 99 295 13,5 1 476 67,7 167 7,7 1964 2 361 99 341 14,4 1 514 64,1 200 8,4 1965 2 613 99 395 15,1 1 579 60,4 241 9,2 1966 3 036 99 490 16,1 1 736 57,2 287 9,4 1967 3 472 99 594 17,1 1 926 55,5 319 9,1 1968 4 190 JJ 729 17,4 2 376 56,7 347 8,3 1969 5 383 99 791 14,7 3 280 60,9 383 7,1 1970 6 212 99 1 002 16,1 3 665 59,0 440 7,0 1971 6 678 99 1 231 18,4 3 502 52,4 561 8,4 1972 7 872 99 1 497 19,0 3 714 47,1 761 9,6 1973 9 648 99 1 800 18,7 4 080 42,2 1 040 10,8 1974 10 800 99 1 828 16,9 4 738 43,9 1 166 10,8 1975 12 281 99 21 096 17,1 5 482 44,6 1 356 11,0
surow ców i siły roboczej było ty m m otyw em , k tó ry zm uszał k ap itał n ie m iecki do inw estow ania. O ile poszukiw anie surow ców było zjaw iskiem znanym już od dziesięcioleci, to poszukiw anie siły roboczej jest czym ś no w ym , ch arak tery sty czn y m tylk o dla współczesnego kapitalizm u.
Na podstaw ie tabeli 4 łatw o wyliczyć średnioroczne tem po w zrostu in w esty cji RFN w k raja ch rozw ijających się, k tóre wynosi:
— dla k rajó w rozw ijających się ogółem 16,2% w ty m — A fryka 21,3%
— A m eryka Łacińska 12,2%
— Azja 18,8%
W oparciu o dane tabeli 4 m ożna w yw nioskow ać, że inwestycje, k apitałow e RFN w k raja ch rozw ijających się k o n c e n tru ją się na tr a d y cy jn ych ry n k ach eksportu niem ieckiego oraz c h a ra k te ry z u ją c y ch się
znacznym potencjałem gospodarczym. Będą to przede w szystkim k ra je A m eryki Łacińskiej, k tó rych udział w całym eksporcie do tego typu* k rajó w w ynosił 44,6% oraz ch arak teryzo w ał się w ysokim (biorąc pod uw agę ten udział) tem pem w zrostu — 12,2%. S u p rem acja A m eryki Łacińskiej w tej dziedzinie, jak w spom niałem , w ynika z tra d y c ji histo rycznych. K ap itał niem iecki był już tam obecny p rzed II w ojną św iatow ą w dość znacznych ilościach. Um ocnił on swą pozycję po w ojnie w w yniku stosow ania ta k ty k i spółek m ieszanych z k apitałem m iejscow ym , które
były bardziej akceptow ane niż spółki w yłącznie obcokapitałow e, któ ry ch trzy m ali się uparcie A nglicy i A m eryk anie aż do późnych la t pięćdzie siątych. Niem cy jako pierw si w yk orzystali te możliwości, co sowicie się opłaciło.
Począw szy od la t sześdziesiątych obserw uje się system atyczny spadek u działu k rajów A m eryki Ł acińskiej na rzecz k rajó w A fry k i i Azji. W zrosła ran g a ekonom iczna k rajó w A fryki, z których kilka stow arzy szyło się w EWG. Inw esty cje niem ieckie w ty ch k rajach od 1961 do 1975 roku zw iększyły się p raw ie 5-krotnie, p rzy średniorocznym tem pie w zrostu 21,3%. Udział k rajó w Czarnego L ądu w całości inw estycji k ie row anych do k rajó w rozw ijających się zw iększył się w ciągu ty ch 15 la t z 9,4% do 17,1%. Gros inw esty cji skupia się n a północy (Libia, A lgieria) i p o łudniu A fry k i (RPA). W 1975 r. 67% ropy n afto w ej im por tow anej do RFN pochodziła z A lgierii i Libii, co w yjaśnia przyczynę,
dla k tó rej ta m sk u p ił się k ap itał niem iecki. Trzeba też zaznaczyć, że z 2634,5 m in. ogólnej sum y zainw estow anej w form ie bezpośrednich inw estycji p ry w a tn y c h w A fryce, 538,2 m in. DM przypadło na RPA. P om ijając tra d y c je historyczne k ap itału niem ieckiego na ty m terenie, w ypełniające z przeszłości kolonialnej, silna pozycja tegoż kapitału w y n ik ała rów nież z prow adzenia przez inw estorów niem ieckich bardzo elastycznej polityki. Rząd boński przygotow ał bazę dla lokat kapitału p ryw atnego poprzez wyw óz k ap itału państw ow ego, w ielkie koncerny zaś rozszerzyły sw e inw estycje bezpośrednio, tw orząc filie i przedsię biorstw a m ieszane. Jeśli chodzi o k ra je Azji, to odgryw ały one w tym czasie niew ielką ro lę jako obszar lokat kapitałow ych. Udział k rajó w Azji w globalnych in w estycjach kierow anych do krajów rozw ijających się w ynosił w om aw ianym czasie 11% i wzrósł od 1961 r. aż 11-krotnie p rzy średniorocznej stopie w zrostu 18,8%, ale relaty w n ie jest on nadal stosunkow o m ały. Ponad 80% całych inw estycji w Azji (1277 m in. DM przypadło n a kilka krajów , tj. Izrael, Indie, Singapur, Iran, P ak istan i In d o n e z ję )12.
A nalizując s tru k tu rę gałęziow ą inw estycji bezpośrednich RFN w k r a jach rozw ijający ch się na tle s tr u k tu ry gałęziow ej inw estycji w krajach rozw iniętych, należy stw ierdzić, że w y stę p u ją tu zarów no różnice, jak i znaczące podobieństw a. Różnice z n ajd u ją w y raz głównie w wielkości udziału poszczególnych sfe r gospodarki w globalnych inw estycjach bez pośrednich. N atom iast cechy w spólne w y rażają się przede w szystkim w k o n cen tracji lo k at k ap itałow ych w w y bran y ch gałęziach przem ysłu.
W przeciw ieństw ie do p rzem y słu sfera usług w k raja ch rozw ijających
11 Ibid., s. 165. 12 Ibid., s. 170— 173.
się party cy p u je w znacznie w iększym stopniu w globalnych inw estycjach bezpośrednich k ap itału zachodnioniem ieckiego. W zrosła ona na prze strzeni 5 lat aż praw ie d w ukrotnie z 16,1% w 1971 do 30,5€/o w 1975, podczas gdy w k raja ch rozw iniętych gospodarczo odpowiednio tylko z 12,3% do 16,8%. W ynikało to z faktu, że sfera usług nie w ym aga istnienia dobrze rozw iniętej in tra stru k tu ry technicznej, wysoko kw ali fikow anych kadr oraz solidnej bazy paliw ow o-energetycznej.
Udział przem ysłu w globalnej kwocie inw estycji bezpośrednich w om aw ianej grupie krajów n a przestrzeni lat 1971— 1975 spadł z 82,8 do 66,5%, ale bezw zględna ich wielkość w zrosła z 5528,5 m in. do 8332,0 m in. DM. Spadek procentow y udziału sfery przem ysłow ej był w iększy dla g ru p y krajów rozw ijających się (16,3%) niż dla krajów rozw iniętych (3,7%). Spadek ten byłby znacznie większy, gdyby nie eks p ansja inw estycy jn a w przem yśle naftow ym (tempo w zrostu (32,9%), co było w ynikiem boomu naftow ego lat siedem dziesiątych. P ań stw a n a fto we chciały za w szelką cenę m aksym alizow ać w ydobycie i przeróbkę ropy naftow ej, angażując do tego firm y zachodnie. W pozostałych gałęziach w zrost był śred n i i w ahał się w granicach 10% .
W spólną cechą ch ark tery zu jącą wywóz kapitału inw estycyjnego, jak to już sygnalizow aliśm y, była i jest dom inacja k ilk u gałęzi przem ysłu. W grupie p aństw rozw ijających się 53,1% z 67,8% udziału przem ysłu w globalnej kwocie inw estycji bezpośrednich, przypadło tylko n a ty ch kilka gałęzi przem ysłu, reszta natom iast, tj. 14,7%, przy padała na pozo stałe gałęzie. Je st to udział m niejszy do analogicznego, dotyczącego k rajó w rozw iniętych, k tó ry w ynosił 18,6%. W ukształtow aniu takich proporcji niebagatelną rolę odegrała stru k tu ra geograficzna zachodnioniem ieckich lokat kapitałow ych w poszczególnych grupach państw .
Biorąc pod uw agę, że większość zachodnioniem ieckich inw estycji kapitałow ych w sferze k rajó w rozw ijających się skoncentrow ana jest w A m eryce Ł acińskiej, głównie w Brazylii, A rgenty n ie i M eksyku oraz to, że gospodarka ty ch pań stw ch arak teryzu je się w ysokim stopniem uprzem ysłow ienia, łatw o zrozum ieć szybszy rozwój inw estycji bezpośre
dnich RFN we w skazanych wcześniej gałęziach przem ysłu 13.
Chcąc ustalić pozycję Niemiec Zachodnich w śród św iatow ych eks porterów kapitału, nie m ożna tego uczynić — porów nując tylko wielkości bezwzględne. Takie ujęcie problem u nie odzw ierciedlałoby rzeczyw istego stan u i roli inw estycji bezpośrednich RFN w świecie kapitalistycznym . Trzeba zatem zastosować tu ujęcie w zględne, relatyw ne. W lite ra tu rz e
13 O koło 50% w 1975 r. Do dziś udział ten u trzym uje się na ty m sam ym p o ziom ie.
ekonom icznej posługiw ano się trzem a w skaźnikam i, w yrażającym i ten problem w sposób określony jak w yżej. W szystkie trz y w y rażają pro centow y udział inw estycji bezpośrednich za granicą w:
I
produkcie społecznym b ru tto ’10Q°/o = Z1 I
in w estycjach k rajo w y ch b ru tto —---100% —Z2
I _
eksporcie tow arow ym —— *100% —Z3
Ej
I — inw estycje bezpośrednie n e tto za granicą liczone w edług w artości tra n sa k cy jn e j
Ik — inw estycje krajo w e b ru tto E — eksport tow arow y
P B — p ro d u k t społeczny b ru tto (bez reinw estow anych zysków).
W skaźnik Z u liczony bez reinw estow anych zysków, w yraża stopień aktyw ności in w esty cyjnej gospodarki. W edług danych statystycznych z la t 1965— 1973 w skaźnik ten m ówi, że R epublika F ederalna Niemiec znacznie zdystansow ała tra d y c y jn y c h eksporterów kapitału: Francję, USA, W ielką B ry tanię. Z ajęła tu zdecydow anie pierw sze m iejsce przed USA, W lk. B ry tan ią i F ran cją.
W skaźnik Z2 u jaw n ia przew agę USA i W ielkiej B ry tan ii n a d R epu bliką F ed eraln ą,ale jednocześnie odzw ierciedla jej lepszą pozycję w sto su n ku do F ran cji. W skaźnik ten świadczy, że k ap itał niem iecki był
m niej chętnie kiero w an y za granicę niż k ap itał am erykański i bry tyjski. W ynikało to z fak tu , że inw estow anie w k ra ju dla przedsiębiorców nie
m ieckich, podobnie jak i francu skich, było bardziej a tra k cy jn e niż dla przedsiębiorców am ery k ań sk ich i b ryty jsk ich. A trakcyjność ta była kon sekw encją wyższej k o n iu n k tu ry gospodarczej w RFN i F ran cji niż w USA i W ielkiej B ry tan ii. W skaźnik Z3 ustala tak ą sam ą pozycję jak w skaźnik Z2. Niższa w arto ść tego w skaźnika jest z kolei konsekw encją relaty w n ie wyższej dynam iki eksportu tow arow ego RFN i F ran cji niż USA i W ielkiej B ry ta n ii oraz w zrostu w spółpracy kooperacyjnej m iędzy firm am i pań stw członkow skich EWG. K o n k retn e wielkości wskaźników
Z u Z2 i Z3 p rzed staw ia tab. 5.
Pow yższe dane p o tw ierdzają trzecie m iejsce RFN w świecie, za USA i W ielką B ry tan ią, w eksporcie inw estycji bezpośrednich. M iejsce to w ynika rów nież z w ielkości bezw zględnej inw esty cji w yeksportow anych przez poszczególne kraje. W 1975 roku w yglądało to następująco: RFN — 41,9 m ld DM, USA — 313,3 m ld DM i W ielka B ry tan ia — 67,4 m ld DM, a F ra n cja 23,8 m ld DM. W arto jeszcze raz podkreślić fakt, żej
Tab. 5. O dpływ kap itału w stosunku dQ p od staw ow ych w ielk o ści ekonom icznych w okresie 1965— 1973
(w yrażone w średniorocznych w sk a ź n ik a c h ).14) The o u tflo w o f the capital in relation to the basic econom ic v a lu e s in th e period b etw een 1965 and 1973
(in the m ean yearly indexes)
Kraj Zi Z2 Z3
RFN 0,5 2,0 2,4
U SA 0,3 3,0 11,3
W. B rytania 0,4 2,7 2,9
Francja 0,3 1,1 2,6
zachodnioniem iecka sta ty sty k a nie uwzględnia kw ot pow stałych w w y n iku sam ofinansow ania inw estycji bezpośrednich filii przedsiębiorstw oraz tzw . tow arzystw siostrzanych, czyli po prostu reinw estow ania zysków. Ponadto inw estycje zagraniczne o w artości poniżej 10 tysięcy DM rocznie nie podlegają obowiązkowi rejestracji, a zatem nie są p ra ktycznie uw zględniane w staty sty k ach zachodnioniem ieckich. W obliczu tych faktów można śmiało stw ierdzić, że druga pozycja W ielkiej B ry tanii je st w rzezyw istości wysoce problem atyczna.
EK SPO R T K A P IT A Ł U W OCENIE W SPÓŁCZESNYCH EKONOM ISTÓW
Zjaw isko eksportu k ap itału w ystępow ało już w X IX w ieku, ale po rów nując go do eksportu współczesnego, tj. początku lat osiem dziesiątych X X w ieku, zauw ażym y wiele zasadniczych różnic dotyczących zarówno jego skali, jak i jakości. Różnice te w dużym stopniu przyczyniły się do tego, że nie m a obecnie jednolitej teorii, w yjaśniającej rozwój tej form y eksportow anego k apitału. W ekonomii burżu azyjn ej istn ieje obe
cnie pew na zgodność co do tego, że inw estycje bezpośrednie są form ą najw ażniejszą, dom inującą i przyszłościową.
K ind leberger był jednym z pierwszych, którzy pokusili się o in te rp re tację zjaw iska inw estow ania za granicą w form ie bezpośredniej. S tw ier dził, że inw estycje bezpośrednie są czymś więcej, aniżeli tylko jednym z elem entów procesu produkcji. Pociągają one bow iem za sobą proces tw orzenia kapitału oraz w zrostu firm y, zapew niają uzyskanie o wiele większej m asy dochodu niż w p rzypadku procentu od zainw estow anego
14 Źródło: O bliczenia w ła sn e na p od staw ie danych sta ty sty czn y ch zaw artych w: „S tatistisch es B u n d esa m t” — kom pas. „B undesrepublik in Z ahlen — 1974 J.” oraz in form atora sta ty sty czn eg o K. K. z 1977 r. s. 66 i 69.
k ap itału w form ie akcji udziałow ych. T aki sposób inw estow ania pobudza w reak cji łańcuchow ej w zrost inw estycji bezpośrednich w w yniku dalszego n ap ły w u k ap itałów z zagranicy oraz rein w esty cji zysków osią ganych na m iejscu oraz realizacji p atentó w i licytacji. Zdaniem K in- dleb erg era teorię in w estycji bezpośrednich należy w łączyć do teorii przedsiębiorstw a kapitalistycznego, a nie do teorii w pływ ów k a p ita
łowych. I tu widać zbieżność jego teo rii z koncepcjam i neoliberalizm u zachodnioniem ieckiego, k tó ry istotę w yw ozu k ap ita łu zam ykał w szeroko rozum ianym pojęciu przedsiębiorstw a kapitalistycznego. Stw orzony przez niego oraz S. H y m era m odel inw estycji bepośrednich, zw any m odelem korzyści m onopolistycznych, su geruje, że korporacja ekspo rtu jąca k a p itał w celu rozszerzenia p ro d u k cji za granicą, zn ajd uje się w m niej
korzystnej sy tu acji niż m iejscow i konkurenci. Musi bowiem ponosić w iele dodatkow ych kosztów ry zy k a politycznego, rozpoznania ry n k u oraz kierow ania przedsiębiorstw em n a odległość.
O fakcie podjęcia inw estycji za granicą decyduje m onopolistyczna przew aga k o rp o racji w tak ich dziedzinach, jak technologia, zarządzanie, zasoby k a p ita łu finansow ego i p o ten cjał ludzki. M otyw em dom inującym jest tu chęć osiągnięcia wyższego zysku, aniżeli w e w łasnym k ra ju oraz w k ra ju docelow ym . Z daniem K in lebergera i H ym era zagraniczne in w estycje m ogą się tylko dopóty rozw ijać, dopóki będzie istnieć o kre ślona niedoskonałość czynników produkcji, technologii oraz rynków tow arow ych.
Teoria trzeciego ekonom isty zachodniego — V em ona — w przeci w ieństw ie do teorii H y m lera-K in d lerb erg era — nie w ychodzi z założe nia w yp rzedzenia technologicznego, finansow ego i organizacyjnego k o r po racji in w estu jącej, g w a ra n tu jąc e j z góry przew agę n ad innym i kon ku ren tam i. P ostaw ą jej jest tw ierdzenie, że in w esty cje bezpośrednie za granicą są etap em tzw. „Technologicznego życia p ro d u k tu ”. Sens tego m odelu ilu stru je n ajlep iej ryc. 1, gdzie:
K — prod u k cja i eksport w k ra ju ,
Z — prod u k cja i eksport danego dobra za granicą w w y nik u eksportu inw esty cji bezpośrednich,
t — czas,
t0 — początek produkcji, t x ■— początek eksportu,
t2 — początek p rodukcji za granicą, t3 — początek eksportu z zagranicy.
W edług V ernona pierw szy etap cyklu życia p ro d u k tu — to produkcja krajow a, potem zaczyna się eksport, a kiedy „zagranica” o p racuje te chnologię p ro d u k cji tego to w aru , to decyduje się na inw estycje kapitało
-R yc. 1. Izok w an ty produkcji globalnej w zględ em n ak ład ów pracy w rbol (X3)
oraz m aszyn i narzędzi w tys. zł (X2) ustalon e dla roku 1982 (I) oraz 1983 (II)
Isoquanta of the global production in relation to the w ork ex p en d itu re in rbol (X3),
m ach in es and tools in thousands of zloty (X2) established for 1982 (I) and 1983 (II)
we na zew nątrz swego k raju . Owe inw estycje są nie tyle w ynikiem chęci osiągnięcia wyższej sto p y zysku, ile chęci zapobiegania stratom . Lepiej bowiem utrzy m ać ry n ek z niższym zyskiem, niż zostać z niego w y party m . Ponadto nie chodzi tu o osiągnięcie wysokiej stopy zysku, lecz w ysokiej m asy zysku, k tó ra jest m ożliwa tylko przy m asowej prod u kcji i m aso w ym zbycie tej produkcji, a to jest możliwe tylko p rzy opanow anym rynk u.
Dojście do eksportu kapitału w form ie inw estycji bezpośrednich jest w edług E. Cyrsona u w arunkow ane szeregiem czynników. P rzejście od tego eksportu tow arow ego do bezpośrednich inw estycji zagranicznych poprzez form ę pośrednią, k tórą stanow i licencjonow anie, k o n tra k ty m e nadżerskie i pomoc techniczna, jest możliwa pod w aru n k iem osiągnięcia przez firm ę wysokiego poziomu rozw oju (wysoki stopień koncen tracji ka
pitału) oraz istnienia m ożliwie sprzyjających w a ru n k ó w w k ra ju gosz czącym (chłonny ryn ek , niskie b ariery handlow e itp.).
Teoria niem ieckiego ekonom isty F. H eidhuesa objaśnia inw estow a nie za granicą, podobnie jak K inleberger, w oparciu o istotę przedsię biorstw a kapitalistycznego. Jego cechą charakterystyczn ą, zdaniem H ei dhuesa, jest dążenie do w zrostu. Zazwyczaj ry nek krajo w y jest oligopo- listyczny, dlatego w zrost korporacji n astęp uje często kosztem k o nku renta, co prow adzi do ostrej w alki m iędzy firm am i. Chcąc uniknąć negatyw nych skutków tej w alki, korporacja decyduje się na w ejście na ry n k i zagrani czne, gdzie w alka jest o wiele s ła b s z a , o ile w ogóle istnieje. H eidhues, podobnie jak K indleberger, uważa, że eksport inw estycji może realizow ać
15 E. C y r s o n: K o r p o r a c j e w ie lo n a ro d o w e . P r a w id ł o w o ś c i e k s p a n s ji za g r a nicznej. W arszaw a 1981.
ty lk o firm a o przew adze technologicznej i technicznej na ry n k u lokaty k ap itału , co jest podstaw ą osiągnięcia przez korporacje w ysokich zysków.
T rudno przesądzać, k tó ra z teorii tra fn ie j objaśnia istotę inw estycji bezpośrednich p rzedsiębiorstw a kapitalistycznego za granicą w sposób praw idłow y. W spólną cechą przytoczonych teorii je s t oparcie ich o is to tę funkcjonow ania przedsiębiorstw a kapitalistycznego. Inaczej tłu m a czy to ekonom ia m arksistow ska. O piera się ona o teorię rep ro d u k c ji k a pitału w fazie kapitalizm u państw ow o-m onopolistycznego. Celem korpo racji jest osiągnięcie przew agi n a d kon ku ren tam i. Je st ona jednak realna dopiero po osiągnięciu określonego poziomu k oncentracji i centralizacji k ap itału , przy k tó ry m ta k o rporacja może sobie pozwolić na określone wysokie n a k ład y n a prace naukow o-badaw cze, zak up y patentów , z a tru dnienie w ysokokw alifikow anych m enadżerów . Dopiero wówczas korpo ra c ja może u trzy m ać ciężar zw iązany ze w zrostem kapitałochłonności postępu technicznego, co m oże jej zapew nić przew agę nad sw ym i kon
k u re n ta m i i w konsekw encji pom yślną działalność in w estycy jną za granicą.
B ezpośrednim i m otyw am i skłaniającym i firm y zachodnioniem ieckie do inw estow ania za granicą, podaw anym i przez przedsiębiorców zacho- dnioniem ieckich w w ielu an k ie tac h były: chęć om inięcia b a rie r celnych, w y stęp u jący ch w obrocie tow arow ym , niższe koszty produkcji, w y n ik a jące z łatw iejszego dostępu do źródeł surow ców i siły roboczej, oszczę dności w kosztach tra n s p o rtu zw iązanych z kooperacją i zbytem , wyższa w ydajność p racy w y n ik ająca z taniej siły roboczej i silniejszej m otyw acji do pracy, obniżka kosztów p rodukcji, spow odow ana m ożliwościami roz szerzenia p ro d u k cji n a w iększą skalę niż w m acierzystym k ra ju . Są to w szystko m otyw y su b iek ty w n e i pow ierzchow ne, ale m ające w pływ na podjęcie inw esty cji za granicą. P rzyczyn y w łaściw ie tkw ią znacznie głę
biej. M ają one jeden w spólny m ianow nik, jest nim chęć m aksym alizacji zysku. Nie m usi to jed n ak być cel osiągnięty drogą m aksym alizacji stopy zysku.
A N A L IZ A E K SPO R T U K A PITA ŁO W EG O R FN N A PRZEŁOM IE LA T 1970— 1980
P rzep ły w y k a p ita łu w sk a li m iędzynarodow ej, podobnie jak innych czynników prod u k cji, głów nie siły roboczej i m yśli technicznej nie są re
jestro w ane. Jeżeli już w y stę p u ją to dla w yb ran y ch przedziałów czaso w ych, a nie m ają c h a ra k te ru ciągłego, dlatego w p rzy p ad k u eksportu kapitałow ego RFN uchw ycenie procesu w yw ozu kap itału jest niezw ykle tru d n e . Odnosi się to rów nież do inw esty cji bezpośrednich, eksport k tó
ry ch dla okresu 1971— 1981 dało się ustalić w oparciu o dane zachodnio- niem ieckie 16.
Powyższe dane jednoznacznie sy tu u ją Republikę F ederalną w śród tró jk i czołowych eksporterów inw estycji bezpośrednich za granicą. J e dnocześnie w skazują na jej p ry m a t w dynam ice tych inw estycji. W zrost inw estycji bezpośrednich na tle dynam iki p roduktu społecznego b ru tto m ożna prześledzić w oparciu o dane tabeli 7 i 8. Pozw alają one w niosko wać, że dynam ika lokat bezpośrednich R epubliki F ederalnej za granicą była w ielokrotnie wyższa od dynam iki w zrostu pro d u k tu społecznego b ru tto . Można zatem w ysunąć tezę, że eksport k ap itału był jednym z czynników k reu jący ch w zrost gospodarczy RFN. Biorąc przy tym pod uw agę także eksport tow arow y RFN, który nie jest tu bezpośrednim
Tab. 6. R ozm iary zagranicznych lok at bezpośrednich R FN w św ie c ie (w doi. U SA ) na k on iec roku oraz w % w całości lokat i dynam ika ich w zrostu
na tle in n y c h ;Ikrajów k a p ita listy c z n y c h 17)
The size of fo reig n direct in v estm en ts of the F ederal R epublic o f G erm any in th e w orld (in U S dollars) at th e end of th e year and in % of th e total am ount o f th e in vestm en ts; th e d yn am ics of their in crease again st th e background
o f other ca p ita list countries
E ksporterzy kapitału 1971 1976 1981 P rzeciętn y roczny w zrost w % w m in % w m in % w m in % lata 1967 — 71 1971 —76 1976 — 80 R FN 7,3 4,6 19,9 6,9 37,3 7,7 24,9 22,2 17,5 U S A 82,8 52,3 137,2 47,8 227,3 47,1 10,0 20,6 14,5 W. B rytan ia 23,7 15,0 32,1 11,2 79,4 16,5 7,9 6,3 10,7 Japonia 4,5 2,8 19,4 6,8 24,5 5,1 30,9 34,5 16,6 K raje OECD 158,4 100,0 287,2 100,0 482,2 100,0 10,7 10,6 16,1 (ogółem ) 16 Por. J. B o s s a k i E. K a w e c k a-W y r z y k o w s k a: W s p ó łc z e s n a g o sp o
d a r k a ś w ia t o w a . S tr u k tu r a i te n d e n c j e rozwoju. W yd. SG P iS, W arszaw a 1984, s. 230.
M ięd zyn arod ow y F undusz W alu tow y dla celów sta ty sty k i b ila n só w p łatn iczych d efin iu je zagraniczne in w e sty c je bezpośrednie jako in w esty cje dok on yw ane dla n ab ycia trw ałego udziału w przed sięb iorstw ie działającym w k raju in n ym n iż in w esto ra , przy czym celem in w estora jest u zyskanie efek ty w n eg o głosu w zarządza n iu tym przed sięb iorstw em . W obec braku jed n olitego k ryteriu m w yod ręb n ian ia p a k ietu k on troln ego akcji, granica 25% (a nie 51% jak p o w szech n ie u w ażało się dotychczas) jest — zdaniem w ie lu au torów k ryteriu m podziału in w e sty c ji na b e z pośred n ie i p o rtfelo w e (pośrednie).
17 Japan 1983, A n In tern ation al Com parison, In stitu te oif S o cia l and E conom ic A ffa irs, Tokyo, s. 45 oraz M ain Econom ic Indicators, OECD P aris 1980.
Tab. 7. P rod u k t sp ołeczn y bru tto (G NP) w m id DM i jego d yn am ik a 18 T he social product b rutto (G NP) in m id DM and its d yn am ics
L ata 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 W g cen z 1980 r. 1408 1469 1485 1485 1471 1494 1539 1576 Z m ian y w stos. do r. ub iegłego + 3,3 + 1,4 + 1,4 0 - 0 , 9 + 1,6 + 2,7 + 2 ,3 W g cen b ieżących 1292 1397 1485 1545 1597 1670 1754 1838 Z m iany w stos. do r. u b iegłego + 7 ,8 + 8,1 + 6,3 + 4 ,0 + 3,4 + 4 ,9 + 4 ,7 + 4 ,8
Tab. 8. U d zia ł p ro cen to w y zysku
w p rod u k cie n a ro d o w y m bru tto w y b ra n y ch krajów k a p ita listy czn y ch 19
T he proportion of th e op eratin g su rp lu s in th e n ation al product brutto in se le c te d c a p ita list countries
K raj R ok Japonia | U S A R FN Francja W ielka B rytan ia 1960 42 22 32 31 22 1965 35 24 27 29 20 1970 38 18 26 28 18 1975 28 18 23 22 15 1980 26 18 23 22 15
przedm iotem rozw ażań, pow yższa teza w yd aje się nie nasuw ać w ątp li wości.
Często w lite ra tu rz e przedm io tu określa się problem k o n k u ren cy j ności firm zachodnioniem ieckich zarów no w eksporcie tow arow ym , jak i kapitałow ym w skazując n a jego decydujące znaczenie dla ekspansji eksportow ej. Zdolność k o n k u ren c y jn a przedsiębiorstw zależy nie tylko od wielkości w ytw orzonej n adw y żki w artości w skali p ań stw a i ogółu przedsiębiorstw , ale także od w ysokości podatków w dochodzie narodo
w ym i stop y zysku k o rp o racji po opodatkow aniu. Ciekawe inform acje z tego p u n k tu w idzenia p re z e n tu je tabela 8, gdzie przedstaw iono udział zysku (tzw. o p erating su rp lu s) w produkcie narodow ym b ru tto RFN w rela cji do in n y ch k rajó w wysoko rozw iniętych. W ysoki udział zysku w GN P n a pew no tłum aczy w ysoką zdolność k o n k u ren cy jn ą przedsię
18 „D ie W eltw irtsch a ft” 1986, H e ft 1, In stitu t fü r W eltw irtsch a ft an der U n i v e r sitä t K iel, s. 16.
19 M i ę d z y n a r o d o w e a s p e k t y r o z w o j u . P raca zbiorow a pod red. J. N ow ickiego. W yd. S G P iS W arszaw a 1986. s. 101.
biorstw zachodnioniem ieckich na ry n kach światow ych. E ksport tow a row y sty m u lu je ekspansję kapitałow ą, a więc powyższy fa k t m a n iew ąt pliw ie w pływ na eksport kapitałow y.
W yniki obrotów handlow ych w yrobam i przem ysłow ym i RFN na tle in ny ch państw p rezen tu jem y w tabeli 9. C harak tery zują one m iejsce i rolę, a także w pływ tego k raju na św iatow y obrót tow arow o-kapita- łowy. W ażną rolę spełnia RFN jako dyspozytor k apitału poprzez M ię dzynarodow y F undusz W alutow y. O rganizacja ta, zrzeszająca szereg państw , udziela kredytó w swoim członkom na zasadzie gło so w an ia20. Liczba głosów poszczególnych członków MFW zależy od wysokości ich
Tab. 9. Saldo obrotów h andlow ych w y ro b ó w p rzem ysłow ych za granicą w 1981 r.
(w doi. U S A )21
T he b alan ce of th e turnover o f in d ivid u al goods abroad in 1981 (in U S dollars)
Kraj Eksport Im port Saldo
Japonia 128,6 26,0 102,6 R FN 137,0 79,5 57,5 U S A 148,9 130,9 18,0 W łochy 58,7 35,1 23,4 F rancja 60,7 59,7 7,0 Wlk. B rytania 65,1 59,2 5,9
w kładów do kap itału zakładowego. K ażdy członek ma 250 głosów i je den dodatkow y na każde 100 000 SDR wkładów do k ap itału zakładow e g o 22. Siłę głosow ania w yb ran y ch członków MFW na dzień 1.IV.1982 przedstaw ia tabela 10 23.
N atom iast kw oty w kładów w MFW na 31.XII.1985 r. przedstaw iały się następująco: RFN — 5404 m in SDR, W ielka B ry tan ia — 6194 m in SDR, 17 918 m in — USA, Japonia — 4223 m in, W łochy — 2909, F ra n cja — 4483, K anada — 2941 m in 24. Z powyższych danych w ynika, że RFN jest jed nym z trzech najw ażniejszych dysponentów k redy tam i M FW — przez co może w znacznym stopniu kierow ać przepływ em k a pitałów .
20 Ibid., s. 95. 21 Ibidem.
22 1 00.00 SD R =120.000 doi. U SA , 1 SDR — jed n ostk a tzw . sp ecjaln ych praw
ciągn ien ia, liczon a jako średnio w ażona k u rsów w a lu t w szy stk ich członków , u sta lana p eriodycznie.
23 M o n e t a r y Fund, A n n u al Repo,rt 1982.
Tab. 10. Ś w ia to w e obroty lic e n c y jn e (w m in doi.) The w orld tu rn over (in m illio n dollars)
Kraj Liczba gło só w U d ział p rocen tow y
U S A 126 325 19,64
R FN 32 590 5,08
W lk. B rytan ia 44 125 6,86
F ran cja 29 035 4,51
Japonia 25 135 3,92
A rabia Sau d yjska 21 250 3,30
K anada 20 605 3,20
W łochy 18 850 2,94
C hiny 18 250 2,84
O m aw iając pro b lem ekspansji kapitałow ej R FN we w spółczesnym świecie w arto zwrócić uw agę na kilka jego aspektów . Po pierw sze, RFN prow adzi sp rzy jającą po lity kę finansow ą, jeśli chodzi o udzielanie k re dytów. W 1983 r. stopa procentow a k re d y tu bankow ego w ynosiła: w RFN 5,65% ,w e W łoszech — 18,06%, Jap o n ii — 6,49%, F ra n cji — 12,27%, Szwecji — 1 1 ,62 % 25. Z tego w ynika, że k re d y ty banków niem ieckich przeznaczone rów nież na iw esty cje za granicą były o w iele tańsze niż w pozostałych k rajach , chociaż jeszcze w 1981 roku stopa procentow a w ynosiła tam 11,27% 26.
D rugim elem entem , na k tó ry n ależy zwrócić uw agę to gw arancje rządow e na lo k aty kapitałow e firm tego k ra ju w k ra ja c h III Św iata. Otóż, jak podaje J. Nowicki, do końca lat siedem dziesiątych udało się firm om RFN zaw rzeć 50 um ów m iędzynarodow ych w spraw ie gw arancji i u łatw ień dla inw estorów zagranicznych (tzw. in w estm en t protection agreem ents). USA np. z aw arły takich um ów 90. Łącznie zaw arto 180 takich um ów. W spom niane gw aran cje elim inują możliwość u tra ty lokat i ograniczają do m inim um groźbę ich nierentow ności.
Na zakończenie w arto zwrócić uw agę na jeszcze jeden elem ent m a jący niew ątpliw ie w p ływ na eksp ort kapitałow y. Chodzi tu o rolę i m iej sce RFN w m iędzynarodow ej w ym ianie m yśli technicznej. D ysponujem y co p raw d a tylko danym i do 1976 r., niem niej pozw alają one podkreślić in teresu jące nas praw idłow ości. Biorąc n ato m iast pod uw agę udział w y datków n a badania i rozw ój w produkcie narodow ym b ru tto (GNP) m ożna
jednoznacznie stw ierdzić, że RFN postaw iła na ekspansyw ność ekspor tow ą w oparciu o nowoczesną m yśl techniczną i technologiczną (tab. 12).
25 Ibid., s. 395.
