EN A Forgotten Episode of Cooperation Between Michał Kaj- ka (Kayka) and Marcin Gerss, and the Result Thereof

ZBIGNIEW CHOJNOWSKI

Wydzia³ Humanistyczny Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie

Zapomniany epizod wspó³pracy Micha³a Kajki

(Kayki) z Marcinem Gerssem i jego rezultat

A Forgotten Episode of Cooperation Between Micha³

Kaj-ka (KayKaj-ka) and Marcin Gerss, and the Result Thereof

S³owa kluczowe: luteranie na Mazurach, pieœñ religijna, chrystocentryzm, œpiew-nik koœcielny 1741

Key words: Lutherans from of Masuria, hymn, Christocentrism, songbook church 1741

Pierwszy okres ¿ycia i twórczoœci (do roku 1918) Micha³a Kajki (Kayki) (1858–1940) jest mniej znany i przebadany ni¿ ten, który obejmuje dwudzie-stolecie miêdzywojenne. Jeden z istotnych w¹tków biografii najbardziej zna-nego poety mazurskiego dotyczy zwi¹zków z „ojcem literatury mazurskiej”, Marcinem Gerssem (1808–1895). Janusz Jasiñski i Tadeusz Oracki s³usznie wskazywali na fascynacjê Kajki t¹ postaci¹, znane mu by³y teksty oraz wydawnictwa redaktora „Gazety Leckiej” i „Kalendarza Królewsko-Pruskie-go EwangelickieKrólewsko-Pruskie-go”. JeKrólewsko-Pruskie-go wp³ywu na m³odszeKrólewsko-Pruskie-go o piêædziesi¹t lat Mazura nie zauwa¿ano albo by³ on pomniejszany. Wspomniani badacze twierdzili, ¿e „do 1883 roku najwa¿niejszym nauczycielem poety [Kajki – Z.Ch.], kszta³c¹cym jego œwiatopogl¹d, by³ Marcin Gerss”1_{, ale ju¿ od roku nastêpnego jego}

miej-sce zaj¹³ Jan Karol Sembrzycki jako redaktor „Mazura”, „Mazura Wschod-niopruskiego” i kalendarzy.

Wspó³praca Kajki ze starszym o dwa lata Sembrzyckim (1856–1919), która jest w du¿o wiêkszym zakresie udokumentowana ni¿ ta z Marcinem Gerssem, tworzy wra¿enie wa¿niejszej. Za debiut mazurskiego pieœniopisa-rza i liryka uznaje siê rymowane podziêkowanie Sembrzyckiemu za starania na rzecz podniesienia poziomu oœwiaty w spo³ecznoœci mazurskiej:

Dziêkujê ja Panu memu W Tyl¿y przebywaj¹cemu,

1 _{J. Jasiñski, T. Oracki, Niektóre zagadnienia z ¿ycia i twórczoœci Micha³a Kajki,}

w: M. Kajka, Z duchowej mej niwy…, wiersze zebrali i oprac. J. Jasiñski, T. Oracki, Olsz-tyn 1982, s. VII.

¯e siê o nas fatyguj¹, „Mazura” nam redaguj¹, Kalendarze uk³adaj¹, ¯e ludzie pociechê maj¹. Ach, pociechy wiele mamy, Gdy co nowego czytamy. I uczym siê rozumu z tego W ksi¹¿kach co po¿ytecznego. Choæ nie wszyscy ludzie prawie2

Ciesz¹ siê w tej zabawie3_,

By w ksi¹¿kach co czytali, Potem na to uwa¿ali; Gdy¿ co jest jednemu lubo4_,

To zaœ jest drugiemu zgub¹. Jedni do karczmy siê w³ócz¹, A z drugimi tam siê k³óc¹, A najlepsza im ksi¹¿eczka Jest w butelce gorza³eczka. Potem jeszcze siê spieraj¹, ¯e rozumu wiele maj¹: „Bo gorza³ka choæby dziecka Uczy gadaæ i z niemiecka”5_.

Panegiryczny utwór opiera siê na modelu wierszy pochwalnych, których autorzy z mazurskich wiosek s³awili swego redaktora i pisarza, czyli Marci-na Gerssa. S¹ nimi: Jan Luœtych z Ma³ych Zawad6_{, Wilhelm Laazer z}

No-wych Kiejkut7_{, Karl Leœciñski}8_{, Tobiasz Stullich ze Staczy}9_{, Gottlieb}

Rogow-ski z Wielkiego Lasku10 _{i inni. Utwory powy¿szego typu maj¹ formê listu.}

Wyrazy uznania dla osoby ³¹cz¹ siê z wys³awianiem czytelnictwa jako warto-œciowego sposobu spêdzania czasu. Koncept, aby po¿ytecznemu i po¿¹danemu

2 _{‘prawie’ – tu: rzeczywiœcie, naprawdê.} 3 _{‘zabawa’ – tu: zajêcie, czynnoœæ.}

4 _{‘lubo’ – (przys³ówek od ‘luby’ – mi³y, przyjemny, b³ogi).}

5 _{M. Kajka, *** [„Dziêkujê ja Panu memu”], „Mazur” 1884, nr 10.}

6 _{J. Luœtych J., List Jana Luœtycha, gospodarza w Ma³ych Zawadach w oleckowskim,}

do wydawcy kalendarza tego, do M. Gerssa w Lecu, d. 26 kwietnia 1866 r., „Kalendarz Królewsko-Pruski Ewangelicki” (dalej: KKPE) 1867, s. 89; tego¿, List gospodarza Jana Luœtycha z Ma³ych Zawad w Oleckowskiém do wydawcy kalendarza pana Gerssa w Lecu, KKPE 1883, s. 140.

7 _{W. Laazer, List do wydawcy kalendarza, KKPE 1869, s. 91–92} 8 _{[K.] Leœciñski, O kalendarzu leckim, KKPE 1873, s. 143–144.}

9 _{T. Stullich, O rzece po¿ytecznéy, KKPE 1885, s. 158; tego¿, Na dzieñ urodzin dnia}

23 paŸdziernika 1888 Redaktora Gazety Leckiéy i Wydawcy kalendarza Leckiego M. Gerssa w Lecu, KKPE 1890, s. 120.

10 _{G. Rogowski, List do Redaktora i Wydawcy kalendarza napisa³ gospodarz Gottlib}

oddawaniu siê czytaniu przeciwstawiæ nagannemu piciu „gorza³ki”, stosowa³ Gerss w swoich apelach o prenumeratê „Gazety Leckiej”. Np. z przykroœci¹ i ubolewaniem powiadamia³ o zjawisku powszechnym: „Ale najwiêksza czêœæ ludu nie chce, jak siê zdaje, oœwiecenia, lecz lubi lepiej gorza³kê i karczmê”11_.

Wiersze i korespondencje przeciwko nadu¿ywaniu „gorza³ki”stanowi¹ w pi-œmiennictwie mazurskim liczn¹ grup¹ tekstów; antyalkoholowy temat w lite-raturze ludowej XIX wieku nale¿a³ do jej sta³ego repertuaru.

Kajka w cytowanym wy¿ej wierszyku podzieli³ siê z satyrycznym zaciê-ciem swoimi obserwacjami zachowania siê ludzi po spo¿yciu wiêkszej dawki wódki w karczmie. Pisz¹c o awanturuj¹cych siê pijakach, zauwa¿y³, ¿e licy-tuj¹ siê, kto jest m¹drzejszy; zamroczeni alkoholem s¹dz¹, a w³aœciwie bre-dz¹, ¿e jego picie, nawet jeœli jest „dziecki”, czyli niedojrza³y, s³aby, rzekomo sprawia, ¿e cz³owiek zdolny jest do mówienia nie tylko po swojemu (tu: po polsku), ale jeszcze po niemiecku. Dwuwiersz: „Bo gorza³ka choæby dziecka / / Uczy gadaæ i z niemiecka” jest absurdem wypowiedzianym w pijackim widzie, a nie sformu³owaniem przeciwko mówieniu przez Mazurów po nie-miecku. Przywo³any wyimek by³ opatrywany wynikaj¹c¹ z nierozumienia jego literalnego sensu nadinterpretacj¹. Owszem, w swoim pierwszym wy-drukowanym wierszu mazurski autor „ironicznie wyra¿a³ siê o tych, którzy gubi¹ swoj¹ kulturê, swoj¹ godnoœæ w wódce”, ale – w moim przekonaniu – nie sugerowa³, ¿e jednoczeœnie zatracaj¹ siê i poni¿aj¹ w „nierozumnej paplaninie niemieckiej”12_{. Mazur w rzeczywistoœci wytoczy³ jeszcze jeden}

argument przeciwko przypisywaniu „gorza³ce” wyj¹tkowych w³aœciwoœci, rze-komo pozytywnie wp³ywaj¹cych na organizm i umys³ cz³owieka. Kajka, jak wielu innych Mazurów pruskich, pos³ugiwa³ siê jêzykiem niemieckim. W jego koœciele parafialnym podczas mszy œw. liturgia odprawiana by³a po polsku i po niemiecku. W obu jêzykach ksiê¿a g³osili kazania. W sprawozda-niu Gerssa z poœwiêcenia nowo wybudowanego koœcio³a w Klusach 4 listopa-da 1884 roku czytamy o koegzystencji polszczyzny i niemczyzny. Relistopa-daktor, który osobiœcie uczestniczy³ w œwiêcie parafian, relacjonowa³:

Uroczystoœæ poœwiêceni koœcio³a d.[nia] 4. Listopada zaczê³a siê o pó³ do jedena-stej godziny w tymczasowym koœcio³ku odwitnym13 _{nabo¿eñstwem w}

niemiec-kim i polsniemiec-kim jêzyku. St¹d uda³ siê pochód (Zug) ku nowemu koœcio³owi. Na przodku szed³ mistrz ciesielski (nie mularski) pan Keyzer (Kaiser) z E³ku, który koœció³, tak œlicznie wybudowa³, nios¹c na poduszce at³asowej poz³acany klucz koœcio³a nowego, a za nim wysocy panowie i duchowieñstwo, i rada koœcielna, nios¹c naczynia koœcielne do nowego domu Bo¿ego. A lud tysi¹cami, szed³ za nim albo sta³ po obu stronach id¹cych, tworz¹c ulicê. I œpiewano na pochodzie pieœñ nabo¿n¹ […].

[Po przekazaniu klucza] wst¹pili panowie do koœcio³a, a wielki [w du¿ej liczbie – Z. Ch.] lud wszed³ za nimi, a koœció³ by³ ludem przepe³niony. Nabo¿eñstwo

11 _{[M. Gerss], Skrzynka do listów, „Gazeta Lecka” 1880, nr 43.}

12 _{J. Jasiñski, T. Oracki, Niektóre zagadnienia z ¿ycia i twórczoœci Micha³a Kajki..., s. IX.} 13 _{‘odwitny’ – po¿egnalny.}

polskie i niemieckie by³o z³¹czone, gdy¿ dzieñ by³ krótki i nie mo¿na by³o odprawiaæ nabo¿eñstwo osobno w ka¿dym jêzyku. Lud polski œpiewa³ pieœni po polsku, a Niemcy razem po niemiecku […].

Po poœwiêceniu zaœpiewa³ zbór 3 pierwsze wiersze pieœni O Duchu Œwiêty do nas przyjdŸ, a tedy wst¹pi³ na o³tarz pan superintendent Siemieniowski z E³ku i czyta³ najprzód po niemiecku, a potem po polsku liturgi¹ […]. Kazanie po polsku i po niemiecku pan pleban Preus z Klus pod³ug tekstu psalmu 26 […]. Ca³e kazanie by³o jasne i wyrozumia³e [zrozumia³e – Z. Ch.] i serca s³uchaczów wzruszaj¹ce”14_.

Od 1958 roku utrzymuje siê pogl¹d, ¿e „w wydawnictwach Marcina Giersza [Gerssa – Z. Ch.] Kajka nie zamieszcza³ swoich wierszy”15_{. Niedatowany list redaktora}

„Kalendarza Królewsko-Pruskiego Ewangelickiego” do wierszopisarza z Ogród-ka uchodzi za dowód odmowy wspó³pracy z nim, tote¿ warto go przytoczyæ:

Panie Kajko!

Poemata za póŸno nades³ane, bo ju¿ ma³o co jest do drukowania kalendarza, miejsca nie ma. Pierwszy poemat dobry, ale trochê d³ugi, drugi poemat nie za têgi. Je¿eli Pan odwrotn¹ poczt¹ mi mo¿e przys³aæ poemat króciuchny, tak 4 wiersze maj¹cy, to mo¿e jeszcze znajdê miejsce. Najlepiej jest jaka króciuchna powiastka. Pierwszy poemat umieszczê w przysz³ym roku. K³aniam siê.

M. Gerss16

Nadawca zawar³ w nim oszczêdne informacje, ale na ich podstawie mo¿na ustaliæ, ¿e adresat nie opanowa³ sztuki sk³adania rymów na poziomie w pe³ni zadowalaj¹cym sêdziwego redaktora. Nie mo¿na mu jednak przypisywaæ dezaprobaty wobec nades³anych tekstów. Jeden „poemat” znajduje uznanie Gerssa, co wiêcej, prosi on Kajkê o czterowierszowy utwór, a tym samym proponuje dalsz¹ wspó³pracê. Zdarza³o siê redaktorowi nie dotrzymywaæ sk³adanej wiejskim „korespondentom” obietnicy wydrukowania ich nades³ane-go rêkopisu w „Gazecie Leckiej” lub „Kalendarzu Królewsko-Pruskim Ewange-lickim”. Ale przyrzeczenie dane Kajce zosta³o spe³nione, poniewa¿ jego „po-emat” Gerss og³osi³ w „Kalendarzu Królewsko-Pruskim Ewangelickim” na rok 1894 pt. Pociecha w utrapieniu ewangielików w diasporze i innych17_.

Jak wiadomo18_{, Marcin Gerss materia³y do swoich kalendarzy, zwanych:}

„polskimi”, „leceñskimi”, „mazurskimi”, przygotowywa³ w pierwszej po³owie

14 _{M. Gerss, O poœwiêceniu koœcio³a nowo zbudowanego w Klusach, w powiecie ³eckim}

d. [nia] list. [opada] 1884 r., „Gazeta Lecka” 1884, nr 47.

15 _{J. Jasiñski, T. Oracki, Wstêp, w: M. Kajka, Zebra³em snop plonu…, oprac. J.}

Jasiñ-ski, T. Oracki, Warszawa 1958, s. 22–23. Pogl¹d zas³u¿onych „kajkologów” niebacznie przy-j¹³em za obowi¹zuj¹cy w ksi¹¿ce: Z. Chojnowski, Micha³ Kajka. Poeta mazurski, Olsztyn 1992, s. 18–19.

16 _{Rêkopis przechowuje Oœrodek Badañ Naukowych im. W. Kêtrzyñskiego w Olsztynie,}

Zbiory Specjalne, PTH-R. 147.

17 _{M. Kajka, Pociecha w utrapieniu ewangielików w diasporze i innych, KKPE 1894,}

s. 202–203.

18 _{Zob. Z. Chojnowski, „S³owo do Czytelników” (przyczynek do biografii Marcina Gerssa}

i wiedzy o „Kalendarzu Królewsko-Pruskim Ewangelickim”), w: Marcin Giersz (Gerss). Cz³o-wiek z pogranicza, red. Z. Chojnowski, Go³dap 2009, s. 79–80.

roku poprzedzaj¹cego. Redagowanie „ksi¹¿ki rocznej” koñczy³ w czerwcu lub lipcu roku, który poprzedza³ wydanie kalendarza na dany rok. Mo¿na wiêc przypuœciæ, ¿e list Gerssa do Kajki (który ten¿e pieczo³owicie przechowywa³ przez ca³e ¿ycie) zosta³ napisany póŸn¹ wiosn¹ lub na pocz¹tku lata 1893 roku, a zatem na kilkanaœcie miesiêcy przed œmierci¹ Marcina Gerssa. Osiemdzie-siêciokilkuletni, zmêczony d³ugim ¿yciem i schorowany pisarz, poeta, publi-cysta, redaktor w³¹czy³ trzydziestopiêcioletniego Kajkê w poczet wspó³pra-cowników „ojca literatury mazurskiej”. Nie móg³ daæ wiêcej, bo zmar³ 25 marca 1895 roku. Zwrócenie siê Kajki do Gerssa nast¹pi³o wtedy, gdy Jan Karol Sembrzycki zbli¿y³ siê do polskoœci; w latach 1890–1893 powróci³ bo-wiem do wyznania katolickiego, a podczas pobytu w podpoznañskich Je¿y-cach, gdzie pracowa³ jako aptekarz, zdeponowa³ w Towarzystwie Przyjació³ Nauk korespondencjê i inne materia³y dokumentuj¹ce jego dzia³alnoœæ na Mazurach.

Interesuj¹ce jest to, ¿e „poemat” Pociecha w utrapieniu ewangielików w diasporze i innych ukaza³ siê nie w treœci „ksi¹¿ki rocznej” „Kalendarza Królewsko-Pruskiego Ewangelickiego”, lecz w corocznym dodatku do niego, czyli w Karcie Lataj¹cej Zwi¹zku Ewangielickiego Zak³adu Gustawa Adolfa Nr 76. Marcin Gerss od lat siedemdziesi¹tych propagowa³ idee i dzia³alnoœæ zwi¹zku Gustawa Adolfa (Gustav-Adolf-Verein). Jego patronem by³ król szwedzki Gustaw II Adolf (1594–1632); protestanckie elity niemieckie wy-kreowa³y w³adcê Szwecji na „Lwa Pó³nocy” i obroñcê ewangelicyzmu19_{. Tote¿}

Gerss przedstawia³ króla jako „obroñcê ewangelików uciœnionych i wiary ewangelickiej przeciw wrogom ich”20_{. Pocz¹tki organizacji siêgaj¹ roku 1832,}

ale jej dzia³alnoœæ w Prusach Wschodnich datuje siê od 1844 roku. Zasadni-czym celem zwi¹zku by³a pomoc finansowa ewangelikom ¿yj¹cym w diaspo-rze. Zbierane pieni¹dze przeznaczano m.in. na budowê koœcio³ów, za œrodki zgromadzone przez cz³onków i cz³onkinie organizacji zbudowano pierwsz¹ œwi¹tyniê ewangelick¹ w wiosce warmiñskiej (chodzi o koœció³ w Nowej Wsi pod Olsztynem). Interesuj¹ce jest to, ¿e od 1890 roku powiaty mazurskie, takie jak: szczycieñski, nidzicki, mr¹gowski, piski, w³adze zwi¹zku prowin-cjonalnego uzna³y za obszar diaspory wyznawców luteranizmu, mimo ¿e mieli oni tutaj liczebn¹ przewagê. Decyzjê podjêto ze wzglêdu na s¹siedztwo polskich katolików21_.

Marcin Gerss by³ „powa¿nym sojusznikiem” zwi¹zku Gustawa Adolfa. Jak zbada³ Grzegorz Jasiñski:

[…] w latach osiemdziesi¹tych XIX w. Gerss sta³ siê oficjalnym wspó³pracowni-kiem tej organizacji, zobowi¹za³ siê do t³umaczenia i drukowania (w skróconej

19 _{Z. Anusik, Gustaw II Adolf, Wroc³aw 2009.}

20 _{Podpis pod rycin¹, „Kalendarz Królewsko-Pruski Ewangelicki” 1886, s. 161.}

21 _{Historiê zwi¹zku Gustawa Adolfa na Mazurach opracowa³ G. Jasiñski w monografii}

wersji) wydawanego przez centralny zarz¹d w Lipsku informatora. Materia³y te w³¹cza³ do swojego kalendarza pod nazw¹ Karta Lataj¹ca Zwi¹zku Ewangielic-kiego Zak³adu Gustava Adolfa. Nie by³o to jednak dos³owne t³umaczenie, raczej omówienie znajduj¹cych siê tam tekstów, zaopatrzonych przez Gerssa stosowny-mi wierszykastosowny-mi, przypisastosowny-mi, objaœnieniastosowny-mi, ilustracjastosowny-mi. Uzupe³nia³ je wyci¹-gami z „Gustav-Adolf Bote für Provinz Preußen”, najwa¿niejszymi przemówie-niami i kazaprzemówie-niami przedstawicieli w³adz prowincjonalnych, rocznymi sprawoz-daniami Zwi¹zku oraz jego mazurskich oddzia³ów. Marcin Gerss czasami wrêcz agresywnie wystêpowa³ w obronie „uciœnionych zborów w Zachodnich Prusach”, piêtnuj¹c dawniejsze postêpowanie na tym terenie Polaków i jezuitów, bêd¹cych (jak zawsze w ludowym piœmiennictwie ewangelickim) ucieleœnieniem wszelkie-go z³a. Jednak wbrew tendencjom wyra¿anym przez polityczne i koœcielne w³a-dze prowincjonalne, nie pisa³ o postêpach katolicyzmu i polonizacji na Mazu-rach, tak¿e nie widzia³ w nich zagro¿enia dla polskojêzycznych ewangelików. Wynika³o to z ogólnych przekonañ Marcina Gerssa, znakomicie znaj¹cego realia mazurskie, a jednoczeœnie w miarê uczciwie je prezentuj¹cego. Pisz¹c dla ludno-œci mazurskiej nie chcia³ i nie móg³ przedstawiaæ z powodów polityczno-religij-nych wyimaginowanego obrazu. Nie oznacza to jednak, ¿e nie przejmowa³ siê problemami Prus Wschodnich i samych Mazur. Informowa³ przecie¿ o biedzie niektórych parafii, przedrukowywa³ apele o pomoc. Nie ³¹czy³ tego jednak z „polsko-katolickim zagro¿eniem”22_.

Do charakterystyki Grzegorza Jasiñskiego dodajmy jeszcze jeden element. Gerss – wœród sprawozdañ, rozliczeñ finansowych, informacji o koœcio³ach zbudowanych za pieni¹dze organizacji, portretów patrona i g³ównych dzia³a-czy – umieszcza³ tak¿e swoje wierszowane odezwy, pisane w imieniu lutera-nów mieszkaj¹cych w diasporze, a drukowane jako S³owo do Czytelników, np.:

Ocuæcie siê! G³os was wo³a, Jak mocno tylko wo³aæ zdo³a:

„D o s p r a w y p r z y ³ ¹ c z c i e ¿ s i ê c n e j ”. Pan chce tego najmilejszy.

I s³awny król nasz Najjaœniejszy. Powstañcie¿ wiêc z gnuœnoœci swej. Przyst¹pcie¿ do tego Zwi¹zku szlachetnego, Który wspiera Uciœnionych, Utrapionych, W diasporze rozproszonych23_.

Redaktor na zachêtê podawa³ do wiadomoœci, ¿e hojnym cz³onkiem zwi¹zku Gustawa Adolfa by³ cesarz Wilhelm I, a po jego œmierci cesarz Fryderyk III.

22 _{Tam¿e, s. 104–105.}

23 _{M. Gerss, *** („Ocuæcie siê!”), „Kalendarz Królewsko-Pruski Ewangelicki” 1888,}

s. 181. Zob. tak¿e tego¿, *** („Jezus Chrystus, prorok wielki”), Drugie s³owo do Czytelni-ków, „Kalendarz Królewsko-Pruski Ewangelicki” 1889, s. 179, 212; tego¿, Drugi g³os do wszystkiego ludu ewangelickiego, „Kalendarz Królewsko-Pruski Ewangelicki” 1890, s. 206; tego¿, Drugie s³owo wydawcy Kalendarza do Czytelników, „Kalendarz Królewsko-Pruski Ewangelicki” 1891, s. 208 i inne.

Dotychczas nie zwracano uwagi na stosunek Micha³a Kajki do organiza-cji, która w jakiœ sposób dotyczy³a tak¿e jego parafii. W powiecie e³ckim to stowarzyszenie przejawia³o pewn¹ aktywnoœæ, gdy¿ p³ynê³y st¹d (co prawda niewysokie, du¿o ni¿sze ni¿ z powiatu gi¿yckiego) datki na jego rzecz. Jedy-nym œladem biograficzJedy-nym, œwiadcz¹cym o sympatyzowaniu Kajki ze zwi¹z-kiem Gustawa Adolfa, jest to, ¿e nada³ swoim synom imiona króla szwedz-kiego.

Jedynym zaœ tekstowym potwierdzeniem pozytywnego nastawienia au-tora z Ogródka jest Pociecha w utrapieniu ewangielików w diasporze i in-nych. Ale trzeba tu od razu poczyniæ pewne zastrze¿enie. Tytu³ pieœni, a ju¿ na pewno miejsce jej publikacji, by³y rezultatem arbitralnej decyzji redakto-ra. Wiersz Kajki nie jest u³o¿ony na podobieñstwo rymowanych odezw Mar-cina Gerssa, upominaj¹cych siê o wyznawców luteranizmu ¿yj¹cych w dia-sporze. Utwór by³ przeznaczony do œpiewania na melodiê pieœni koœcielnej, zaczynaj¹cej siê od s³ów „Duszy kochanku”, i to z ni¹ ³¹czy go wiele cech wspólnych; znajduje siê ona pod numerem 198 w Nowo wydanym kancjonale pruskim, Królewiec 1741, s. 192–193, w dziale O ³askawoœci i dobrotliwoœci Bo¿ej w Chrystusie Jezusie. Kajka pos³u¿y³ siê wzorcem metrycznym tej pieœni; ka¿da strofa sk³ada siê z szeœciu wersów, pierwsze dwa licz¹ po piêæ sylab, dwa œrodkowe po osiem i dwa ostatnie znowu po piêæ, o uk³adzie rymów: aabbcc. Utwór jest modlitw¹ adresowan¹ do Jezusa Chrystusa jako Ksiêcia Pokoju, a przede wszystkim tego, który poniós³ ofiarê na krzy¿u, aby przynieœæ zbawienie wszystkim ludziom. Bliskoœæ ze Zbawc¹ daje si³ê, ukoje-nie, radoœæ, zw³aszcza w trudnych chwilach ¿ycia. Wiersz Kajki nawi¹zuje wersyfikacyjnie i stylistycznie do pieœni z Nowo wydanego kancjona³u pru-skiego. Idea obu utworów opiera siê na wierze w ³aski p³yn¹ce z podtrzymy-wania duchowej wiêzi z Jezusem Chrystusem. Mazurski poeta zachêca do zwrócenia siê ku Chrystusowi i bycia z Nim. Przytaczane argumenty, które obecne s¹ równie¿ w pieœni 198 kancjona³u, przemawiaj¹ za rozumnoœci¹ takiego postêpowania. W ujêciu Kajki Jezus jawi siê bardziej bezpoœrednio, a Jego dary okreœlone s¹ w innym porz¹dku ni¿ w kancjona³owym tekœcie. Mazur namawia kogoœ do zaprzyjaŸnienia siê z Synem Bo¿ym, gdy autor Duszy kochanku rozbudowuje apostrofê do Niego. Wed³ug Kajki Chrystus: pociesza (w pieœni 198 modl¹cy siê prosi: „poma¿ Olejkiem radoœci / M¹ duszê w smutku, w ¿a³oœci”), daje b³ogoœæ, przychodzi do prosz¹cego natych-miast, „s³odzi” duszê (w pieœni 198 podmiot stwierdza dziêkczynnie: „gorzko-œci me cukrujesz”), uzdrawia, ociera „³zy strapionym” (pieœñ 198 zwraca siê poufale: „Gdy ³zy rozlewam, / Ty je, Jezu! sam / zawsze z Twoimi prowadzisz, / Gdy ³zy rozlewam, / Ty je otrzesz sam”), „wspiera Ewangeli¹”, krzepi, idzie do tych, którzy znaj¹ nêdzê, wspomaga poni¿onych, pogr¹¿a wywy¿szaj¹cych siê (w pieœni 198 w obliczu Ukrzy¿owanego mówi siê: „Bo tu zel¿enie, / Tam wywy¿szenie”), „pomaga z wad” (w pieœni 198 autor kieruje s³owa do Zbawi-ciela: oczyszczasz „ze wszech z³oœci”).

Pociecha w utrapieniu ewangielików w diasporze i innych zawiera te¿ wyra¿enia biblijne. Np. w dwuwierszu: „On zaœ pysznym wszem w prêdkoœci / Z³amie róg ich wynios³oœci”, pojawia siê aluzja do Psalmu 75. Kajkowy wiersz jest ponadto akrostychem (Gerss nie uprawia³ tej formy). Wskazuje on niezbicie na autorstwo Pociechy w utrapieniu…

Publikowana poni¿ej wersja utworu przesz³a modernizacjê pisowni oraz interpunkcji. Zachowane jest wyt³uszczenie liter rozpoczynaj¹cych kolejne wersy.

***

Micha³ Kajka

Pociecha w utrapieniu ewangielików w diasporze i innych Na nutê: Duszy kochanku

Myœli rozrywaj! Jezusa wzywaj!

Chcê ci przybyæ do pomocy, A jak we dnie, tak i w nocy £askaw ci bêdzie,

K’ tobie przybêdzie. Ach! Jak b³ogo ¿yæ I z Jezusem byæ

Ka¿d¹ ¿ycia twego chwilê Ach! On ciê pociesza mile. Z nim wci¹¿ b³ogo ¿yæ, O, wiêc chciej z nim byæ, Gdy jego wzywasz, Rad z nim przebywasz, On wnet ku tobie przychodzi, Duszê twoj¹ ci os³odzi, Kiedy go wzywasz, A z nim przebywasz, Zbawca jak zdo³a, Pielgrzymów wo³a: „O przychodŸcie utrapieni! Wy bêdziecie pocieszeni”. Jeszcze tak wzywa, A z nêdznym bywa. Ten w ka¿d¹ porê Uzdrawia chore,

£zy strapionym swym ociera, Ewangeli¹ ich wspiera; Czasu ka¿dego

Jezus lubi sam Ej! Ten nêdzny stan,

Gdy¿ siê sam w biedzie narodzi³, On i przy was w nêdzy chodzi³, Te¿ i rad siada

On tam, gdzie biada. Ul¿y ka¿demu £zy lej¹cemu,

On zaœ pysznym wszem w prêdkoœci Z³amie róg ich wynios³oœci.

I pomaga z wad, £zy lej¹cym rad. *)

*) Pierwszymi literami ka¿dego rz¹dka z wysoca do nizia czytaj¹c stoi: Mi-cha³ Kayka z Ogrodka powiatu leckiego to u³o¿y³.

Bibliografia

ród³a

Kajka Micha³, *** [„Dziêkujê ja Panu memu”], „Mazur” 1884, nr 10.

Kajka Micha³, Pociecha w utrapieniu ewangielików w diasporze i innych, „Kalendarz Królewsko-Pruski Ewangelicki” 1894, s. 202–203.

Luœtych Jan, List Jana Luœtycha, gospodarza w Ma³ych Zawadach w oleckowskim, do wydawcy kalendarza tego, do M. Gerssa w Lecu, d. 26 kwietnia 1866 r., „Kalendarz Królewsko-Pruski Ewangelicki” 1867, s. 89.

Luœtych Jan, List gospodarza Jana Luœtycha z Ma³ych Zawad w Oleckowskiém do wydawcy kalendarza pana Gerssa w Lecu, „Kalendarz Królewsko-Pruski Ewange-licki” 1883, s. 140.

Laazer Wilhelm, List do wydawcy kalendarza, „Kalendarz Królewsko-Pruski Ewan-gelicki”1869, s. 91–92.

Leœciñski Karl, O kalendarzu leckim, „Kalendarz Królewsko-Pruski Ewangelicki” 1873, s. 143–144.

Stullich Tobiasz, O rzece po¿ytecznéy, „Kalendarz Królewsko-Pruski Ewangelicki” 1885, s. 158.

Stullich Tobiasz, Na dzieñ urodzin dnia 23 paŸdziernika 1888 Redaktora Gazety Leckiéy i Wydawcy kalendarza Leckiego M. Gerssa w Lecu, „Kalendarz Królewsko-Pruski Ewangelicki” 1890, s. 120.

Rogowski Gottlieb, List do Redaktora i Wydawcy kalendarza napisa³ gospodarz Got-tlib Rogowski z Wielkich Lasków w powiecie ³eckim roku 1885, „Kalendarz Królew-sko-Pruski Ewangelicki” 1890, s. 116–117.

Opracowania

Anusik Zbigniew, Gustaw II Adolf, Wroc³aw 2009.

Chojnowski Zbigniew, Micha³ Kajka. Poeta mazurski, Olsztyn 1992.

Gerss Marcin, *** („Ocuæcie siê!”), „Kalendarz Królewsko-Pruski Ewangelicki” 1888, s. 181.

Gerss Marcin, *** („Jezus Chrystus, prorok wielki”), Drugie s³owo do Czytelników, „Kalendarz Królewsko-Pruski Ewangelicki 1889, s. 179, 212.

Gerss Marcin, Drugi g³os do wszystkiego ludu ewangelickiego, „Kalendarz Królewsko-Pruski Ewangelicki 1890, s. 206.

Gerss Marcin, Drugie s³owo wydawcy Kalendarza do Czytelników, „Kalendarz Kró-lewsko-Pruski Ewangelicki” 1891, s. 208.

Gerss Marcin, O poœwiêceniu koœcio³a nowo zbudowanego w Klusach, w powiecie ³eckim d. [nia] list. [opada] 1884 r., „Gazeta Lecka” 1884, nr 47.

[Gerss M.], Skrzynka do listów, „Gazeta Lecka” 1880, nr 43.

Jasiñski Grzegorz, Koœció³ ewangelicki na Mazurach w XIX wieku (1817–1914), Olsz-tyn 2003.

Jasiñski Janusz, Oracki Tadeusz, Niektóre zagadnienia z ¿ycia i twórczoœci Micha³a Kajki, w: Micha³ Kajka, Z duchowej mej niwy…, wiersze zebrali i oprac. Janusz Jasiñski, Tadeusz Oracki, Olsztyn 1982.

Jasiñski Janusz, Oracki Tadeusz, Wstêp, w: M. Kajka, Zebra³em snop plonu…, oprac. Janusz Jasiñski, Tadeusz Oracki, Warszawa 1958.

Marcin Giersz (Gerss). Cz³owiek z pogranicza, red. Z. Chojnowski, Go³dap 2009. Summary

In the article Zapomniany epizod wspó³pracy Micha³a Kajki (Kayki) z Marcinem Gerssem i jego rezultat [Forgotten episode of cooperation between Micha³ Kajka and Marcin Gerss, and the result thereof] the author attempts to reconstruct the circumstances in which the two Masurian poets met, as well as their relationship. They had a 50 years of age difference. Gerss and his works were a role model for the younger Kajka. Many Masurian authors wanted their works to be approved by Gerss, so that they would be printed in „Gazeta Lecka” or „Kalendarz Królewsko-Pruski Ewangelicki”. Until now, Kajka was believed to have been denied the honour of having his works printed in either of those papers until 1895. In reality however, Gerss included a religious hymn of Kajka  Pociecha w utrapieniu ewangielików w diasporze i innych in Kalendarz Królewsko-Pruski Ewangelicki’s 1894 edition. Uncovering this fact denies the opinion that Kajka distanced himself from writing and publishing efforts of Marcin Gerss.