View of Human Conception and the Single-Celled Human Zygote Status from the Catholic Bioethics Perspective

DOI: http://dx.do.org/10.18290/rt.2017.64.3-6

BP JÓZEF WRÓBEL SCJ

POCZE

 CIE CZOWIEKA I STATUS

JEDNOKOMÓRKOWEJ LUDZKIEJ ZYGOTY

Z PERSPEKTYWY BIOETYKI KATOLICKIEJ

HUMAN CONCEPTION AND THE SINGLE-CELLED HUMAN ZYGOTE STATUS FROM THE CATHOLIC BIOETHICS PERSPECTIVE

A b s t r a c t. In the discussions on the human zygote status, the issue of its animation appears only exceptionally. Current Church Magisterium teaching on the beginning of human life highlights the fact that the life begins with the conception. The moment when single-celled zygote comes into being is very often considered as a start of a new human life. As embryolo-gy states, this takes place 12 to 24 hours after fertilization. The epigenetics discoveries allow to claim that a human character of a zygote is defined. From the moment of conception, that is when the head of spermatozoon combines with oocyte cytoplasm and two pronuclei come into existence (the nuclei of both male and female gametes), the processes related to a new human life begin.

Key words: human conception; zygote status; epigenetics.

W licznych dokumentach na temat s´wietos´ci zycia ludzkiego Magisterium Kos´cioa domaga sie jego poszanowania „od pierwszego momentu jego istnie-nia”. Kiedy indziej uzywa sów: „od momentu poczecia”1. Akcent, poozony

Bp dr hab. JÓZEFWRÓBELSCJ, prof. KUL  kierownik Katedry Bioetyki Teologicznej w Instytucie Teologii Moralnej KUL; adres do korespondencji: ul. S. Kard. Wyszyn´skiego 2, 20-105 Lublin.

1 _{Por. np. J}

AN PAWE II, Encyklika Evangelium vitae, Rzym 1995, nr 60. Por. takze KONGREGACJA NAUKIWIARY, Deklaracja o przerywaniu ci azy Quaestio de abortu procurato, Rzym 1974, nr 12; TENZ E, Instrukcja o szacunku dla rodz acego sie zycia ludzkiego i o god-nos´ci jego przekazywania Donum vitae, Rzym 1987, nr I, 1; TENZ E, Instrukcja dotycz aca

na termin „poczecie” a nie „zapodnienie”, implikuje kontekst personalistycz-ny – osobowy; tym samym bardziej eksponuje odniesienie do pocz atku zycia konkretnego czowieka, a nie tylko wskazuje na okres´lony proces biologiczny, was´ciwy równiez dla s´wiata zwierz at i ros´lin. Niemniej wymiar biologiczny tego procesu nie jest obojetny. Skoro czowiek jest istot a duchowo-cielesn a, to specyficznie „ludzka” biologia komunikuje jego obecnos´c´, zwaszcza wte-dy, kiedy nie objawia sie on jeszcze w sferze ducha2. Pogebione poznanie procesów zwi azanych z biologicznym pocz atkiem zycia konkretnego czowie-ka odsania znacz acy problem, a mianowicie, kiedy ma miejsce jego poczecie. Wazny wkad w poznanie czasu tego wydarzenia maj a odkrycia z zakresu epigenetyki. One wnosz a tez istotne implikacje (bio)etyczne.

1. DYSKUSJA WOKÓ PROBLEMU POCZ ATKU Z YCIA LUDZKIEGO

Fundamentalny problem dotycz acy pocz atku zycia czowieka jest zwi azany z poznaniem was´ciwych mu biologicznych procesów oraz z ich filozoficzn a interpretacj a. W czasowo odlegych ujeciach (poza maymi wyj atkami) decy-duj ace znaczenie dla okres´lenia tego momentu miay próby ustalenia czasu animacji oraz towarzysz acy mu podzia na pód nieanimowany i animowany. To rozróznienie byo obecne nie tylko w nauczaniu kos´cielnym, ale takze w prawie s´wieckim. Nierzadko byo ono oparte na racjach wynikaj acych z ówczesnej wiedzy medycznej (pierwsze poruszenie sie podu w onie matki) oraz odwoywao sie do nauczania (chociaz nie tylko) s´w. Augustyna, Dekretu Gracjana i s´w. Tomasza z Akwinu3.

Dla wspóczesnej refleksji stanowisko to nalezy juz raczej do przeszos´ci i jest traktowane jako historyczna ciekawostka, chociaz w niektórych wspó-czesnych ujeciach alternatyw a dla animacji duchowej (wlania duszy ducho-wej) jest „animacja dynamiczna” zwi azana z pocz atkiem ruchów wykonywa-nych przez ludzki pód4. Z rzadka pojawiaj a sie tez wypowiedzi bioetyków s´wieckich, którzy odwouj ac sie przekornie do tradycji chrzes´cijan´skiej,

go-niektórych problemów bioetycznych Dignitas personae, Rzym 2008, nr 4.

2_{Por. J. W}

RÓBEL, Godnos´c´ poczetego zycia ludzkiego, „Homo Dei” 1992, nr 2-3, s. 45-46.

3 _{Por. M. MACHINEK, Spór o status ludzkiego embrionu, Wyd. UWM, Olsztyn 2007}

passim; E. SCHOCKENHOFF, Etyka zycia. Postawy i nowe wyzwania, Wydz. Teologiczny Uni-wersytetu Opolskiego, Opole 2014, s. 468.

4_{Por. K. S}

ZEWCZYK, Bioetyka, t. 1: Medycyna na granicach zycia, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 239-240.

sz acej animacje sukcesywn a, sugeruj a nieczowieczy charakter ludzkiego embrionu w pierwszym okresie jego rozwoju. Takie stanowisko otwiera im droge do akceptacji aborcji, eugeniki, czy tez wykorzystania go w biomedycz-nych eksperymentach.

Nie mozna jednak zapominac´, ze nauczanie o animacji podu nie znajduje swojego najwazniejszego fundamentu w autorytecie filozofów i ich koncep-cjach, ale w prawdzie wiary goszonej niezmiennie przez Kos´ció pouczony tekstami Pisma S´wietego: „Kos´ció naucza, ze kazda dusza duchowa jest bezpos´rednio stworzona przez Boga – nie jest ona dzieem rodziców – jest nies´miertelna”5. Uznaj ac ten fakt za pewnik wiary, Kos´ció nie wypowiada sie jednoczes´nie na temat momentu jej wlania w rozwijaj ac a sie strukture cielesn a czowieka, gdyz „obecnos´c´ rozumnej duszy nie moze byc´ stwierdzo-na w zaden sposób dos´wiadczalnie”6, a ponadto „Magisterium Kos´cioa nie wypowiada sie wyraz´nie na temat twierdzen´ o charakterze filozoficznym”7. Tym samym nie opowiada sie za zadnym stanowiskiem w kwestii animacji. Ponadto okres´lenie tego momentu wykracza poza mozliwos´ci nauk s´cisych, gdyz „nie do nauk biologicznych nalezy wydawanie decyduj acego orzeczenia o zagadnieniach s´cis´le filozoficznych i moralnych, a tego rodzaju jest zagad-nienie chwili, w której powstaje osoba ludzka”8.

Praktyczne znaczenie dogmatu, gosz acego kazdorazowe stworzenie duszy przez Boga, wyjas´nia syntetycznie Katechizm Kos´cioa Katolickiego: „Czo-wiek, poniewaz zosta stworzony na obraz Bozy, posiada godnos´c´ osoby: nie jest czyms´, ale kims´” (nr 357), a dalej „Ciao czowieka uczestniczy w god-nos´ci «obrazu Bozego»; jest ono ciaem ludzkim was´nie dlatego, ze jest ozywione przez dusze duchow a” (nr 364).

Analogicznie problem uczowieczenia ludzkiej zygoty zdaj a sie przedsta-wiac´ niektórzy wspóczes´ni autorzy. Przykadem moze byc´ niemiecki etyk

5_{Katechizm Kos´cioa Katolickiego, Pallottinum, Poznan´ 2002}2_{, nr 366; por. takze P} IUS XII, Encyklika Humani generis, Rzym 1950; Breviarum fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kos´cio-a, opr. S. Gowa SJ, I. Bieda SJ, Ksiegarnia s´w. Wojciecha, Poznan´ 1997, s. 190, V, 38.

6_J

ANPAWE II, Encyklika Evangelium vitae, Rzym 1995, nr 60.

7_K

ONGREGACJA NAUKI WIARY, Instrukcja Donum vitae, nr I, 1. Warto dodac´, ze zaden system filozoficzny, nawet tomistyczny, nie sugeruje jednoznacznie momentu animacji, i to do tego stopnia, ze podczas gdy jedni tomis´ci przedstawiaj a racje przemawiaj ace za animacj a bezpos´redni a, inni z kolei za sukcesywn a (por. J. WRÓBEL, Kiedy ciao moze przyj ac´ dusze, „W drodze” 1990, nr 3(199), s. 19-29;TENZ E, Godnos´c´ poczetego zycia ludzkiego, „Homo Dei” 1992, nr 2-3, s. 37-44; T. S´LIPKO, Granice zycia. Dylematy wspóczesnej bioetyki, Wyd. WAM, Kraków 19942, s. 107-122).

8_K

i teolog z Tübingen, Dietmar Mieth. Co prawda wskazuje on na wiez´ s´w. To-masza z arystotelesowsk a koncepcj a animacji, ale jednoczes´nie dowodzi, iz zamiarem Doktora Anielskiego bynajmniej nie byo wyróznianie w rozwoju ludzkiego embrionu etapów jego uczowieczenia. Swoje przekonanie opiera on na zaozeniu, ze Akwinata nie zna przebiegu biologicznego procesu po-czecia i rozwoju ludzkiej istoty. Konsekwentnie jego nauczanie na temat animacji nie zakada dwuetapowego rozwoju embrionu, lecz wykazuje, ze kazdy czowiek zawdziecza swoje zycie Bozemu aktowi stwórczemu9.

Swoje stanowisko przedstawia tez inny, dobrze znany w Polsce, niemiecki teolog i moralista z niemieckiego Fryburga Bryzgowijskiego, Eberhard Schockenhoff. Przypomina on, ze obecne niegdys´ w prawie kos´cielnym roz-róznienie miedzy aborcj a embrionu animowanego i nieanimowanego zostao z czasem odrzucone przez kolejnych papiezy, w tym przez pap. Sykstusa V (1585-1590), Grzegorza XIV (1590-1591), Innocentego XI (1676-1689), Piu-sa IX (1846-1878). Jednoczes´nie analizuje on omawiany problem pocz atku zycia ludzkiego, nawi azuj ac do osi agniec´ „biologii humanistycznej”. Pod-kres´la on, ze kolejne odkrycia z zakresu biologii czowieka coraz bardziej podwazay stanowisko zwolenników sukcesywnej animacji. Najbardziej zna-cz ace przesanki w tej materii wynikaj a ze zdobyczy genetyki opublikowa-nych w 1953 roku przez Jamesa D. Watsona i Francisa H. Cricka10. Pozwa-laj a one stwierdzic´, ze ludzka zygota od samego pocz atku posiada pen a, sobie was´ciw a informacje genetyczn a decyduj ac a o jej indywidualnym roz-woju i specyficznych cechach.

Do powyzszych sukcesów genetyki odwouje sie tez chetnie Magisterium Kos´cioa w swoim stanowisku na temat pocz atku zycia czowieka, pomijaj ac tym samym kwestie momentu animacji. Kongregacja Nauki Wiary uczya juz w 1974 roku, powouj ac sie na odkrycia genetyków, iz „ludzka istota zyj aca ma juz od pierwszej chwili sta a strukture, czyli kod genetyczny: jest czo-wiekiem […] wyposazonym we wszystkie was´ciwe sobie cechy. Od chwili zapodnienia rozpoczyna sie cudowny bieg zycia kazdego czowieka, którego jednak wszystkie wielkie zdolnos´ci wymagaj a czasu na was´ciwe uporz  adko-wanie i przygotoadko-wanie do dziaania”11.

9_{Por. D. MIETH, Konfessionelle Identität in der biomedizinischen Debatte? Relecture der}

Beseelungstheorie bei Thomas von Aquin, „Ökumenische Rundschau” 51(2002), s. 326, cyt. za: E. SCHOCKENHOFF, Etyka zycia, s. 469.

10_{Por. J.D. WATSON, F.H.C. CRICK, Molecular Structure of Nucleic Acids: A Structure}

for Deoxyribose Nucleic Acid, „Nature” 1953, nr 171, s. 737-738.

11_K

2. KIEDY DOKONUJE SIE POCZE CIE?

Jak juz zaznaczono, Kos´ció regularnie przypomina, iz zycie czowieka zaczyna sie w chwili poczecia. W s´wietle wiedzy z zakresu embriologii do rozstrzygniecia pozostaje jednak pytanie, który moment nalezy uznac´ za po-czecie: czy wnikniecie haploidalnego plemnika do cytoplazmy haploidalnej komórki jajowej, czy tez dopiero „ukonstytuowanie sie” diploidalnego j adra komórkowego nowej istoty posiadaj acej indywidualn a informacje genetyczn a? W prowadzonych analizach te dwa momenty nie mog a byc´ traktowane dowol-nie, zamiendowol-nie, b adz´ utozsamiane ze sob a. Od zapodnienia do uksztatowania sie diploidalnego j adra komórkowego zygoty upywa bowiem od 12 do 24 godzin12. Embriolodzy opisuj a ten proces w nastepuj acy sposób: „Na skutek zapodnienia dwa haploidalne komplety chromosomów (chromatyny) przyste-puj a do tworzenia przedj adrzy; proces ten trwa okoo 5 godzin. […] Przed-j adrza rozpoczynaj a synteze DNA, a po replikacji DNA z okolicy obwodowej przemieszczaj a sie do s´rodka komórki jajowej. Okoo 20 godzin po zapodnie-niu nastepuje kondensacja chromosomów. Przedj adrza zblizaj a sie do siebie i powstaje j adro zygotyczne. […] Po utracie otoczek przedj adrzy nastepuje wymieszanie chromosomów w metafazie podziau mitotycznego zygoty. […] Ich „wiek” ocenia sie na 12-24 godzin”13.

Eberhard Schockenhoff, który jako jeden z nielicznych dogebnie analizuje omawiany problem, przytacza racje, które dopuszczaj a obydwie mozliwos´ci: za pocz atek ludzkiego zycia mozna uznac´ tak moment wnikniecia plemnika do oocytu, jak i moment ukonstytuowania sie scalonej informacji genetycznej w j adrze jeszcze jednokomórkowej zygoty. Na pierwsz a mozliwos´c´ wskazuje fakt, iz juz na etapie przedj adrzy obecne s a wszystkie elementy skadowe genotypu nowego czowieka. Co wiecej, dzis´ jest wiadomo, ze dwa przed-j adrza nie zlewaj a sie ze sob a, daj ac pocz atek integralnemu genotypowi, a tylko rozpuszczeniu ulegaj a dziel ace je membrany14. Jednoczes´nie stwier-dza on, ze „embrion nie rozwija sie, by byc´ czowiekiem, ale od samego pocz atku [rozwija sie] jako czowiek”15. Nie bez znaczenia jest tez uwrazli-wienie cytowanego autora na precyzje uzywanych pojec´. Podkres´la on, iz nie

12_{L. S}

PEROFF, M.A. FRITZ, Kliniczna endokrynologia ginekologiczna i niepodnos´c´, Medi-Page, Warszawa 2007, s. 277: „Aktywnos´c´ genomu zarodka ludzkiego rozpoczyna sie wczes´-nie. Synteze DNA mozna wykryc´ juz 9-10 godzin po zaplemnieniu”.

13_{H. BARTEL, Embriologia, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2007}4_{, s. 84-85.} 14_{Por. E. S}

CHOCKENHOFF, Etyka zycia, s. 471-472; takze H. BARTEL, Embriologia, s. 85.

15_{E. S}

mozna uznac´ za poprawne pojecia „zapodniona komórka jajowa”. Po zapod-nieniu oocyt nie jest juz komórk a jajow a, ale jest zygot a, chociaz jednoko-mórkow a16.

Z drugiej strony E. Schockenhoff przedstawia tez racje sugeruj ace, ze dopiero moment ukonstytuowania sie diploidalnego j adra moze byc´ uznany za moment poczecia. Stwierdza on, ze „wystepowanie gamet we was´ciwym miejscu nie wystarcza jeszcze, aby mozna stwierdzic´ substancjaln a jednos´c´ istoty zywej”. Konieczna jest bowiem „jednos´c´ formy i samoistny rozwój”, a ta nie ma miejsca zanim nie nast api jednos´c´ skupienia („unitas aggregatio-nis”) jako jednos´c´ formy w sensie s´cisym, która warunkuje rozpoczecie samoistnego rozwoju. Omawiany Autor stwierdza wiec, ze w wymiarze biolo-gicznym nie mozna uznac´ jeszcze za poczecie tego przedziau czasu, kiedy dwa haploidalne przedj adrza wprawdzie znajduj a sie razem w cytoplazmie zygoty powstaej z zapodnienia komórki jajowej, ale jeszcze nie stanowi a jednos´ci w sensie s´cisym. Przytacza on tez opinie ewangelickiego teologa, Wilfrieda Härle, który stwierdza: „Dopiero od krótkiego odcinka procesu, w którym genomy plemnika i komórki jajowej  acz a sie w nowy, samodziel-ny, zdolny do zycia genom […] jest sensowne mówienie o pocz atku czowie-ka – nie wczes´niej, ale takze nie póz´niej”17.

Czy to oznacza, ze nauki zajmuj ace sie czowiekiem nie s a w stanie wy-pracowac´ zdecydowanego stanowiska w tej kwestii? Sam E. Schockenhoff, mimo ze przedstawia racje przemawiaj ace za obydwoma mozliwos´ciami, nie jest jednak tak do kon´ca pewny, który moment uznac´ za decyduj acy. Wpraw-dzie zauwaza on: „Zapodnienie stanowi radykalny, nowy pocz atek, przez który, czego przedtem nie byo, ze zjednoczenia komórki jajowej i plemnika wyania sie indywidualne zycie nowego czowieka”18. Jednoczes´nie podkre-s´la, ze „jakos´ciowy skok stawania sie czowiekiem znajduje sie na pocz atku caego embrionalnego procesu rozwoju”19. Jednakze kontekst tego zdania zdaje sie sugerowac´, ze nie ma on tutaj na mys´li momentu wnikniecia gamety meskiej do oocytu, ale utworzenie sie diploidalnego j adra pierwszej komórki zygoty. Stwierdza on bowiem: „Wraz z ukonstytuowaniem sie genomu zosta dokonany krok w kierunku nowego czowieka. Od tego momentu embrion jest

16_{Por. tamze, s. 473.} 17_{W. H}

ÄRLE, Menschenwürde – konkret und grundsätzlich, w: Menschsein in Beziehungen. Studien zur Rechtfertigungslehre und Anthropologie, Tübingen 2005, s. 393; cyt. za: E. SCHOC

-KENHOFF, Etyka zycia, s. 472.

18_{E. S}

CHOCKENHOFF, Etyka zycia, s. 473.

okres´lony zarówno specyficznie gatunkowo (jako czowiek), jak tez specyficz-nie indywidualspecyficz-nie (jako konkretny czowiek) […]. Przez now a kombinacje indywidualnego genomu, która powstaje z czes´ci matczynych i ojcowskich […] powstaje we wspaniay sposób nowa istota ludzka”20.

Brak jednoznacznos´ci w okres´leniu momentu, kiedy zygota zyskuje status ludzki, nie jest obojetny z bioetycznego punktu widzenia. Przekonanie, ze o zyciu prawdziwie ludzkim mozemy mówic´ dopiero od uksztatowania sie diploidalnego j adra zygoty, w praktyce moze prowadzic´ do konkluzji, ze jej zniszczenie w pierwszych godzinach po zaplemnieniu, na przykad w proce-durze in vitro, czy w eksperymentach, nie jest tozsame ze zniszczeniem zycia konkretnej istoty ludzkiej; innymi sowy nie jest niemoralne.

Takiego uproszczenia nie dopuszcza refleksja etyczna i nauczanie Magiste-rium Kos´cioa. Nawet klasycy mys´li tomistycznej, opowiadaj acy sie za ani-macj a sukcesywn a, uwazaj a, ze ludzka zygota zawiera w sobie wewnetrzne siy uzdalniaj ace j a do penego rozwoju psychofizycznego. Od samego pocz  at-ku ma ona w sobie obecn a celowos´c´ ukierunkowuj ac a j a na osobe, któr a sie stanie w dalszym procesie rozwojowym, oraz na cel nadprzyrodzony. Tym samym wchodzi ona w przestrzen´ podlegaj ac a ocenie moralnej i zasuguje na szacunek nalezny czowiekowi21.

Jak juz zauwazono, jednoznaczne w tej materii jest nauczanie Kos´cioa. Podkres´la on nienaruszalnos´c´ zycia ludzkiego od chwili poczecia. Wyraz´nie wskazuje on tez, ze poszanowania domaga sie juz embrion ludzki w okresie przedimplantacyjnym i zdecydowanie potepia, miedzy innymi, selekcje euge-niczn a embrionów w procedurze in vitro, niszczenie lub zamrazanie embrio-nów nadliczbowych, „redukcje embrioembrio-nów”22. Jednak i to nauczanie domaga sie wyjas´nienia, który moment Kos´ció uznaje za poczecie czowieka. W In-strukcji o szacunku dla rodz acego sie zycia ludzkiego i o godnos´ci jego prze-kazywania Donum vitae mozna dostrzec pewn a niejasnos´c´. Z jednej strony jest mowa o momencie zapodnienia komórki jajowej jako pocz atku zycia nowej istoty ludzkiej. Z drugiej strony ten pocz atek  aczy sie z powstaniem zygoty, któr a okres´la sie jako „komórke powsta a z po aczenia j ader dwóch gamet”23. W tym przypadku pocz atek zycia czowieka wydaje sie byc´ wiec

20_{Tamze, s. 473.} 21_{Por. T. S´}

LIPKO, Granice zycia, s. 122-123; R. OTOWICZ, Etyka zycia. Bioetyczny i teolo-giczny kontekst problematyki zycia poczetego, Wyd. WAM, Kraków 1998, s. 154-155.

22_K

ONGREGACJA NAUKI WIARY, Instrukcja Dignitas personae, nr 21.

23_K

 aczony dopiero z momentem powstania diploidalnego j adra jednokomórkowej zygoty.

Z punktu widzenia moralnego te niejasnos´c´ przezwycieza nie tylko odwo-anie sie do „prawdopodobien´stwa istnienia osoby” od pierwszego momentu wnikniecia gamety meskiej do komórki jajowej24, ale caos´ciowa analiza nauczania Kos´cioa. Regularnie wskazuje on na moment zaplemnienia komór-ki jajowej i jednoczes´nie odwouje sie do osi agniec´ nowoczesnej genetyki25.

3. WKAD EPIGENETYKI W ROZSTRZYGNIE CIE PROBLEMU

Co wnosi w omawiany problem embriologia ubogacona o osi agniecia nowoczesnej genetyki? W bardzo w askim wymiarze zdefiniowanie czowieka dokonuje sie juz przez sam fakt po aczenia gamet. Dotyczy to przede wszyst-kim pci nowego czowieka; czy bedzie to dziewczynka, czy chopczyk (w za-leznos´ci od „pci” komórki meskiej, czy ma ona chromosom X czy Y). Pene zdefiniowanie czowieka na poziomie genetycznym rozpoczyna sie stopniowo w bardzo krótkim przedziale czasu od momentu wnikniecia plemnika do komórki jajowej. Impulsy ukierunkowuj ace rozwój zygoty s a uruchamiane w ci agu kilku minut. Wtedy to zaczynaj a sie procesy suz ace uksztatowaniu sie aktywnych i posiadaj acych swoj a specyfike dwóch haploidalnych przed-j adrzy. W ci agu najwyzej kilku godzin kon´czy sie proces przygotowania j adra oocytu. Takze plemnik, który dotychczas pozostawa w stanie pasywnym, uaktywnia sie dzieki zmianom biochemicznym i strukturalnym, i staje sie aktywnym przedj adrzem meskim26.

Najpowazniejsze z´ródo programu tych zmian odkryli specjalis´ci od naj-nowszego dziau genetyki zwanego epigenetyk a. Oni to (w omawianej proble-matyce) opisuj a zasady sterowania na poziomie genetycznym procesami za-chodz acymi w komórce jajowej po jej zaplemnieniu. W s´wietle epigenetyki to nie tylko geny j adra komórkowego, nawet uzupenione o geny

mitochon-24_{„Nawet samo prawdopodobien´stwo istnienia osoby wystarczyoby do usprawiedliwienia}

najbardziej kategorycznego zakazu wszelkich interwencji zmierzaj acych do zabicia embrionu ludzkiego” (JANPAWE II, Encyklika Evangelium vitae, nr 60).

25 _{„[Nowoczesna genetyka] ukazaa, ze od pierwszej chwili istnieje dokadny program}

tego, kim bedzie ta zywa istota: czowiekiem, tym konkretnym czowiekiem, którego cechy szczególne s a w peni okres´lone” (JANPAWEII, Encyklika Evangelium vitae, nr 60).

26_{Por. PONTIFICIA ACADEMIA PRO VITA, L embrione umano nella fase del preimpianto.}

Aspetti scientifici e considerazioni bioetiche, Libreria Editrice Vaticana, Città del Vaticano 2006, s. 14-16, 19.

drialne, peni a decyduj ac a role w ksztatowaniu sie genotypu nowego czowie-ka i inicjuj a jego zycie. W omawianym przedmiocie caoksztat genów moze byc´ porównany do „hardware”. „Software” tworzy natomiast struktura chro-matyny bed aca nos´nikiem dziedziczenia epigenetycznego, maj acego swoj a podstawe w metylacji DNA. Ona to decyduje o tym, które geny s a aktywne i kiedy s a one aktywne (ekspresja genów), a które us´pione (wy aczone)27. Mówi ac obrazowym jezykiem, to nie wy acznie pula genów j adra jednoko-mórkowej zygoty opisuje genetycznie konkretnego czowieka, który sie po-czyna, ale jeszcze przed nimi program epigenetyczny, który steruje genami i inicjuje w zaplemnionej komórce jajowej procesy zycia nowej istoty. Infor-macja epigenetyczna razem z genami jest tym „dokadnym programem tego, kim bedzie ta zywa istota: czowiekiem, tym konkretnym czowiekiem”. Jed-nokomórkowa zygota (jak i komórki dorosego czowieka) ma bowiem okre-s´lon a pule genów, ale niekonieczne musz a byc´ one wszystkie aktywne w da-nym momencie i miec´ decyduj ace znaczenie dla wyznaczenia cech czowieka (np. spotykane róznice miedzy bliz´niakami jednojajowymi). To dziedziczenie epigenetyczne jest cay czas aktywne i przekazywane, i to od chwili wniknie-cia plemnika do komórki jajowej i procesu powstawania przedj adrzy28. St ad ludzka specyfika zygoty zostaje zdefiniowana i procesy was´ciwe dla zycia nowego czowieka zaczynaj a sie juz w chwili zapodnienia (poczecia), czyli od chwili pojawienia sie w cytoplazmie dwóch haploidalnych, pciowo okre-s´lonych puli genowych.

Badania z najnowszej genetyki (epigenetyki) zaowocoway juz licznymi przykadami takiego oddziaywania na poziomie informacji genetycznej. For-m a takiego sterowania genami jest, na przykad, pietnowanie genomowe

(im-27_{Por. J.R. D}

ANIELS, V. BOLTON, M. MONK, Imprinted Expression of SNRPN in Human Preimplantation Embryos, „The American Journal of Human Genetics” 1998, nr 63, s. 1009-1014; P. SPORK, Drugi kod. Epigenetyka, czyli jak mozemy sterowac´ wasnymi genotypami, Wyd. W.A.B., Warszawa 2011; W.W. GIBBS, Genom ukryty poza DNA, „S´wiat Nauki” 2004, nr 1, s. 58-65.

28 _{Por. W. S}

IKORA, Dziedziczenie epigenetyczne, Zakad Biofizyki Obliczeniowej i Bio-informatyki. Wydzia Biochemii, Biofizyki i Biotechnologii. Uniwersytet Jagiellon´ski. Http:// bioinfo.mol.uj.edu. pl/articles/Sikora05 (dostep: 28.10.2014); szerzej: M. UKASIK, J. KARMAL

-SKA, M.M. SZUTOWSKI, J. UKASZKIEWICZ, Wpyw metylacji DNA na funkcjonowanie genomu, „Biuletyn Wydziau Farmaceutycznego Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego” 2009, nr 2, s. 13-18. Http://bi uletynfarmacji.wum.edu.pl/0902Lukasik/Lukasik.html (dostep: 15.05.2017); T. KOHDA, F. ISHINO, Embryo Manipulation Via Assisted Reproductive Technology and Epige-netic Asymmetry in Mammalian Early Development, „Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences” 2012, t. 368, nr 1609. Http://rstb.royalsocietypublishing.org/co ntent/368/1609/20120353 (dostep: 13.05.2017).

printing genomowy, zwany takze pietnowaniem rodzicielskim) wystepuj ace u ssaków, w tym takze u czowieka. Swoje znaczenie ujawnia ono, na przy-kad, w przypadku manipulowania rozrodczos´ci a, w przypadku prób klonowa-nia reprodukcyjnego ssaków, a takze u osób trisomicznych, które w pewnych przypadkach posiadaj a kopie chromosomów pochodz ac a od tego samego rodzica.

W pierwszym przypadku, jezeli dokonac´ eksperymentalnej manipulacji na zygocie polegaj acej na usunieciu jednego przedj adrza i wprowadzeniu w to miejsce nowego przedj adrza „innej pci” (na przykad, jezeli pozostawic´ w powstaj acej zygocie przedj adrze pochodz ace z komórki jajowej i usun ac´ przedj adrze pochodz ace z plemnika, a w jego miejsce wprowadzic´ przedj adrze zen´skie pobrane z innej komórki jajowej), to taki zarodek obumrze w wyniku powaznych wad rozwojowych. Sugeruje to, ze genomy gamet rodzicielskich s a epigenetycznie oznaczone zanim sie po acz a, a tym samym – w analizowa-nym w niniejszym artykule problemie – nowy czowiek jest w caej peni „opisywany” juz od chwili wnikniecia plemnika do komórki jajowej i powsta-nia przedj adrzy. To prawo natury uniemozliwia partenogeneze u ssaków (tak-ze w przypadku czowieka) oraz utrudnia reprodukcyjne klonowanie, które przewaznie owocuje licznymi bedami, tak iz zarodek albo szybko ginie, albo rodzi sie obci azony powaznymi wadami genetycznymi29.

Podobny problem wystepuje w przypadku zarodka, u którego wyst apia wspomniana wada trisomii. Posiada on jeden chromosom pochodz acy od jednego rodzica i dwa zduplikowane (w wyniku bedu) pochodz ace od drugie-go rodzica. Jezeli taki zarodek w pewnym momencie utraci chromosom poje-dynczy, pochodz acy od jednego rodzica, pozostae dwa chromosomy bedzie mia od drugiego rodzica. W takim przypadku obecne na tych chromosomach pietnowane geny nie mog a zostac´ zast apione w czasie ekspresji przez geny z chromosomu drugiego rodzica (drugiej pci). I w tym przypadku w procesie dalszego rozwoju wyst api a powazne bedy genetyczne, mimo ze w komórkach powstaej istoty (czowieka) w caej peni bedzie sie zgadzaa liczba chromo-somów i genów30.

Analogiczne patologie pojawi a sie w procesach determinacji pci nowego czowieka. W ujeciu klasycznej genetyki pec´ czowieka zostaje zdefiniowana w chwili zapodnienia poprzez konstelacje chromosomów pciowych: w przy-padku pary chromosomów XY dziecko bedzie pci meskiej, a w przyprzy-padku

29_{Por. W. S}

IKORA, Dziedziczenie epigenetyczne.

pary chromosomów XX dziecko bedzie pci zen´skiej. Normalnie obecne na tych chromosomach geny zaczynaj a penic´ swoj a role w trzecim tygodniu ci azy, kiedy tworzy sie zawi azek ukadu moczowo-pciowego31. Mniej wie-cej w tym czasie dochodzi tez do róznicowania sie pierwotnych komórek pciowych stoj acych u podstaw gonad. W badaniach prowadzonych na my-szach odkryto tez, ze blastomery, a wiec komórki powstae w efekcie podzia-ów zygoty i tworz ace morule, róznicuj a sie na komórki somatyczne i pcio-we32. Nowsze badania pozwoliy jeszcze gebiej poznac´ proces ksztatowania sie pci czowieka. W ich s´wietle róznicowanie pciowe dokonuje sie juz na etapie poczecia „poprzez liczne równolegle dziaaj ace szlaki sygnaowe pier-wotnie determinuj ace pec´. […] Wynika to z niezrównowazonej liczby chro-mosomów X i Y w zygocie powstaej po wniknieciu gówki plemnika do komórki jajowej”33.

Innym s´wiadectwem przedstawionej roli i znaczenia informacji epigene-tycznej oraz momentu jej uaktywnienia sie w procesie zapodnienia s a kon-sekwencje sztucznego zapodnienia metod a in vitro. W takiej procedurze dochodzi do czestszego niz w naturalnej prokreacji zakócenia epigenetyczne-go sterowania genami, co jest efektem sztucznos´ci s´rodowiska, w którym jest przeprowadzana ta procedura. Nastepstwem tych bedów s a czes´ciej spotykane stany patologiczne u dzieci poczetych in vitro, niz sie je rejestruje u dzieci zrodzonych naturalnie34.

Warto tez dodac´ (jako wazn a refleksje wskazuj ac a na role informacji epi-genetycznej, chociaz wychodz ac a poza ramy niniejszych analiz), ze niektóre procesy, definiuj ace specyfike biologiczn a czowieka na poziomie genetycz-nym, nie kon´cz a sie w chwili uwazanej dotychczas za moment ukonstytuowa-nia sie jego genotypu, ale maj a jeszcze miejsce w okresie wczesnego zycia embrionalnego. Dotyczy to, na przykad, procesu zwi azanego z inaktywacj a caego chromosomu X embrionu pci zen´skiej maj ac a na celu wyrównanie poziomu ekspresji genów na chromosomach pciowych. Do okoo piec´dziesie-ciu podziaów komórek embrionu, przed jego implantacj a w s´luzówce macicy, s a jeszcze aktywne obydwa chromosomy X. Dopiero na tym etapie zostaje

31_{Por. H. B}

ARTEL, Embriologia, s. 328.

32_{Por. tamze, s. 342.} 33 _{A.T. M}

IDRO, Genetyczne i epigenetyczne uwarunkowania pci czowieka, w: Gender. Spojrzenie z róznych perspektyw, red. W. Wieczorek, Wyd. Szkoy Wyzszej Przymierza Rodzin 2015, s. 86.

34_{Por. A.T. MIDRO, H.F. HOSER, Problemy bioetyczne ingerencji medycznych zaburzaj }

a-cych genetyczne i epigenetyczne uwarunkowania rozwoju czowieka, „Family Forum” 2015, nr 5, s. 35-36.

losowo wyciszony jeden z nich35. Proces ten jest niezwykle wazny dla roz-wijaj acego sie embrionu (pci zen´skiej). Jest on podyktowany przez róznice zachodz ac a miedzy chromosomem X i Y. Ten ostatni chromosom (Y), decy-duj acy o pci meskiej przyszej osoby, jest nieduzy i praktycznie zawiera wy acznie geny definiuj ace cechy pciowe. Z kolei chromosom X posiada czes´c´ genów bed acych odpowiednikami genów na chromosomie Y, a takze posiada geny odpowiedzialne za inne cechy czowieka. Poniewaz osoba pci zen´skiej normalnie posiada dwa chromosomy X (XX), to konsekwentnie ekspresja genów obecnych na nich byaby dwukrotnie wyzsza, niz u osób pci meskiej. Aby taki proces nie mia miejsca, jeden z chromosomów X zostaje losowo wyciszony i w efekcie osoby pci zen´skiej i meskiej maj a podobn a ekspresje genów. Takie wy aczenie chromosomu X dokonuje sie w kazdej komórce podu i jest ono zachowane w pochodz acych od nich liniach komór-kowych – potomnych. Taki wyciszony chromosom zostaje na nowo aktywo-wany w liniach komórek pciowych kobiety. Inaczej byaby ona niepodna36.

*

Zamykaj ac powyzsze analizy, nalezy stwierdzic´, ze rzeczywisty pocz atek zycia istoty ludzkiej nie ma miejsca dopiero w chwili ukonstytuowania sie diploidalne-go j adra komórkowego jednokomórkowej zygoty, czyli w chwili, kiedy informa-cja genetyczna osi agnie poziom zintegrowanej jednos´ci w jej j adrze, ale juz w chwili wnikniecia plemnika do cytoplazmy oocytu i formowania sie w niej dwóch haploidalnych przedj adrzy, gdyz to epigenetyczna informacja steruj aca aktywnos´ci a genów i inicjuj aca zycie nowej istoty ludzkiej peni swoj a role juz od tej chwili. Ten moment nalezy tez uznac´ za moment poczecia. Konsekwentnie w dokumentach Magisterium Kos´cioa jest niezmiennie obecne stwierdzenie, ze zycie czowieka zaczyna sie od samego pocz atku po aczenia sie rodzicielskich gamet oraz „zycie ludzkie od chwili poczecia powinno byc´ szanowane i chronio-ne w sposób absolutny. Juz od pierwszej chwili swego istnienia istocie ludzkiej powinny byc´ przyznane prawa osoby, ws´ród nich nienaruszalne prawo kazdej niewinnej istoty do zycia”37.

35_{Por. tamze s. 89; M. }

UKASIK, J. KARMALSKA, M.M. SZUTOWSKI, J. UKASZKIEWICZ, Wpyw metylacji DNA, s. 13-18.

36_{Por. W. SIKORA, Dziedziczenie epigenetyczne.}

37 _{Katechizm Kos´cioa Katolickiego, nr 2270; por. takze Kongregacja Nauki Wiary,}

BIBLIOGRAFIA I. Dokumenty Kos´cioa PIUS XII, Encyklika Humani generis, Rzym 1950. JANPAWE II, Encyklika Evangelium vitae, Rzym 1995.

KONGREGACJA NAUKIWIARY, Deklaracja o przerywaniu ci azy Quaestio de abortu procurato, Rzym 1974.

KONGREGACJA NAUKI WIARY, Instrukcja o szacunku dla rodz acego sie zycia ludzkiego i o godnos´ci jego przekazywania Donum vitae, Rzym 1987.

KONGREGACJANAUKIWIARY, Instrukcja dotycz aca niektórych problemów bioetycznych Digni-tas personae, Rzym 2008.

Katechizm Kos´cioa Katolickiego, Pallottinum, Poznan´ 20022_.

Breviarum fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kos´cioa, opr. S. Gowa SJ, I. Bieda SJ, Ksiegarnia s´w. Wojciecha, Poznan´ 1997.

PONTIFICIAACADEMIAPROVITA, L’embrione umano nella fase del preimpianto. Aspetti scien-tifici e considerazioni bioetiche, Libreria Editrice Vaticana, Città del Vaticano 2006.

II. Literatura

BARTELH., Embriologia, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 20074.

DANIELSJ.R., BOLTONV., MONKM., Imprinted Expression of SNRPN in Human Preimplanta-tion Embryos, „The American Journal of Human Genetics” 1998, nr 63, s. 1009-1014. GIBBS W.W., Genom ukryty poza DNA, „S´wiat Nauki” 2004, nr 1, s. 58-65.

HÄRLE W., Menschenwürde – konkret und grundsätzlich, w: Menschsein in Beziehungen. Studien zur Rechtfertigungslehre und Anthropologie, Tübingen 2005.

KOHDAT., ISHINOF., Embryo Manipulation Via Assisted Reproductive Technology and Epige-netic Asymmetry in Mammalian Early Development, „Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences” 2012, t. 368, nr 1609. Http://rstb.royalsocietypublis-hing.org/content/368/ 1609/20120353 (dostep: 13.05.2017).

UKASIK M., KARMALSKA J., SZUTOWSKI M.M., UKASZKIEWICZJ., Wpyw metylacji DNA na funkcjonowanie genomu, „Biuletyn Wydziau Farmaceutycznego Warszawskiego Uniwer-sytetu Medycznego” 2009, nr 2, s. 13-18. Http://biuletynfarmacji.wum.edu.pl/0902Luka-sik/Lukasik.html (dostep: 15.05.2017).

MACHINEK M., Spór o status ludzkiego embrionu, Wyd. UWM, Olsztyn 2007.

MIDROA.T., Genetyczne i epigenetyczne uwarunkowania pci czowieka, w: Gender. Spojrze-nie z róznych perspektyw, red. W. Wieczorek, Wyd. Szkoy Wyzszej Przymierza Rodzin, Warszawa 2015.

MIDRO A.T., HOSER H.F., Problemy bioetyczne ingerencji medycznych zaburzaj acych gene-tyczne i epigenegene-tyczne uwarunkowania rozwoju czowieka. „Family Forum” 2015, nr 5, s. 29-42.

MIETHD., Konfessionelle Identität in der biomedizinischen Debatte? Relecture der Beseelungs-theorie bei Thomas von Aquin, „Ökumenische Rundschau” 51(2002), s. 315-327. OTOWICZ R., Etyka zycia. Bioetyczny i teologiczny kontekst problematyki zycia poczetego,

Wyd. WAM, Kraków 1998.

SCHOCKENHOFFE., Etyka zycia. Postawy i nowe wyzwania, Wydz. Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2014.

SIKORA W., Dziedziczenie epigenetyczne, Zakad Biofizyki Obliczeniowej i Bioinformatyki. Wydzia Biochemii, Biofizyki i Biotechnologii. Uniwersytet Jagiellon´ski. Http://bio-info.mol.uj.edu.pl/articles/Sikora05 (dostep: 28.10.2014).

SPEROFFL., FRITZM.A., Kliniczna endokrynologia ginekologiczna i niepodnos´c´, MediPage, Warszawa 2007.

SPORK P., Drugi kod. Epigenetyka, czyli jak mozemy sterowac´ wasnymi genotypami, Wyd. W.A.B., Warszawa 2011.

SZEWCZYKK., Bioetyka, t. 1: Medycyna na granicach zycia, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2009.

S´LIPKO T., Granice zycia. Dylematy wspóczesnej bioetyki, Wyd. WAM, Kraków 19942. WATSON J.D., CRICKF.H.C., Molecular Structure of Nucleic Acids: A Structure for

Deoxyri-bose Nucleic Acid, „Nature” 1953, nr 171, s. 737-738.

WRÓBEL J., Kiedy ciao moze przyj ac´ dusze, „W drodze” 1990, nr 3(199), s. 19-29. WRÓBEL J., Godnos´c´ poczetego zycia ludzkiego, „Homo Dei” 1992, nr 2-3, s. 36-51.

POCZE CIE CZOWIEKA I STATUS JEDNOKOMÓRKOWEJ LUDZKIEJ ZYGOTY Z PERSPEKTYWY BIOETYKI KATOLICKIEJ

S t r e s z c z e n i e

W dyskusji nad statusem ludzkiej zygoty tylko wyj atkowo pojawia sie problem jej animacji. Wspóczesne nauczanie Magisterium Kos´cioa na temat pocz atku zycia ludzkiego podkres´la, iz juz od chwili „poczecia” zaczyna sie zycie nowej istoty ludzkiej. Za ten pocz atek bardzo czesto uznaje sie powstanie diploidalnego j adra jednokomórkowej zygoty, co – jak stwierdza embriologia – ma miejsce od 12 do 24 godzin po zapodnieniu. Odkrycia epigenetyki pozwala-j a stwierdzic´, ze ludzka specyfika zygoty zostaje zdefiniowana i procesy was´ciwe dla zycia nowego czowieka zaczynaj a sie juz w chwili zapodnienia (poczecia), czyli od momentu wnikniecia do cytoplazmy oocytu gówki plemnika, czyli od chwili zaistnienia w tej cyto-plazmie dwóch haploidalnych przedj adrzy (j adra gamety meskiej i zen´skiej).