Zmiany polskiego rynku ubezpieczeń gospodarczych w okresie transformacji systemowej

Pełen tekst

(1)542. 2000. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Wanda Su³kowska Katedra. Finansów. Zmiany polskiego rynku ubezpieczeñ gospodarczych w okresie transformacji systemowej G³êbowa transformacja polskiej gospodarki, zapocz¹tkowana w 1989 r., objê³a równie¿ dziedzinê ubezpieczeñ gospodarczych, które dot¹d opanowane przez PZU spe³nia³y jedynie funkcje, jakie przyznano im dekretami z 3 stycznia 1947 r. o uregulowaniu ubezpieczeñ rzeczowych i osobowych (Dz.U. nr 5, poz. 23) oraz o Powszechnym Zak³adzie Ubezpieczeñ Wzajemnych (Dz.U. nr 19, poz. 79), okreœlaj¹cych cele i zadania tej instytucji dzia³aj¹cej praktycznie na zasadach pe³nego monopolu. Istniej¹cy stan rzeczy zatwierdzi³a ustawa o ubezpieczeniach pañstwowych z 28 marca 1952 r. (Dz.U. nr 20, poz. 130), na mocy której PZUW zosta³ przekszta³cony w Pañstwowy Zak³ad Ubezpieczeñ (PZU), bêd¹cy instytucj¹ pañstwow¹ utrzymuj¹c¹ monopol w zakresie wszystkich ubezpieczeñ krajowych1. Natomiast dzia³alnoœæ reasekuracyjn¹ i ubezpieczenia zagraniczne powierzono Towarzystwu Ubezpieczeñ i Reasekuracji „Warta”2. Kolejne zmiany przynios³a ustawa z 2 grudnia 1958 r. o ubezpieczeniach maj¹tkowych i osobowych (Dz.U. nr 72, poz. 357). Podstawê zmian struktury polskiego rynku ubezpieczeniowego stworzy³o dopiero wejœcie w ¿ycie ustawy z 20 wrzeœnia 1984 r. o ubezpieczeniach maj¹tkowych i osobowych (Dz.U. nr 30, poz. 160), dopuszczaj¹cej tworzenie nowych firm ubezpieczeniowych: pañstwowych, spó³dzielczych b¹dŸ spó³ek akcyjnych z wiêkszoœciowym udzia³em Skarbu Pañstwa3. 1 W. Su³kowska, Przemiany polskiego rynku ubezpieczeñ gospodarczych w latach 1989–1995, Materia³y Konferencyjne, Ossolineum, Kraków 1996. 2 E. Kowalewski, Prawo ubezpieczeñ gospodarczych. Ewolucja i kierunki przemian, Wyd. Branta, Bydgoszcz 1992, s. 27. 3 Ustawa z 20 wrzeœnia 1984 r., Dz.U. nr 30, poz. 160; omawia j¹ równie¿ E. Kowalewski, op. cit., s. 46–60..

(2) Wanda Su³kowska. 18. Wobec rozmaitych trudnoœci i obaw pierwsze firmy w formie spó³dzielni powsta³y w 1988 r. By³a to ³ódzka „Westa” i warszawska „Polisa”4. Dopiero jednak nowelizacja tej ustawy da³a podstawy do swobodniejszego dzia³ania nowych firm. Wesz³a ona w ¿ycie 17 maja 1989 r. (Dz.U. nr 45, poz. 242). Zniesiono wówczas kolejne ograniczenia zwi¹zane m.in. z formami w³asnoœci powo³ywanych do ¿ycia firm ubezpieczeniowych, nie ustalono jednak kryteriów udzielania zezwoleñ na prowadzenie dzia³alnoœci ubezpieczeniowej, ani nie zorganizowano nadzoru pañstwowego nad t¹ dzia³alnoœci¹ 5. Wobec tego nadal faktycznymi monopolistami pozosta³y PZU i „Warta”. Dalsze istotne zmiany przynios³a dopiero ustawa o dzia³alnoœci ubezpieczeniowej z 28 lipca 1990 r. (Dz.U. nr 59, poz. 344), która stworzy³a praktyczne podstawy dzia³ania w warunkach rynkowych istniej¹cym ju¿ i nowo powstaj¹cym towarzystwom ubezpieczeniowym6. Zakres ich dzia³alnoœci by³ wyraŸnie poszerzany w porównaniu z tradycyjn¹ ofert¹ PZU i Warty. Firmy te podjê³y pracê w nowych obszarach ¿ycia gospodarczego i poczê³y aktywnie zabiegaæ o asekuracjê nowych klientów. Najogólniej rzecz ujmuj¹c ustawa z 1990 r. umo¿liwi³a demonopolizacjê rynku ubezpieczeniowego i stworzy³a warunki dla konkurencji wielu firm dzia³aj¹cych na tym rynku na podstawie zezwoleñ nadawanych przez Ministerstwo Finansów i wprowadzi³a nadzór finansowy pañstwa nad dzia³alnoœci¹ ubezpieczeniow¹7. Zgodnie z rozwi¹zaniami przyjêtymi w Unii Europejskiej wprowadzi³a m.in. obowi¹zek zawierania umów pomiêdzy ubezpieczycielem a ubezpieczaj¹cym oraz otworzy³a rynek ubezpieczeniowy dla kapita³u zagranicznego. Ustawa z 1990 r. uwa¿ana jest za nowatorski akt prawny, daj¹cy podstawê do budowy nowoczesnego rynku ubezpieczeniowego, opartego na standardach europejskich. Pomimo licznych niedoci¹gniêæ, na co zwraca uwagê wielu prawników, w sferze koncepcyjnej, merytorycznej i techniczno-legislacyjnej, ustawa ta stanowi ogromny postêp w dziedzinie budowy nowoczesnego systemu ubezpieczeñ, tworz¹c podstawy legislacyjne dla prywatnych, konkuruj¹cych miêdzy sob¹, równych wobec prawa firm ubezpieczeniowych. We wspó³czesnej gospodarce koniecznym elementem utrzymania siê na rynku i ekspansji przedsiêbiorstwa jest nieustanne podejmowanie decyzji dotycz¹cych kierunków inwestowania i Ÿróde³ finansowania dalszych dzia³añ. Decyzje te z natury obarczone s¹ ryzykiem bêd¹cym immanentn¹ czêœci¹ ka¿dej dzia³alnoœci gospodarczej. W przypadku firm ubezpieczeniowych w³aœciwa gospodarka finansowa jest jednak nie tylko spraw¹ samego zak³adu, lecz tak¿e, a mo¿e przede wszystkim ogromnej rzeszy jego klientów, zw³aszcza w przypadku ubezpieczeñ d³ugotermi4 Spó³dzielcze Towarzystwo Ubezpieczeniowe „Polisa” zosta³o powo³ane do ¿ycia w marcu 1989 r. przez dzia³aczy Zwi¹sku Studenckich Spó³dzielni Pracy, Centralnego Zwi¹zku Spó³dzielni Pracy i Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. W grudniu 1990 r. zosta³o przekszta³cone w spó³kê akcyjn¹. 5. Kwestii nowelizacji ustawy z 1989 r. poœwiêcili nieco miejsca E. Kowalewski, op. cit., s. 53.. Ustawa z 28 lipca 1990, Dz.U. nr 59, poz. 344, ustawê tê omawia T. £ukosz, Prawo gospodarcze, Wydawnictwo AE we Wroc³awiu, Wroc³aw 1995, s. 130–137, tak¿e E. Kowalewski, op. cit., s. 66–111. 6. 7. E. Kowalewski, op. cit., s. 125..

(3) Zmiany polskiego rynku ubezpieczeñ gospodarczych.... 19. nowych, spokojna przysz³oœæ klientów zale¿y od trafnoœci podejmowanych w firmie ubezpieczeniowej decyzji finansowych. Ponadto ubezpieczenia gospodarcze s¹ jednym z cz³onów systemu finansowego pañstwa i odgrywaj¹ w tym systemie coraz bardziej znacz¹c¹ rolê. Gromadzenie œrodków finansowych pochodz¹cych ze sk³adek ubezpieczeniowych wp³acanych przez ubezpieczaj¹ce siê przedmioty prowadzi do kumulowania kapita³ów, których wartoœæ mo¿e byæ zwielokrotniona dziêki w³aœciwej gospodarce finansowej prowadzonej przez firmy ubezpieczeniowe. Koncentracja kapita³ów zwi¹zana z gromadzeniem œrodków ubezpieczeniowych sprawia, ¿e firmy ubezpieczeniowe dysponuj¹ du¿ymi funduszami, którymi w pewnych okresach mog¹ doœæ swobodnie rozporz¹dzaæ. Œrodki te staraj¹ siê tak inwestowaæ, by zapewniæ sobie mo¿liwie wysokie zyski. Dochody osi¹gane w trakcie czasowego dysponowania tymi œrodkami, zwanymi lokatami, stanowi¹ dodatkowy zazwyczaj wysoki zysk ubezpieczycieli, przewy¿szaj¹cy znacznie zyski z tytu³u operacji ubezpieczeniowych. Wszystkie kapita³y i rezerwy pozostaj¹ce w dyspozycji ubezpieczyciela musz¹ zachowaæ p³ynnoœæ, stanowi¹ wiêc czasowo wolne œrodki finansowe. Zasady racjonalnej gospodarki nak³adaj¹ na towarzystwa obowi¹zek efektywnego zarz¹dzania posiadanymi funduszami, przy zachowaniu wysokiego poziomu finansowego bezpieczeñstwa lokat. W³aœnie w trosce o finansowe bezpieczeñstwo lokat ustawa z 28 lipca 1990 r. reguluje nie tylko zasady kszta³towania lokat, ale i ich kierunki, rodzaje i formy. Wobec wyraŸnych ró¿nic w systemach finansowych poszczególnych instytucji ubezpieczeniowych, konieczne by³o tak¿e uregulowanie, poprzez precyzyjne okreœlenie zasad, kwestii prowadzenia rachunkowoœci i sprawozdawczoœci oraz ustalania wyniku finansowego towarzystwa ubezpieczeniowego. W ostatnich latach, w miarê stabilizacji rynku, nastêpuje wyraŸny przyrost œrodków w³asnych firm ubezpieczeniowych. Powiêkszaj¹ siê rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe, mimo ¿e powoduje to zmniejszenie zysku firm. Tabela 1. Struktura lokat polskich zak³adów ubezpieczeniowych (w %) Lata Lokaty ogółem w mld st. zł w tym: – nieruchomości – lokaty bankowe – akcje notowane na giełdzie – papiery wartościowe gwarantowane – akcje nie notowane na giełdzie – inne lokaty Razem. Źród³o: Raport PIU, Ubezpieczenia, 1994, s. 24.. 1993. 1994. 13 884,0. 24 571,8. 4,3 55,3 1,0 26,1 5,6 7,7. 4,1 31,1 3,9 50,3 5,1 5,5. 100,0. 100,0.

(4) Wanda Su³kowska. 20. Jak wynika z danych publikowanych w corocznych Raportach Polskiej Izby Ubezpieczeñ, struktura lokat w polskich firmach ubezpieczeniowych ulega z roku na rok istotnym zmianom. Jako inwestorzy firmy ubezpieczeniowe wystêpuj¹ obecnie najczêœciej na rynku papierów wartoœciowych, lokuj¹c swe wolne œrodki w lokatach wierzytelnoœciowych i udzia³owych. Przy czym lokaty wierzytelnoœciowe stanowi¹ czasowe udostêpnienie posiadanych œrodków innym podmiotom rynku finansowego w zamian za uzgodnione korzyœci, natomiast lokaty udzia³owe nastêpuj¹ w wyniku zakupu akcji i udzia³ów przedsiêbiorstw, przez co nabywcy staj¹ siê wspó³w³aœcicielami tych przedsiêbiorstw. Strukturê lokat dokonywanych przez firmy ubezpieczeniowe i dysproporcje pomiêdzy poszczególnymi noœnikami obrazuje tabela 1 i rys. 1. Mo¿na zauwa¿yæ, z jak¹ ostro¿noœci¹ firmy lokuj¹ kapita³y w noœniki o wysokim stopniu ryzyka. Ta ostro¿noœæ wynika w du¿ej mierze z doœwiadczeñ, jakie polskie firmy zdoby³y w chwili bankructwa Westy8. W obecnych warunkach, przy bardzo p³ytkiej równowadze i du¿ej ostro¿noœci klientów, k³opoty jednej firmy mog¹ siê odbiæ na zaufaniu do pozosta³ych ubezpieczycieli. Nale¿y siê spodziewaæ, ¿e w najbli¿szych latach struktura lokat polskich firm ubezpieczeniowych, wzorem zachodnich odpowiedników, zacznie siê zmieniaæ. Bêdzie siê obni¿aæ udzia³ depozytów bankowych, a wzrastaæ udzia³ akcji i nieruchomoœci.. akcje nie notowane na giełdzie 5,1%. nieruchomości 4,1%. papiery wartościowe gwarantowane 50,3%. lokaty bankowe 31,1%. inne lokaty 5,5%. akcje notowane na giełdzie 3,9%. Rys. 1. Struktura lokat polskich zak³adów ubezpieczeniowych w 1994 r.. 8 Bankructwo Gryfa i zarz¹d komisaryczny w Hestii nast¹pi³y póŸniej, nie mog³y wiêc rzutowaæ na decyzje podejmowane w 1994 r..

(5) Zmiany polskiego rynku ubezpieczeñ gospodarczych.... 21. Wzrost lokat wynika w du¿ym stopniu z czynników zewnêtrznych, a wiêc warunków, jakie stworzy³o firmom ubezpieczeniowym wprowadzenie gospodarki rynkowej. Wœród tej grupy czynników za najwa¿niejsze nale¿y uznaæ: wzrost œwiadomoœci ubezpieczeniowej coraz liczniejszych klientów, proubezpieczeniow¹ politykê pañstwa, wprowadzenie nowych efektywnych form i noœników lokat. Oprócz tego istotne s¹ równie¿ doskonalone wci¹¿ mechanizmy wewnêtrzne, takie jak: ci¹g³e poszerzanie oferty ubezpieczeniowej, powstawanie nowych produktów ubezpieczeniowych, wzrost potencja³u finansowego, w³aœciwe decyzje inwestycyjne. Dziêki tym i wielu pomniejszym przyczynom firmy ubezpieczeniowe dzia³aj¹ce na polskim rynku odnotowuj¹ dobre wyniki finansowe, które zachêcaj¹ innych do podejmowania podobnych dzia³añ, tym bardziej ¿e z szacunkowych danych wynika, ¿e w porównaniu z wysoko rozwiniêtymi krajami Europy Zachodniej w Polsce zdo³ano dot¹d „zagospodarowaæ” zaledwie 15% rynku ubezpieczeniowego. Obecnie wobec niskiej œwiadomoœci ubezpieczeniowej i stosunkowo niskich dochodów wiêkszoœci podmiotów gospodarczych wielkoœæ rynku ubezpieczeniowego jest w du¿ym stopniu determinowana skal¹ ubezpieczeñ obowi¹zkowych, do których zgodnie z art. 4 ustawy z dnia 28.07.1990 r. nale¿¹: – ubezpieczenie odpowiedzialnoœci cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powsta³e w zwi¹zku z ruchem tych pojazdów, – ubezpieczenie budynków wchodz¹cych w sk³ad gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeñ losowych, – ubezpieczenie odpowiedzialnoœci cywilnej rolników z tytu³u prowadzenia gospodarstwa rolnego, – inne ubezpieczenia przewidziane na mocy dotychczas obowi¹zuj¹cych ustaw lub ratyfikowanych przez Rzeczpospolit¹ Polsk¹ umów miêdzynarodowych. Przyjêty w ustawie system umownych ubezpieczeñ obowi¹zkowych przewiduje, i¿ ka¿dy zobowi¹zany do ubezpieczenia zmuszony jest zawrzeæ z jednym z ubezpieczycieli dzia³aj¹cych w Polsce umowê ubezpieczenia, która stwarza stosunek prawny tego ubezpieczenia i ochronê ubezpieczeniow¹. Wed³ug ocen za 1994 r. polski rynek ubezpieczeñ, dzia³aj¹cy na podstawie nowych regulacji prawnych w zakresie dzia³alnoœci ubezpieczeniowej, kszta³tuje siê i rozwoja bardzo dynamicznie. Oprócz funkcjonuj¹cych w poprzednim systemie: Pañstwowego, a obecnie Powszechnego Zak³adu Ubezpieczeñ S.A. oraz Towarzystwa Ubezpieczeñ i Reasekuracji „Warta” S.A. powsta³o i dzia³a wiele nowych firm. Wed³ug stanu z 22 czerwca 1995 r. zezwolenie Ministerstwa Finansów na prowadzenie ubezpieczeñ posiada³o 41 firm, z czego ubezpieczenia na ¿ycie mog³o zawieraæ 13 firm, z których 9 podjê³o tê dzia³alnoœæ przed koñcem 1994 r., natomiast 28 firm mia³o prawo do ubezpieczeñ maj¹tkowych i osobowych. Udzia³ firm w rynku ilustruj¹ dane w tabeli 2. Wed³ug oceny dokonywanej corocznie przez Polsk¹ Izbê Ubezpieczeñ w 1994 r. ubezpieczyciele zebrali ok. 41 bln st. z³, korzystaj¹c z us³ug kilkudziesiêciu tysiêcy poœredników i ponad 250 firm brokerskich. Zebrana w 1994 r. kwota sk³adek by³a o ponad 34% wy¿sza ni¿ w 1993 r., a wiêc przekroczy³a stopê inflacji, która wynio-.

(6) Wanda Su³kowska. 22. s³a 29,5%. W ca³oœci zebranych sk³adek ok. 30% stanowi³y ubezpieczenia na ¿ycie, a ok. 70% ubezpieczenia maj¹tkowe, osobowe i komunikacyjne. Tabela 2. Udzia³ poszczególnych zak³adów w wynikach sektora ubezpieczeñ w Polsce. Nazwa firmy. Udział rynku w dziale I. Udział w rynku ogółem. Rezerwa składki. Rezerwa szkód. Odszkodowania wypłacone. Wynik finansowy. Dział I: ubezpieczenia na życie PZU Życie COM.UNION L. Amplico Life AGF Życie Benefit Gryf Life Heros Life Petrus Azur Razem dział I. 94,70 2,84 2,01 0,41 0,02 0,01 0,00 0,00 0,00. 29,33 0,88 0,62 0,13 0,01 0,00 0,00 0,00 0,00. 18,3 0,0 75,5 3,6 0,0 0,9 1,3 0,0 0,0. 97,5 1,3 0,7 0,4 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0. 99,5 0,2 0,0 0,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0. 94,2 2,0 4,0 0,4 0,4 –0,3 –0,4 0,0 –0,3. 100,00. 30,97. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. Dział II: pozostałe ubezpieczenia majątkowe i osobowe PZU SA Warta SA Polisa SA Hestia Ins. Gryf SA Polonia SA TUK SA Compensa Hestja SA Fenix SA Heros SA AGF Ubezp. Samopomoc ATU SA Amplico SA Filar SA Fortuna SA TUW KUKE SA Szkolne TU COM.UN.TU SA Razem dział II Razem dział I i II. 60,77 19,17 3,35 2,75 2,71 2,29 1,55 1,35 1,17 1,11 0,70 0,68 0,60 0,57 0,37 0,37 0,30 0,14 0,01 0,01 0,00. 41,95 13,24 2,31 1,90 1,87 1,58 1,07 0,93 0,81 0,77 0,48 0,47 0,41 0,39 0,26 0,25 0,21 0,10 0,03 0,01 0,00. 55,2 19,7 4,2 2,9 3,65 2,4 1,9 1,2 1,3 1,9 2,0 0,6 0,4 0,6 0,5 0,9 0,4 0,2 0,0 0,0 0,0. 67,2 29,1 0,6 1,5 0,8 1,6 0,3 0,6 0,5 0,3 0,2 0,3 0,5 0,2 0,1 0,1 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0. 62,2 24,2 2,5 1,3 1,6 1,6 1,7 1,3 1,0 0,5 0,1 0,4 0,6 0,2 0,1 0,1 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0. 82,3 10,3 1,7 1,0 1,3 1,2 0,1 0,2 –6,6 0,4 –0,5 1,5 1,1 2,4 0,8 0,2 0,1 –0,2 2,6 0,0 0,1. 100,00. 69,03. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. ×. 100,0. ×. ×. ×. ×. Źród³o: dane Departamentu Ubezpieczeñ Ministerstwa Finansów, zamieszczone w materia³ach z I Konferencji Naukowej Polskiego Towarzystwa Ubezpieczeñ, Warszawa 1995, s. 65..

(7) Zmiany polskiego rynku ubezpieczeñ gospodarczych.... 23. Warto zauwa¿yæ (rys. 2), i¿ w drugiej grupie najwiêksz¹ czêœæ zebrano z tytu³u ubezpieczeñ komunikacyjnych (17,887 bln st. z³), które stanowi³y 62,6% ca³oœci tej grupy ubezpieczeñ.. ubezpieczenia osobowe 6%. ubezpieczenia majątkowe 31%. ubezpieczenia komunikacyjne 63%. Rys. 2. Struktura portfelowa ubezpieczeñ dzia³u II w 1994 r. Źród³o: jak do tabeli 1, s. 12.. Ogólny wzrost kwot ubezpieczeñ nie oznacza³ jednak, ¿e zyskiwali wszyscy uczestnicy rynku. Po raz kolejny bowiem da³o siê zauwa¿yæ, ¿e PZU traci sw¹ dominuj¹c¹ pozycjê; przyrost sk³adki zebranej przez tê firmê wyniós³ w 1994 r. jedynie 19,97%, tj. prawie 10 punktów poni¿ej wskaŸnika inflacji9. Przyrost sk³adki zebranej w PZU w 1994 r. by³ jednym z najni¿szych wyników odnotowanych na polskim rynku ubezpieczeniowym w tym roku. Znacznie natomiast umocni³a sw¹ pozycjê sprywatyzowana przed dwoma laty Warta, bêd¹ca najwiêkszym konkurentem PZU. W ostatnim roku Warta powiêkszy³a kwotê zebranej sk³adki o 37,28%, co w wielkoœciach bezwzglêdnych wyra¿a siê wzrostem przychodów o 1,5 bln st. z³. Na kolejnych pozycjach, choæ wci¹¿ z zaledwie kilkuprocentowym udzia³em w rynku, uplasowa³y siê: Polisa, Hestia Insurance, Polonia i TUK. Najwiêkszy wzrost zaznaczy³ siê na rynku ubezpieczeñ ¿yciowych, gdzie przyrost obrotów wyniós³ 45%. Towarzystwa ubezpieczeñ na ¿ycie zebra³y ³¹cznie 12,8 bln st. z³, przy czym 95% tej kwoty przej¹³ PZU ¯ycie SA. Wp³ywy PZU ¯ycie pochodzi³y prawie w ca³oœci z ubezpieczeñ grupowych, choæ firma ta przedstawia tak¿e ofertê dla klientów indywidualnych. Jednak¿e w sprzeda¿y indywidualnych polis na ¿ycie dominuj¹ wchodzace na polski rynek znane na œwiecie firmy, które w pewnym stopniu odbieraj¹ PZU klientów, lecz przede wszystkim kreuj¹ popyt na nowe, nieznane dot¹d w Polsce produkty ubezpieczeniowe. W efekcie i na tym rynku PZU odnotowa³a stratê 3,7% w porównaniu z 1993 r. 9. Por. „Rzeczpospolita” 1995, nr 116, s. 10..

(8) Wanda Su³kowska. 24. Wiêkszoœæ utraconych przez PZU klientów przejê³y: Commercial Union i Amplico Life, które odnotowa³y przyrosty sk³adek odpowiednio: 838,19% i 639,53%.. 18 000 16 000 14 000 12 000 10 000 8 000 6 000 4 000 2 000 0. 1992 PZU. Warta. 1993 pozostałe. 1994. Rys. 3. Struktura rynku ubezpieczeñ maj¹tkowych, osobowych i komunikacyjnych w latach 1992–1994 Źród³o: jak do tabeli 1, s. 11.. 14 000 12163. 12 000 10 000. 8767. 8 000 6 000. 5291. 4 000 2 000 0. 3 1992 PZU Życie. 680. 103,6 1993 pozostałe. 1994. Rys. 4. Struktura rynku ubezpieczeñ na ¿ycie w latach 1992–1994 Źród³o: jak do tabeli 1, s. 11..

(9) Zmiany polskiego rynku ubezpieczeñ gospodarczych.... 25. jednostkowe i renty 5%. grupowe w zakładach pracy 69%. kontynuowane 25% dodatkowe ryzyko NW 1%. Rys. 5. Struktura portfela ubezpieczeñ ¿yciowych w 1994 r. Źród³o: jak do tabeli 1, s. 19.. Trzeba przy tym zauwa¿yæ, i¿ zaznaczy³y ju¿ na rynku sw¹ obecnoœæ firmy takie, jak: Gryf Life i Heros Life, które dopiero w 1994 r. rozpoczê³y dzia³alnoœæ. Œwiadczyæ to mo¿e z jednej strony o skutecznoœci dzia³añ prowadzonych przez nowo powstaj¹ce firmy, z drugiej zaœ dowodzi ogromnych potencjalnych, a dot¹d nie wykorzystanych, mo¿liwoœci polskiego rynku ubezpieczeniowego. Istnieje przy tym powszechne przekonanie, i¿ zosta³o dot¹d zagospodarowane zaledwie kilkanaœcie procent polskiego rynku, reszta zaœ czeka na operatywnych i wiarygodnych ubezpieczycieli. Tabela 3. Rynek ubezpieczeñ ¿yciowych w 1994 r. (w mln st. z³) Nazwa firmy. Suma Fundusze bilansowa własne. Składka. 13 698 828 1 221 375 12 163 393 PZU Życie 365 264 132 171 362 300 Commercial Union 258 243 33 190 252 020 Amplico ⋅ ⋅ ⋅ AGF Życie ⋅ ⋅ ⋅ Benefit 1 030 20 000 22 131 Gryf 621 50 000 74 353 Heros Razem. Zmiana % do 1993 r. 38,74 838,19 639,53 ⋅ ⋅ ⋅ ⋅. 14 409 632 1 456 736 12 788 551. Źród³o: „Gazeta Bankowa” (dodatek specjalny), 28 maja 1995, s. 3.. Udział w rynku (w %). Rezerwy. Wynik finansowy. 95,11 2,86 2,02 ⋅ ⋅ 0,01 0,00. 0 881 741 80 949 114 791 ⋅ ⋅ 140 352. 765 546 23 218 38 447 ⋅ ⋅ –3 642 –5 603. 100,00. 1 077 973. 817 966.

(10) Wanda Su³kowska. 26. Firmy te oferuj¹ bezterminowe ubezpieczenie na ¿ycie w po³¹czeniu z funduszem inwestycyjnym, który gwarantuje nie tylko dodatkowe dochody uzupe³niaj¹ce emeryturê, lecz równie¿ w przypadku œmierci ¿ywiciela rodziny œrodki na utrzymanie rodziny i dzieci. Towarzystwa ubezpieczeñ na ¿ycie przewiduj¹, i¿ w chwili zreformowania systemu ubezpieczeñ spo³ecznych ta forma ubezpieczeñ indywidualnych zostanie masowo przyjêta przez wszystkich, którzy dbaæ bêd¹ o zapewnienie sobie godziwych dochodów na staroœæ. Jednak¿e ten typ ubezpieczeñ jest oferowany nie tylko ludziom w wieku œrednim i przedemerytalnym, lecz tak¿e m³odym, dla których skalkulowano polisy o znacznie ni¿szych sk³adkach i którzy mog¹ ubezpieczaæ siê równie¿ na wypadek niezdolnoœci do pracy, czêœciowego lub czasowego kalectwa, wypadków, a nawet niemo¿noœci p³acenia sk³adki. W celu zapewnienia skutecznej obrony interesów klientów firm ubezpieczeniowych i usprawnienia funkcjonowania rynku ubezpieczeniowego ustawa z 28 lipca 1990 r. powo³a³a do ¿ycia nowe instytucje funduszy ochronnych. Pierwsza z nich to Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny, do którego zadañ nale¿y wyp³acanie odszkodowañ z tytu³u ubezpieczeñ obowi¹zkowych: a) odpowiedzialnoœci cywilnej (OC) posiadaczy pojazdów mechanicznych, za szkody powsta³e w zwi¹zku z ruchem tych pojazdów, b) odpowiedzialnoœci cywilnej rolników, z tytu³u prowadzenia gospodarstwa rolnego, w przypadkach szkody na osobie, gdy sprawca szkody nie zosta³ zidentyfikowany oraz w przypadku szkody w mieniu i na osobie, je¿eli sprawca jest znany, lecz w chwili wypadku nie posiada³ obowi¹zkowego ubezpieczenia. Konsekwencj¹ przyjêcia systemu ubezpieczeñ obowi¹zkowych (powszechnie stosowanego w œwiecie) zawieranych na podstawie umowy jest zasada, ¿e ubezpieczyciel zobowi¹zany jest do wyp³acenia poszkodowanemu odszkodowania lub œwiadczenia, nawet je¿eli podmiot ubezpieczony u niego, a odpowiedzialny za wyrz¹dzenie szkody, nie wywi¹zuje siê ze zobowi¹zañ wynikaj¹cych z umowy. Trudniejszy problem pojawia siê jednak w wypadku, gdy sprawca szkody w ogóle nie dope³ni³ obowi¹zku ubezpieczenia. Wówczas szkoda zostaje pokryta (w granicach, jakie gwarantuje obowi¹zkowe ubezpieczenie OC) ze œrodków zgromadzonych przez Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny. Je¿eli sprawca jest znany, zostaje zmuszony do dokonania na rzecz Funduszu wp³aty stanowi¹cej wielokrotnoœæ (7–10) sk³adki ubezpieczeniowej. Œrodki, którymi dysponuje Fundusz, pochodz¹ wiêc z wp³at ubezpieczycieli prowadz¹cych te formy ubezpieczeñ oraz kwot kar pieniê¿nych wp³acanych z tytu³u niedope³nienia obowi¹zku zawarcia umowy ubezpieczeniowej, wreszcie z dochodów z lokat œrodków posiadanych przez Fundusz10. Drug¹ instytucj¹ maj¹c¹ chroniæ interesy klientów jest powo³ywany przez ministra finansów w porozumieniu z Polsk¹ Izb¹ Ubezpieczeñ, Fundusz Ochrony Ubezpieczonych, którego zadaniem jest zaspokajanie roszczeñ osób ubezpieczonych w przypadku niewyp³acalnoœci ich ubezpieczyciela (casus Westa). Fundusz dzia³a, opieraj¹c siê na œrodkach finansowych przekazywanych przez wszystkich. Ubezpieczenia gospodarcze. Zagadnienia wybrane, praca zbiorowa pod red. T. Sangowskiego, „Poltext”, Warszawa 1995, s. 22–24. 10.

(11) Zmiany polskiego rynku ubezpieczeñ gospodarczych.... 27. ubezpieczycieli. Przy czym istnieje obowi¹zek gromadzenia odrêbnych funduszy na zaspokojenie roszczeñ z tytu³u ubezpieczeñ na ¿ycie, które maj¹ byæ wyp³acane w wysokoœci 100% nale¿nego œwiadczenia. Roszczenia z tytu³u ubezpieczeñ osobowych i maj¹tkowych, wyp³acanych w wysokoœci 90% nale¿noœci przy ubezpieczeniach obowi¹zkowych i 50% z tytu³u ubezpieczeñ innych, s¹ pokrywane przez Fundusz z innych œrodków. W 1995 r. Fundusz ten zosta³ zlikwidowany a jego prawa i obowi¹zki przej¹³ Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny11. Ustawa o ubezpieczeniach przewidzia³a tak¿e powo³anie do ¿ycia Polskiej Izby Ubezpieczeñ stanowi¹cej dobrowolne zrzeszenie firm ubezpieczeniowych, prowadz¹cych na podstawie zezwolenia ministra finansów dzia³alnoœæ ubezpieczeniow¹ na terenie Polski 12. Do zadañ Izby (finansowanej przez zrzeszone w niej firmy) nale¿y w szczególnoœci: – reprezentowanie i ochrona interesów zak³adów zrzeszonych, – opiniowanie aktów prawnych dotycz¹cych ubezpieczeñ, – prowadzenie dzia³alnoœci doskonal¹cej i popularyzuj¹cej ubezpieczenia, – wspó³praca z organami nadzoru ubezpieczeniowego, tj. Ubezpieczeniowym Funduszem Gwarancyjnym i Funduszem Ochrony Ubezpieczonych, – wnioskowanie do ministra finansów o podjêcie czynnoœci przewidzianych w wypadku, gdy któryœ z ubezpieczycieli obni¿y fundusze gwarancyjne poni¿ej przyjêtego ustawowo minimum. Pomimo utrzymywanych przez pañstwo – wyszczególnionych powy¿ej – ograniczeñ w zakresie lokacji œrodków techniczno-ubezpieczeniowych dzia³alnoœæ ubezpieczeniowa przynosi towarzystwom du¿e zyski. Szczególnie dotyczy to d³ugoletnich ubezpieczeñ na ¿ycie, rozwijaj¹cych siê bardzo intensywnie, podobnie jak we wszystkich wysoko rozwiniêtych krajach. Wyniki finansowe firm ubezpieczeniowych dzia³aj¹cych w Polsce w 1993 i 1994 r. (tabela 4) wskazuj¹, ¿e zdecydowana wiêkszoœæ z nich zwiêkszy³a zysk netto. W tamtym okresie szczególnie du¿y przyrost zysku netto wyst¹pi³ w grupie ubezpieczeñ maj¹tkowych i osobowych oraz komunikacyjnych, choæ i ubezpieczenia na ¿ycie rozwija³y siê zdecydowanie. Coraz silniejsza pozycja firm ubezpieczeniowych na rynku kapita³owym zachêca innych jego uczestników, zw³aszcza banki, do podejmowania podobnych, wysoko rentownych dzia³añ, a same towarzystwa ubezpieczeniowe, maj¹c œwiadomoœæ swej rosn¹cej si³y, wykraczaj¹ w swych dzia³aniach daleko poza dziedzinê ubezpieczeñ. Doœwiadczenia zdobyte w ci¹gu piêciu lat funkcjonowania ustawy wykaza³y jej niedostatki i sk³aniaj¹ do szukania nowych rozwi¹zañ, maj¹cych doprowadziæ do dokonania istniej¹cego systemu. Wiadomo jednak, i¿ same decyzje legislacyjne nie zapewni¹ sprawnego dzia³ania rynku ubezpieczeniowego. Nowe wymagania i oczekiwania rynku mog¹ byæ realizowane jedynie wówczas, gdy wraz z nimi 11 Ustawa z dnia 8 czerwca 1995 r. o zmianie ustawy o dzia³alnoœci ubezpieczeniowej, Dz.U. 1995, nr 96, poz. 478. 12. Ustawa z 28 lipca 1990 r., art. 86..

(12) Wanda Su³kowska. 28. Tabela 4. Wyniki finansowe zak³adów ubezpieczeniowych w latach 1993 i 1994 Nazwa firmy. Zysk brutto w mld st. zł. Dynamika 1994/1993 (w %). Zysk netto w mld st. zł. 1993. 1994. –10,9 23,0 30,9 0,2 9,0 –0,1 6,0 9,6 0,3 12,1 0,6 25,0 13,1 816,9 27,8 8,3 –2,9 171,1 – – 761,0 –34,0 8,4 7,4 3,2 – –. 28,6 15,0 46,6 3,7 8,2 2,0 3,0 25,6 –9,8 20,2 ⋅ 32,0 23,6 1595,4 20,0 2,0 –3,8 200,4 –0,6 0,04 1235,0 26,0 5,6 52,8 4,7 –3,6 –5,6. × 65 151 1850 91 × 50 267 – 167 ⋅ 128 180 195 72 24 – 117 × × 162 × 67 714 147 × ×. –10,9 19,0 18,4 0,2 5,5 –0,3 6,0 5,2 0,3 12,1 0,3 15,0 6,5 325,3 22,9 4,2 –2,9 169,7 × – 677,0 –34,0 7,5 7,4 1,9 – –. 28,0 10,0 24,8 2,7 4,2 0,9 3,0 14,7 –9,8 4,8 ⋅ 19,0 13,8 1332,3 13,0 0,4 –3,8 200,4 –0,6 0,04 766,0 23,0 5,5 38,4 3,0 –3,6 –5,6. × 53 135 1350 76 × 50 283 – 40 ⋅ 127 212 410 57 10 – 118 – – 113 × 73 519 158 – –. Ogółem ubezpieczenia majątkowe. 1140,0. 2012,14. 177. 596,5. 1657,8. 278. Ogółem ubezpieczenia życiowe. 746,0. 1314,9. 176. 659,8. 826,7. 125. 1886,0. 3327,04. 176. 1256,3. 2484,54. 198. AGF Amplico ATU Compensa Fenix Fortuna Filar Gryf Heros Hestia Insur. Hestja Polisa Polonia PZU Samopomoc TUK TUW Warta STU Energoasekuracja PZU Życie Commercial Union AGF Życie Amplico Life Benefit Gryf Life Heros Life. Ogółem rynek ubezpieczeniowy. 1993. 1994. Dynamika 1994/1993 (w %). Źród³o: jak w tabeli 1, 1994, s. 23.. nastêpowaæ bêdzie kszta³cenie kadr i doskonalenie specjalistycznej wiedzy, tak w bezpoœredniej obs³udze klientów, jak i w ocenie ryzyka, szacowaniu i likwidacji powsta³ych szkód, by pracownicy polskich firm ubezpieczeniowych, poziomem wiedzy i dostosowaniem do wymagañ rynku mogli skutecznie konkurowaæ z towarzystwami zagranicznymi, które bêd¹ mia³y prawo po 1 stycznia 1999 r. swobodnie dzia³aæ na polskim rynku..

(13) Zmiany polskiego rynku ubezpieczeñ gospodarczych.... 29. Changes in the Polish Commercial Insurance Market During the Transformation Period The far-reaching transformation of the Polish economy which commenced in 1989 has also affected the field of commercial insurance, which until now has been dominated by PZU and WARTA. Since 1947, these companies have enjoyed a monopoly on the market. Significant changes in the insurance system were introduced by the Law on Insurance Activities of 28 July 1990, which provided the practical basis for the operations in market conditions of insurance companies, both new and existing ones. At present, as the market stabilises, insurance firms are recording a distinct increase in their assets. In their capacity as investors, insurance firms currently appear most frequently on the securities market, investing their free resources in mortgage and share investments. In the near future, a change is expected in the investment structure of Polish insurance firms, with their Western counterparts being used as a model. The share of bank deposits will fall and the share of stocks and real estate will rise. The increasingly strong position of insurance firms on the capital market encourages its other participants – especially banks – to undertake similar, highly lucrative actions, while a the operations of insurance companies themselves, conscious of their growing power, extend far beyond the field of insurance..

(14)