Problem sprawiedliwej płacy w stosunkach pracy

Pełen tekst

(1)Akademii. w Krakowie. Adam Szalkowski Katedra. %anądzanla. Zasoba .. 1 Pracy. Problem sprawiedliwej w stosunkach pracy l.. Wstęp. Jednym z wa~,lli cjszy(: h , wc iq~~ niero zwii.jzanych szczególnie złożonych problemów zarówno na płaszczyźnie gospodan..:zcj. jak i społec z nej jest zagadnienie sprawiedliwej płacy. Złożono ść tego problemu jest widoczna. literaturze przedmiutu. w potocznych rozważaniach , a nawet w tekstach bibłijnyc h . w których probłem sprawiedliwej zapłaty z.a wykonami prac ~ jest tworzywem rozlic zn yc h wypowiedzi. W przy padku owyc h te kstów szczególnie wymowna jest przy powicsc o wy nagrad zaniu naj ęlyc h do pracy robotn ików w winnicy. Szemrali pracuj'lcy najd łu żej. gdy otrzy mał i tak" " Im" zap łat~ jak ci. którzy zostal i najęci załedwie na kilka godzin. S ł ysząc ich protesty właścicieł winnicy zwróci I się do jednego z niezadowo lonych: .. Czy nic zapłaciłem ci denara zgodnie z zawartą umow,," Czemu zatem szemrzesz'?" Ten ewangeliczny przy kład napię cia s po łe cz ncgo międ zy wła śc icicłem winnicy i zarazem pracodawcq a najemnym pracownikiem pow tarza się od t ysiącleci. Dz iełem przy padku. a r:lczej procesem dziejow ym jesl. że c hoć w tych t ysiąclec iac h obok właścic ieli winnic pojawiać się zacz~ łi w ła ś ciciele coraz bardziej rozwini"tych for m systemu gospodarczego. jak np . hut. kopałni, kolei. elektrowni czy firm komputerowyc h. a w ś ród najemnych pracowników wci:,ż pojawiaj,! się nowe zawody i spe cja łn ośc i.to napi~cia społeczne na tym tl e od najdujemy w całej hi storii ludzko ści ' . .lego nast9pstwcrn jest gniew skrzywdzonych łud zi. jak i gorycz czy rad o.4ć pracuj"cych w najbardziej zaawansowanych t ec hnołog iac h informat ycz nyc h kreowanych w s ł ynnej "Do łini e Krzemowej". S tała obec ność tego probłemu w hi stori i lud zkośc i. w. n~ukowcj. powoduje, że sprawiedliwe wynagrad za ni e jest int ercsujqcy m przedmiotem Ornawiuny prob lem w lilcr'Jdii.'j formie znajduje. sii.( w lionych powi csciac h. Szczególny jc:go wyraz likamI nobli sta J. SIci nbcck w powicSci Grono gniewII. I.

(2) (\dUIII :~;:.(/lk/l\I'Ski. rozważaIi.,. bowiem dodatkowo. sadniają potrzebę. 2.. Płaca. różne. czynniki i. złożone. uwarunkowania uza-. bada I" problemu wynagradzania,. a stosunki pracy. Wśród. uwarunkowall. wynagrodzell mieszczą się wymiary i determinanty makroekonomiczne, czynniki polityczne na miarę ideologii wyzv.'olenia czło wieka z alienacji pracy czy wręcz proste wobec tych wymiarów kwestie nicpozbawiania pracownika naleznego wynagrodzenia. Wśród uwarunko\v;:ul sprawiedliwego wynagradzania znajduje się również splot czynników kreuj'lcyc h negatywne postawy oraz zachowania pracowników w()hec s\\'oich zawodowych obowi,!zków, Jakkolwiek analiza tych uwarunkowali dowodzi istnienia napięć i konfliktów społecznych między pracodawcami a pracobiorcami, określa się ich ogół mianem stosunków pracy, Relacje te, choć maj;.) wymiar psychologiczny i socjologiczny, zdominowane są czynnikami ekonomicznymi, bowiem decydują o tWlll'zeniu popytu na pracę, świadczeniu usługi pracy oraz racjonalnym spozytkowaniu tej usługi. Wyodrębnienie. stosunków pracy jako specyficznego rodl.aju stosunkóvv społecznych jest w pełni ul.asadnione, gdyz "przedmiotem stosunku pracy S"I stosunki społeczne zachodz~lce \v procesie pracy, a ściślej -. świadczenie pracy" IPiątkowski ł994,. s, 15], W ujęciu jednostkowym, ze wskazaniem stosunków społecznych jako przedmiotu stosunku pracy, stosunek pracy jest określony głównie jako kategoria socjologiczna i prawna. Jednak powi~łzanie świadczenia pracy z kapitałem włącza pracę w orbitę ekonomii, ściśłe podpor",dkowuj'lc J<I. zasadom. racjonalności. gospodarczej.. Istnieją. dodatkowe argumenty za potrzeb,! wyodrębnienia stosunków pracy jako szczególnej kategorii, Jednym z tych argumentów jest pogłębiający się po, dział pracy, którego skutki znajduj'l odbicie w strukturze społecznej, Podział ten kreuje zależności społeczne w organizacj i pracy, powoduj'lce, że wykona-. nie jakiegokolwiek zadania gospodarczego uwarunkowane jest pozytywml. ko~. operacją okreśłonej. grupy pracowników, Innym argumentem jest fakt, że skutki stosunków pracy pośrednio dotycz,! równici, ludzi, bezpośrednio nie uczestniczących w procesie pracy, Chodzi o ludność w wieku przed- i poprodukcyjnym, gdyż następstwa stosunków pracy dla zbiorowości biernych pro, dukcyjnie stają się zarazem czynnikami tych stosunków, Bezpośrednie przy, czyny wzrostu znaczenia stosunków pracy, powstaj'lc w ścisłych zwi'lzkach. ze społecznymi aspektami gospodarowania, coraz bardziej prl.csll\vają sit; na obszary ekonomii. Elementarne kategorie stosunków pracy, jak czas pracy, warunki pracy, higiena i bezpicczel]stwo, organizacp pracy, nabieraj'l coraz więk. szego znacl.enia w efektywnym wykorl.ystaniu maszyn. llrz~ldzel1, informacji i surowców. Dotyczy to zarówno pracy. która wymaga niskich kwalifikacji, jak i o coraz drozsze rodzaje pracy, wymagaj . )ce wysoce profesjonalnych umiejt;lnOści, które nabywa sit; t'JCZi.le zdolności z wiedzq naukov./~!. Istota owe-.

(3) Problell1 sl'rm\'iediill'l) plac.\'. 1\'. stosu/Jkach pracy. --~----------------~. go problemu sprowadza si y do relatywnego obniż,ania ceny pracy prostej i znaczącego wzrostu ceny pracy zlożonej. Jednak każdy rodzaj pracy. pozostając w zalcżności od kapitału, czyni go zarazem zależnym od siehie, zarówno poprzcz prawno-paTlstwowe rozwi'Jzania,jak i w organizacji pracy, a przede wszystkim z u\vagi na technikę i technologię produkcji. Istota stosunków pracy tkwi w zwiększajqcej się wzajemnej zależ,ności kapitału i pracy. Zalel.llości te s~l tak ścisłe, że wręcz mol.na lnówić o specyficznej formie zespalania się kapitalu z prac" czy pracy z kapitałem. Jeśli synonimem tego kapitalu uczynimy coraz droż.szc i skomplikowane środki produkcji, a pracy coraz wyższy poziom wiedzy i kwalifikacji pracowników, wówczas zależności te ujawniają cechy sprzężeli zwrotnych. Ich syntetycznym wyrazem jest pomnażanie kapitalu. w przypadku racjonalnego wykorzystania potencjalu pracy i wzrost poziomu wiedzy oraz kwalifikacji pracowników w przypadku efektywnego społecznic wykorzystania kapitalu. Zawsze jednak stosunki pracy maj,-! swój pocz<.)tek w zachowaniach organizacyjnych pracodawcy i pracownika. Nawet w sytuacji, gdy pracodawca jest reprezentowany przez menedżera. a pracownik jest reprezentowany przez przedstawiciela rady pracowniczej czy organizacji zwi,)zkowej, to zjawiska i procesy w ohszarze sloslInk(')w pracy \vywołane zostajq czyimś zachowaniem organizacyjnym. W zachowaniu tym, stwierdzajq autorytety naukowe, "decyduj:lcym czynnikiem organizacji jest hezpośrednia relacja między osobą a jej z<lJ<;cicm" IZhio/"llIl'<' .. " 1995. s. 3331. Zatem funkcjonowanie instytucji, organizacji i społeczellstwa staje się hardziej zrozumiale. gdy uwzględni się determinanty z<lchow<lJi człowieka. jego strukturę biologiczną i potrzeby oraz śro dowisko społeczne. Funkcjonalność omawianych stosunków rozpatrywana może być nawet w aspekcie pierwszeJistwa interesów pracodawcó\v, ale pod warunkiem osią ganego przez pracowników oczekiwanego dobrobyw. Wówczas w funkcjonalnych stosunkach pracy przyj"" naJeży nie tylko ich systemowe uj9cie i paretowską koncepcję optimum. ale również ideę sprawiedliwości w ujęciu .r. Rawlsa 119941. Przykladem owych następstw jest problem sprawiedliwej placy, identyfikowany ze sprawiedliwą placą. W analizie uwarunkowali owej placy szczególnie przydatna jest teoria slusznej plac y I Adams 1975 I. Wywodzi się ona z teorii społecznych porównaJi. W jej założeniu stwierdzono. że człowiek moi,e prawidłowo oszacować swoje postawy i zachowania w określonych sytuacjach po!'(')\vnuj~!c je z zachowaniami innycll. Nie mogi!C posługiwa(' się w pełni obiektywnymi miernikami ocen realizowanych zad~1I1 czy korekty postaw. ludzie porównuj:.! swoje zachowania z zachowaniami innyclL Wprawdzie w naukach spolecznych wyst<;puje odczuwalny hrak mierników i wskaź.ników obicktywizuj"cych oceny danego zjawiska. to jednak ludzie Illi,dzy soh" dokonuj'l oszacowania zachowatl. W teorii społecznych pon')\vnatl. odniesionych do sytuacji pracy, zakłada się, że ludzie oceniajq \\.'ykonanie swoich zadail oraz zachowa{].

(4) /\dalll S';:alf.:.o\\'ski. poprzez paralele wzajemnych relacji między swoim \vkładem pracy a ot rzymywanynl \V zamian ekwiwalentem i tymi relacjami w odniesieniu do innych pracowników. Walorem owej teorii jest szczególne rozumienie ekwi\valentności placy. Można j~) interpretować w kategorii "jaka praca taka płaca--- jaka placa taka praca". Układem odniesienia omawianej teorii jestzułożenie, że jedn,-! z najważniej szych potrzeb pracownika jest pragnienie sprawiedliwej oceny jego wysiłków. Zmatcrializowanym odbiciem owej sprawiedliwości jest Uw. słuszna płaca. Słuszna. to znaczy, l.c jej poziom nic jest ani niższy ani wyż.szy od poziomu oczekiwanego przez pracownika. Ten kontekst słuszności zblil,a lL'orit.; Adalllsa do teorii \varlości oczekiwanej. Kolejnym założeniem omawianej teorii jest teza o przykrym napięciu psychicznym li jednostki. hęd,-!cym skutkiem odczucia niesprawiedliwego dla siebie wynagrodzenia. Załol.enie to opiera się na teorii dysonansu poznawczego. W teorii sprawiedliwego \vynagradzania koncepcja dysonansu poznawczego jest jej integralnym elementem. Pracownik odczuwa dysonans, jeśli zgromadzona informacja o jego wkladzie pracy i uzyskany za niq ekwiwalent świad czy(.' bt;d,} o istnieniu nierówności wobec wkładu pracy i ekwiwalentu innego pracownika ~ np. kolegi. znajomego b~!d7. też nieznanego osobi.~cic. ale zidentyfikowanego jako pracownika o p()(łobnym potencjale pracy. Wśród rozlicznych mol.liwo.~ci likwidowania poczucia niesprawiedliwego wynagradzania J.A. Adams wskazał na kiłka typowych przykładów. Najwa!.· niejszl' z nich odn()sz~! się do zmiany "nakładów" lub "korzyści". interpretowanych w kategorii równości i nierówności IAdams ł975. s. 1381. Zmiany te można przedstawić na przykładzie zmiany nakładów, które ponosi pracownik wykonuj~łcy czynności w ramach swojego stanowiska praci. Wzrostu nakladów (I,) moi.na oczekiwać. jeżeli relacje mi~dzy nimi a korzyściami pracow· nika «(;1') będ"lepsze niż. u innych osób (I". 0,,):. 0l'. 0". > 1/). (I. gdzie:. 0" ... korzyści osoby. (oll/collles). I," nakłady osoby (iI/pll/S). korzyści innych (oll/collles o/her). 1,," nakłady innych (iI/pIl/S o/he/'S).. b" _.. Typowy przykład wzrostu nakładów następuje. gdy pracownik przcznacza część swojego wolnego czasu na dokształcanie i doskonalenie k\valirikacji zawodowych. Wysiłek. który wkłada on w to doskonalenie. powinien lepiej w bliższej niż dalszej przyszłości skutkować zwiększeniem moi.liwości karic· .: Treś( p\ljt;l'ia nakład, w kontekście niniejszych rozważ;ui, interpretować nakiy jako cełowe wykof/ys! ~lllic na zaj Illowany m st al1llW isk u plltcncjał LI pracy. który III li y.'" pOlluje pracow 11 i k..

(5) {'roNem. ,. , H' ",(oSlIl/k(/cll. ry zawodowej czy aWansi.!m placowym . Natomiil sl w sytuacji wysokiej stop y bc.:zrobocia doskonalenie lo oznacza wi~ks z c moi.liwosci zatrudllicnia , OIl1a\vianc wzrosly nakład/n\' pracownika tworz~ł warunki do poj awiania się z wi~,zk()w z jego korzyk iami, co uZllajl:.' si<; Za prawidłowośl~ w systemie gospodarki wolnego rynku , Prawidłowość ta wy sl'lpila równie;i. i \V pol skiej gospoda lTL' . Od P(K'z,jtku jej transformacji systemowej zauwa i.ono odwn')ccnie niek orzystnego trendu niwelow.mia rói.nic placowych pomic;d zy wysoko kwalifikowanymi i nisko kwalifikow'II1Yllli pracownikami . W Pol sce od lat pięl: dziesi"tych do polowy lat osicmdzicsi"tych XX w. rcłacje pomi ęd zy plac::",: pracowników z wyi.sl.ym wykształceniem a placami robotnikóv., systematycznie zbliżaly si, do jedn ości. Klasycznym przykladem w tym wl.gI,dzie bywaIy relacje plac inżynierów metalurgów lub lekarzy a placami IOkarzy . Relacjc tL~ pot\vicrdzały tl.:ndcllcjach regresu znacze nia kapitału ludzkil.: go w systemie gos poda rki centralnie zarZ~l dl.anej, Badan ia przeprowadzolle \V Iiltadl cllie wi,0dzic si"t ych wskazuj', na znaCl."ce zmian y w tych relacjach 1 f)om ,"i ski 1997 1. lui. z tyc h wy ryw kow ych badali wnioskować można. że wej śc ie na dfllgV rynko wego syste lllu gospodarczego two rzy wa runki przdolnu rl'lal ywll ych s lahosl'j omawianych zwj,jzków w Pol sce , T ab~ la. I. Wspl\kzylllliki korelacji. 7. m i~llI1t,. II iel a Ic lJ lc/ Iala. częsciow cj \V. reg resji zarobkl)\\1w Polsc\..'. 1 9X~. 19X 7. 1<)91. 19lJ :!. 19 t ) ."\. ! <){) :l. , .5. 4 •I. 4,'). 4.4. ) .~. tJ,J. \V)'I\ ~Z l a In' II it':. i z l oi.nno ~l; prac)'. Dane zawarle w tabeli I św iadcz" o bardzo slahych zwi:,zkaeh wykształce nia z. wynagrodzeniem Z;'I pracę w systemie centralnego zaI7,.,dzania oruz o wzmacnianiu tyc h zw i ~) z ków po wcjś4.:iu na cJrogc; gospodarki rynkowej , W pi\:c lat po tym wej ś ciu wzrost wynu grodzenia za prace; jest objaśnian y w okolo l) CY(' poziomem wykształcenia prat.:ow nika. W~lrt() l1ad11lit.~ni ć, i.c w Stallach Zjednoczonych omawiany współczynnik korelacji osi'Jga poziom około OA. co w badaniach spolecznych uznawane .iest za związek dość istotny. Ujawniajt/("a sit.; w Polsce tendencja do wzrostu tego w spółczynnika zostaje potwierdzona na rynku pracy . Okazuje się bowiem. j,e nic tylko powir;ks za s ię rói.nica wy mlgroJ zcnia z korzyśc i,) dla pracownik(')\,y O wit;kszcj liczhi e lat nauki. ale rów nież rejestruje s ię mniejszy udzial bezro botnych wśród tyc h. którzy posiadaj" wykształcenie wyższe . Nawet w sytuacji bardzo wysokieJ stopy belroboc ia w lalach I 9LJ8·· 2004 . laJzial bezrobot nyc h z wykSl.tałccnicllI wyi.szym Jest relatywnie mniejszy od tych udzialów wśród bezrobotnych " nii.sl.y lll poziomic wykształcenia..

(6) Występujące prawidłowości. w skali makroekonomicznej i społecznej. dotYl?;!ce wiqzania płacy z wykształceniem i jej sprawiedliwego wymiaru nie potwierdzaj,! się w lieznych jednostkowych przypadkach. Dotycz,! one zwlaszcza skrajności llzewnętrznia.i~,cych się w znacz~!cych n')żnicach między płaca~ mi najnii.szymi a płacami najwyzszymi. R()i.nice te określan(' mianem "k()mi~ nów płacowych" dowodzq słabości mechanizmów reguluj~!cych sprzężenie zwrotne między poziomem i wartości;:! wykonywanej pracy a otrzymy\\/anym wynagrodzeniem. St\\/ierdzić zatem można. i.e w sytuacji owych "kominów" wartościowanie pracy nie jest stosown;:! metod~l wyznaczania różnic płaco wych. Jej pomijanie oznacza zarazem tworzenie warunków pojawiania się niesprawiedliwości w stosunkach pracy. Pogh;bia się ona i zatacza szerszy kr,!g w warunkach dysfunkcji systemu redystrybucji dochodu wypracowanego przez społecl.ellstwo.. 3.. Sprawiedliwość społeczna. a. płaca. Jcdn,! z bardziej kontrowersyjnych kategorii w naukach sprawiedliwość.. społecznych. jest. \V najogólniejszYlllujęciu sprawiedliwość społeczna moi,e h)"ć. pojnlOwana jako cecha ustroju politycznego i porz;:,dku prawnego. r\'Iaj~! one charakteryzować się obiektywnymi i jednakowymi dla wszystkich ooywateli oraz grup społecznych kryteriami oceny przestrzegania prawa. spdniania przy~ jętych lub nałol.onych obowiqzków, oszacowania indywidualnych i grupowych zasług. Ta ogólna interpretacja sprawiedliwości społecznej oonosi si'r' n')\vniei, do wymagall bezstronności \V funkcjonowaniu organó\v pallstwowych. lwłasz~ eza administracyjnych, rządowych, prokuratorskich i służb porz,!dkowych. Sprawiedliwość społeczna nabiera szczególnego znaczenia wobec zachow;:1I1 i działall ludzi w sferze gospodarczej. Kontrowersje ootyczi.!ce sprawiedliwości społecznej uzewnętrzniaj., się. począwszy od całko\vitej nega~ cji desygnatu pojęcia sprawiedliwości spo\ccznej do pełnej jego akceptacJi. W poghldach skrajnych Iiberal<iw ekonomicznych dążenie do sprawiedliwo.(ci społecznej jest nic tylko bezowocne, gdyż jego pojęcie zawiera pusty desygnat, ale i groźne, bowiem wytnlca system gospodarczy z równowagi. Ponadto d:!~ żenie to burzy lad rynkowy, dzięki którenlll osi'Wa się wzrost wydajności pracy, co słul.y gospodarce. Liberałowie uważaj;), stoj;)C na gruncie marginalnej produktywności pracy, że wartość jednostkowa kai.dej pracy, wykonywanej w systemie Jej spolecznego podzialujest funkcj,! ceny pracy, a nic subiekty\\'nq ocen,) wysiłku pracownika. To proces gospodarczy w systelllil' wolnego rynku wskazuje, co jest efektywne, a zatcm sprawiedliwe I von Ilayek 1960 I. Takie podejście określa się mianem sprawiedliwości wymiennej (komutatywnej). Oznacza ona, że płaca jest ekwiwalentem rynkowej warto,~l'i pracy. a w wymianie pracy na płacę obowiqzuje zasada wzajemności i n'nvnO\Vai,IlOści. Respektowanie tcj zasady w gospodarce dowodzi, ii. rozdzial,h',br lub świadczell zależ,y od oceny znaczenia, niezbędności i wkładu pracy grup oraz.

(7) l'roh/Cł/I Sl}/ '(/I\'iedlil\'(~i ,)/ucy H' s/osl/lIk(/ch pnley. -------. pnsz( zegó lnyc ll pracow nik(·)\v. Doprowadza to do róż n icow ani a plac. Wi dk nśl' tcg(l l.n·Ji.ni ...· ow~lnii.l hi;dzic spraw iedli wa ty lko Wl)\\,(Z,a S. gdy w art ośc i owa ni e pracy j . . st pn)w<lLizone c i:,gk. po prawnie i wc wszyslki . .·h jcdlH)stkach o rgani zacyjn ych. \Vchod/.l zat ...·J11 w g l\, szczególna forma s pra w i edli wośc i procedu 1'<lln . . j . Odn osnie do \va rt n śc i ow ania pracy wy ra i.~1 j :) po pra w llośl' Illl,todo logicz na i s praw n o ść stosowa nia w orga ni z'lcj ach. PoslUlat wz miankowanej c i. )g lo śt.:i i popraw Il ości jest idl.'.lł c lll trudny m czy wn;c/. n ie llloi.l iwy m do zrcaIiZ(.)wall i. 1 w praktyce r alej gos podarki . \ V I.naczlll.'j mierze zast\,pllj ;1go r zynnik i popytu i pod a ż.y pracy na okre ś lon y m segmclH.: ic ry nku pracy. Peł n e egze kW(lWanie zasad sprawiedliw ości kOll1 l1tal yw n...~.i o/.naczal()by pozbawieni e znacz nej . .: zc.; ś ci sPOłcCzcllstwa jaki cgok(l lwick dochodu. a \vielu sp oś ród zatrudni onych mogłoby uzyskiwać place; /l a bard zo ni skim poziomic. Gd yby ohow i:lzywaly reg uły czystej gry rynko wej . to phu..~ e te w sytuacji dui.ej nadwyl.ki poda'i.y pnH.:y. co ujawnia sit.; wysoki) SIOPi) hczroool' ia. Ill()glYby zosIal: obnii..one do w arto śc i niż s zcj, nii. o kreś l a je kos/.yk dó br i u s łu g niczbt.;dnyc h do przó.yc ia. Zatem pro bkm spra wiedli wej placy rozpa truje sil' ró wnie ż \'/ aspekt'ie sp rawi edli wości red ystrybLll ywllcj. Najl)gblniej sp ra w i edli wośc ta. o k re ś lana rów ni e ż llli ~l"e lll ro zdz ie lczej. od nos i siC; do rozd ys ponowania wart ości nowo wytworzoll\.!j za rów no pO llli ęd zy tyc h. którzy IV procesie pracy IVspólprzyez)'nili s i ę do jej wy kreo wania . jak dla tyc h . kł<') r zy w tym proces ie ni e mogli lIcze stnil'zyl·. Kryteria wy mie rzania tej spra wiedli wosci hyw aj ~1 <Iosi' zrói.nicowane. Na ogół przyjmuje siy , 'i c w spra wiedli wo,ci rcdys tr ybut yw nej naj w a żni ej sze "I kryteria pod zi ału pro porcjonalnego luh rówIlego. \V g rę \\Thodz. , ró wni eż inne kryteria . ja k z a s łu gi , wys iłek. z d o l llllści, w l as ll osć, ryzy ko. poziom bogactwa. Sp ra wi cJ liw ość re J y strybll~ tyw na oznacza zate m przyzna\vanie dóbr i ś wiadcl..c l1 w od~ rwaniu od indywi dualnego z róż ni cowania. możliwości i llzdolnicll . Tcn rodzaj s prawiedliwości ma charakter wy ró wnawczy, bowiem rekompen suj e braki tym. kl(·)u.)' są pod jakim ś w zg l ę dem slabsi lub nicdolęini. W pra ktyce spo łc cl. l1 o -g ()spodarczej przedstawione rod zaje s prawi edliwości wzajem ni e siC; prze nikaj.) i u Z lipełniaj~l . C h oć w odniesien iu do problemat yki :-.jJra wicdli w. . j p ł acy czy nniki ekollom iczne przcw ai.Hj;l . to jedna k I. wie lu \vzg lęd ów ni c można pomijać czynnik ów s po łecz n yc h czy \\' I'<; C/. humanitarnyc h. Czynniki s po ł eczn e só! w a ż ne. bowie m prze konanie o braku spraw iedliwośc i wynagradzania stanow i istot n.) przycl.y lu; n api c;ć s po ł ecz n yc h ni c tylko \\' miej scu pracy , ale i w s pokczllości lokalnej czy t eż. \V skali krajowej . a na wet m ięd zy n ~lfod owcj . Z lI wOIgi. że placa jest pndslawowy m . a czę st o jed yny m źró d łe m doc hodu gos podarstw d O lllowych . ni es praw i ed li wośc i w jej kSlla ltow:ln iu pr zcl1osl."ł s iC; Ila szersze zhio ro w o ści. Skrajn ym i lI()gl~ll ll i aj .)cy l1l ich p r l.y kła ~ dem jest porzuc ie znacz.lcej nic sprawiedliwosc i w skali mi l;d zy n ~lrod o we.i, co w o krcś l o n ym stopniu w yja ś nia ,.wielki wstrz'ls" z wrzc.!sllia l UD I r. SZczL'g(\lny m wyralcm wlajemnego przenikania si<; s pra\vicdliwości komutat ywnej i rcdy strybueyjncj jest kategoria placy minimalne czy też placy godziwej . Placa minimalna jest pochodn., minimulll slllj alncgo . StalH)wi ono.

(8) Adam S:.lIlkmt'.\·ki s umę środkt"lw. finansow yc h umo!.liwiaj;)cyc h człowi ekowi nahycie takiej ilosc i d()br i usług. które zapewniajq minimalny poziom z.ycia uW l.g h;dniaj.)c y poziom rozwoju gospou<lrcząo kr<lju ITymowski 19741. Z kolei pl<lC<j minimalmł ok reś l" s ię tak 'l k wO lę wynagrodzenia . po ni żej której zabrania s i ę zatrudniania pracownika w pełnym wy miarze czas u pracy. Na ogó ł płaca minimalna wyznacza najnil.szy po ziom stawki \V tabeli plac. Gló"./ l1e cele stosowallia p łacy minimalnej to ograniczanie moi.liwosci wyk orzystywania prac()\vnik ów () najn iti.sl.ych kwalifikacj ach oraz eliminow ani e nieuczciwej konkure ncj i na rynku pr~lcy. AkcepLal.ja i stosowa nie w prakt yce gospodarczej minimalnej placy z jednej strony ła godz i napięcia s połec z n e:. ak za ra zem uszty wnia ryne k pracy. Pojawia się sytuacja paradoksu poJegaj ,lc<lua tym. i.c w przypadku dekoniunktury gospodarczej i h)cz;)ccgn s ię z ni ..! wl.!"as tająci..' g o bezrobocia zasada minimalnej płacy to hezrob()L'ie zw i\,ksza. Obok prawnie usankcjonowanej placy minimalnej . w ohrębic probkmat yki sprawiedli wej placy mieśc i sity zagadnien ie placy godziwej . Koncepcja tej placy wywodzi sit; z katolickiej nauki spoJccZllcj. Mianem tej placy okres la sit; tak" sumę środków pieniężnych. która ma wystarc/.ać na utrzy manie pracow nika i jego rodziny . Pomimo trudn ośc i precyzyjnego wyznaczenia tej sumy. !lolle!.y tł"I!.Y" do u względ niania pł:lC y godziwej w polit yce społec znej pallstwa. Stwierdza sit.; wręcz. że okreś lanie w gospodarstwach domowych pozio mu dochodu lI znanego za godziwy staje s ię narzędz iem ograniczania ubóstwa [Gersten I<)t)<J] . Idea placy godziwej rozwijana jest również w ramach struktur Unii Europejsk iej. Jes/.ew na wiele lat przed powstaniem tych struktur w Europejs kicl Karcie Społecz nej w 1949 r. stw ierd zono. że pracownikom naJeży s ię tak ie wyna grodzenie . które zapewni im i ich rodzinom godziwy poziom i.yc ia IJac uko wkz 1997. s. 13-171. Postulat i reali zowa nie w d zia łaln osci gospodarczej zasady placy minimalnej czy też płacy godziwej oznaczaj(1 przedsi~wz i~cia zmierzaj;lcc do sprawiedliwo ści społecznej . Prze dsięwzięcia te często zdcrzaj~ł się z realiami gospow darczymi firm , których szczególn ym wyrazem S~ł pojawiaj .,cc sit; trudnośc i zwi;,zanc z zaostrzaj ~c'l s ię wałk;, konkurencyjn;) . Ponadto. na wel w sytuac ji dobrze rozwijajqccgo s i ę przeds iębio rs t wa s pra w iedl iwość w zakresie płac ujawni a się jako jeclen z bardziej z ło żo nych problemów zarz'luza nia personelem . .legtl analiza prowadzona jest z uwzględnianiem wielu aspektów. Jedn ym z nich Je st antynomia sprawi edli wej płacy.. 4. Skutki nlesprawledllwel placy Przcciw ie listwo sprawiedliwej placy, czyli niesprawiedliwa płaca stanowi za równo kategorię subiektywnyc h odczuć pracownika,jak i zobiek tywizowany fakt spoleczn y. W przypadku tego raktu kryte ria niespraw iedliwej placy " I z loi.one. i zmienne , Mogq one dot yczyć poziolllu wykształce n ia pr.H:ownika.jego kwali ~ fikacji formalnych, sta/.u pracy w zawodzie, w firmi e czy na stanowi sku pracy. a przede wszystkim warto ś ci wykonywanej pracy. W ówczas ni csprawiedliw".

(9) płac ę okrcślajcj znacząca rozb i eżność. wnbec ustalonyc h i przyjęty c h taryfikatoró w plac w firmie czy bran ży a rzcczyw isl :'ł s um.} otrzy manego wynag rodzenia. W skrajnyc h przypadkac h . co nie Oll1a CZa , że rzadk o. ta niesprawiedliwość wyraża s i ~ olrzy m ~lI1~ł Ili ższ . ! kwot ..) pi e ni~l.n ~l od tej. jaka została okreś lona w umow ie o prac.;. Zdarzaj .., s ię rów ni eż. sytu acje nicw yplacania żadn ego wynagrodzenia za wykonan'l pracę b'ldż za gotow ośc jej wykonywania. Obowi 'lzek takich wy płat istnieje wówczas , gdy pracownik pozostawał do dyspozycji pracodawcy,. a ten nic. zapewn ił. warunków i. środków. wykonywania pracy.. Poza obiekt yw nymi faktami św iadcz'lcy mi o niesprawiedliwej płacy wyst~ puje subiek lyw ne poczuc ie ni esp raw i ed li wośc i w tym wzgl~dzic . W y ra ża s i~ o no przekona niem pracow nika. że otrzymane wynag rodzenie za świadczoną przez ~liego prace; nie stanow i ekwiwalentu . To przekonanie odnieść moi.na I.a['(')w no do wartośc i wykonanej pracy. Jak i do włożonego przez pracowni ka wys iłku . Proces dochodzenia do tego przekonania śc i ś le l~c zy si~ z porównywaniem swoi c h nakładó w i k or zyści do nakladów i k o rzyśc i inn yc h osób . Konklu zj a o n iekorZYSIn ych relacjach wp lywa na ne ga tywne postawy wobec ohowi'1I1 ów wynikaj'lcydl z umowy o pwcę . SkraIIle reakcje poczuc ia nicsprawiedliwośd płacy ujawniaj i) s ię nawet \V formie fizycznego uni cestwienia s prawcy lej ni esprawi ed li wośc i "'. Ten dra styc zny i SkfilJll y przyklad zac ho wali pracowników przekonanyc h o niesprawiedliwej płacy nale ży do rzadkości. Często natomiast występuje zjawisko sam owo lnego wymierzania sprawiedliwej pła cy, nawet łall1i "lc normy e tyczne obowi'lzuj'lCC w danej społ ecz n ośc i [Szalkowski 1997 . s. 49-53]. Szczególnym wy ra ze m tego ł a m a nia j est systelllat ycz ne okradanie pracodaw cy . Zjaw isko to występuje zw laszeza na Iyc h stanowiskac h pracy. gd zie za trudnieni maj'l do s lęp do środków platn iczych . Jednak kradzież może wystę pować nawet \V pozornym czy nicwidocznym wymiarze, a jej ujawnienie następuje przypadkowo b'ldź w wyniku żmudnych procedur dochodzeniowyc h . Na ogół zjaw isko zmniejszenia nakład ów w przypadku stwierdzenia niekorzystnyc h rclacj i międ zy nimi a korzyśc iami w porównaniu do innych osób przybiera łag(xl ni eJsze rormy działali pracow nikó w. np. zm niejszenie intc n sy wno śc i wysiłku w prucy , częste celowe spowolnienie, ś wiauo mie organizowane przesloje na stanow is ku pracy blokuj'lce płynno ść produkcji na innych stanowiskach. Przykładem laki ch działar\ by ły, zauwa żo n e w jednej z polskich hut szkła, przestoje transporlera dostarclaj'lccg,) wyroby brygady fo rmierzy szkła do brygady pak owaczek. Formierze byli wy nagradzani według akordu prostego. pakowaczki zaś według systemu dniówkowego. Sl<ld też, znanym tyłko pako waczkom Pr zypadki takie maj:) mi!:j"r.:c n'nvnió. i w Pol sce. Wiosn:) Jl)t)4 r. w Gdyn i prai.:ow nik zaS1l7.cI ił pracod;twc ~· i jego w!ort'lllIik a , it lIa s h;p ni (.~ popd nil samohbjsl wo . Przyczy n;) lej Iragcdi i by· lu niewyplacanic ml !cżncj pr:lcownikllwi prem ii. Ilrzy padknwn " u s ł ysz.. ' rozmOWt; pr;u.:odawcy ze wspólnikiem , z klt') fCj wynib Jo , 7.(' kh dochody ~:I zn:l\:znie wyl.szc oeJ ptiK)' premi era rZ4)dll l ... I. Gdy sit; o ni:llprcmit; - A.S z.[ upomnial, uslys za!: " J'LK ci sit; nic podoba u mnie, poszuk"lj sobie innej pracy", Nerwy l:zlowicka nic wytrzymaj)' takiego traktow ania . Mial hroó, gdyż był konwojentem w banku , Zastrzeli! p r ~u.:(\di\W(.:~. jl.!go za~tl,.'lX't; i si ebie" IPoli.ulska 1995. s , I () :~ I. ,l.

(10) sposobem, transporter psuł się, kiedy one uważał)', że zbyt Illlens)'wnie pracuj'-l w porównaniu do swoich zarobków i zarobków formierzy, Takie zachowania pracowników majcl znamiona sabotaiu w miejsu pracy IGcstmann 20()! I. Lagodniejsze sposoby dział.t11 pracowników. zmierzaj,!ce do \vyjścia z obszaru niesprawiedliwego wynagradzania, wyrażaj'l się próbami zmuszania pozostałych pracownikóv. ' do zmiany nakładów uraz przez celow\,.' zniekształ canie rozpoznania nakładów i korzyści, Jeżeli te sposoby są nicskuteczJlL', podejmuje się działania w zakresie zmiany obiektu porównali, Następuje to albo na drodze zmiany miejsca pracy czy stanowiska lub na tym sarnynl stanowisku, ale z innym układem odniesienia do swoich porównaó, Zmiana miejsca pracy w najwyższym stopniu uzależniona jest od stanu równowagi pomiędzy popytem a podażą pracy na określonym rynku pracy, Poziom lej rówIHl\vagi jest najważniejszym czynnikiem, który wpływa na poczucie sprawiedliwej placy. Złożoność i zmienność życia społeczno-gospodarczego sprmvia. że wyjaśnienie przebiegu jego procesów jest mocno ograniczone, Sqd tei- opisy i wyjaśnienia owych procesów nie dokonuj.! tego w pełni, Cz<;ściej \vyjaśnienie określonego wycinka rzeczywistości społecznej następuje za POIllOC<) teorii komplementarnych. Sytuacja owej komplementarności występuJe I.wlas/CI.a w odniesieniu do zagadnicll sprawiedliwego wynagradzania. howiem subiektywizm odczuwania owej sprawiedliwości należy do kanonu natury czlowieka,. Literatura Adarns .I ,s, [1975!, Inet/llilY in S(I('/(/I Ercllllllge [\\I: I M(ltil'lIli(l1l Ol/d \Vork Be!Jm'iof, R ,M , Sleers, L.W, Porter. MeGraw- II dl. New Ynrk. Domarlski L, 119971. MaytokuHja, IU('rllrdlia docl!odf;\\' i dyn(//JIika II/ohill/o,\'<"i, P(Jlsku ilU tle pwistw pos/kolJllllli,\'lycnych, "Nauka i Szkolniet\vo Wy"isze", nr lO, Gerstcn A, [19<)9], M(I wy,l/al'c:y(: IW md:.illf, "Rzeczpospolita", 7 lipca. Gcslmann M. [20011. Sabota: \\'/IJicjs{'f/ In'ac.\', Wyd, Profesjonalnej Szkoly BiwesLl, Krak{')\\' Hayek F,A,L. von [1960j, The CO/lsrirllfio/l oj'U/Jal,r, University ol' ChIcago, ('hicago, Jaeukow iez Z. [ 19971 ,Jak sk lItcC:'/I je 11',\'//(1 g rwl:.(/(; H'.I1 1'111; (' , Gdar'lsk , Pi'-Itkowski 1. [19941, Wl'l'Owad:;:'l'lIic do IH'all'u stoSlIl/ku Imu".\', Tonul, Polańska A, [19951, Ekol/omio IJ/'w)' H' :.ar:ąd:'llllill, Wyd, Uniwcrsytetll (idaósk ie go, (jdallsk. Rawls 1. [ 19941, 'ft'oria spral1'il'dliwo,{ci, Wydawnictwo Naukowe PW N, Warszawa. Szałkowski A, 119971, Ks;taltOl\ '(lIlil' .Iilllktjolla/1/.\'('11 s/o,l'IIllh III' JJracy, Osso l inelllJ[, \V !'Oda w . Tymowski A,11974J, Millim/llll socjalna, PWN, Wars/.awa. l)Jiorowe Wo,\'/U1k; /m/('.\' I\'I'/'(/('('s;e jlr;/,I1I;all [1995\,11, Mocrd (red.), IFiS, PAN, Warszawa,. The Issue ol Equitable Remuneration and Working Conditions Thl' papcI' prl'senls tltl' rundarllenta! issul' ol' cquilabk rl'llluncraliolls, Thl' iSSLh': is dealt with in relation to Ihe cOflcept ol' social justiee, thc demands ol' enicient managemellt as wel! as employces' belief in fair pay, Morem'l'L issues ol' social relativity a.'" a culkctioll nr factors dctermining these heliefs are also touchcd on, Tlll' papcI' also prcscllts Ihe n:sultant fcclings ol' incquitabJc pay by cJllployl'es,.

(11)