Augusti. Ko'cowa refleksja ksi(%ki jest do#$ gorzka, gdy% Autorka zauwa%a, %e „Ne-ron przeszedł do historii jako cesarz, którego nieudolno#$ w zachowaniu granicy mi"-dzy tym, co prywatne, a tym, co publiczne, mi"mi"-dzy domus a res publica, doprowa-dziła do upadku zarówno jego własne rz(dy, jak i dom julijsko-klaudyjski” (s. 303).
Ksi(%k" ko'czy bogata bibliografia (s. 305-335), a tak%e ułatwiaj(ce poruszanie si" w tek#cie indeks miejsc, czyli fragmentów z cytowanych dzieł greckich i rzym-skich autorów (s.335-345), oraz indeks topograficzny i indeks poj"$ (s. 345-360).
Praca K. Milnor jest zdecydowanie godna polecenia szerokim kr"gom czytelni-czym: badaczom antyku jako nowe spojrzenie na jeden z najwa%niejszych elementów „odrodzeniowej” polityki cesarza Augusta i jego realizacj" w trakcie panowania dy-nastii julijsko-klaudyjskiej, studentom jako odwa%nie przeprowadzona analiza tek-stów literackich, napisana przyst"pnym j"zykiem, a sceptykom, którzy uwa%aj(, %e w dziedzinie bada' nad literatur( antyczn( wszystko ju% zostało powiedziane, jako dowód, %e teksty pisane najpó&niej w pocz(tkach II wieku po Chrystusie mo%na z powodzeniem analizowa$ za pomoc( współczesnych teorii badawczych.
Agnieszka Dziuba Katedra J"zykoznawstwa Ogólnego w Instytucie Filologii Klasycznej KUL
Jill H a r r i e s, Law and Crime in the Roman World, (Key Themes in Ancient History), Cambridge: Cambridge University Press 2007, ss. 148. ISBN 978-0-521-82820-8.
Od lat sze#$dziesi(tych XX wieku da si" zaobserwowa$ stała tendencja polegaj(ca na podejmowaniu bada' nad prawem rzymskim przez osoby nieposiadaj(ce wykształ-cenia prawniczego, zwłaszcza historyków i filologów klasycznych. Zjawisko to za-uwa%alne jest przede wszystkim w krajach angloj"zycznych, cho$ powoli toruje sobie drog" równie% na Starym Kontynencie.
Szczególnie wdzi"czny temat do naukowych poszukiwa' dla nie-prawników sta-nowi polityka penalna Rzymian. Jury#ci rzymscy, „giganci prawa prywatnego”, nigdy nie stworzyli cało#ciowego systemu prawa karnego. Mimo postulatów pojawiaj(cych si" sporadycznie w pismach filozoficznych czy literackich fundamentalne zasady, mocno zakorzenione we współczesnych ustrojach pa'stw cywilizowanych (audiatur et altera pars; in dubio pro reo; nullum crimen sine lege; nulla poena sine lege; lex retro non agit, zasada równo#ci wobec prawa i wiele innych), nie były w staro%ytnym Rzy-mie postrzegane jako dogmaty i cz"sto nie znajdowały praktycznego zastosowania1.
1 Wprawdzie tu i ówdzie podnosi si", %e w prawie rzymskim mo%na spotka$ ich #lady (por.
np. K. A m i e l a ' c z y k, O kształtowaniu si" niektórych zasad procesowych w rzymskim
W rzeczywisto#ci wiele zjawisk dokonuj(cych si" w sferze prawa publicznego miało z legalistycznego punktu widzenia charakter wr"cz absurdalny.
Dlatego wiedza nabyta podczas dzisiejszych studiów prawniczych, która umo%li-wia przepuszczenie przez sito współczesnych poj"$ i standardów procesów zachodz(-cych w systemie karnym staro%ytnych Rzymian, przydaje si" tu w stopniu mini-malnym. Nie-prawnicy zdaj( sobie z tego spraw" w coraz wi"kszym stopniu i dlatego ch"tniej ni% kiedy# wkraczaj( na teren zarezerwowany dotychczas dla „specjalistów” z dyplomami wydziałów prawa. Jest to fenomen, który nale%y powita$ z rado#ci(, gdy% nowy punkt widzenia niejednokrotnie rzuca inne #wiatło na „wyja#nione” ju% problemy, a tak%e, co nie jest bez znaczenia dla psychicznej higieny, pozwala cho$ na chwil" odpocz($ od dogmatycznych łamigłówek, tak ukochanych przez prawników2.
W ten cykl wpisuje si" kolejna monografia Jill Harries, zatytułowana Law and Crime in the Roman World. Autorka, z wykształcenia filolog klasyczny (absolwentka Oxford University), jest kierowniczk( School of Classics w najstarszej uczelni Szko-cji, jak( jest St Andrews University. Obecnie wykłada tak%e jako visiting professor na wydziale filologii klasycznej w Emory University of Atlanta (USA). Dorobek nau-kowy Autorki #wiadczy o jej gł"bokim zainteresowaniu prawem rzymskim. Dotych-czas opublikowała szereg monografii3 oraz artykułów4, z których najwi"kszy rozgłos
st"powaniu karnym okresu pryncypatu, „Studia Iuridica Lubliniensia” 10 (2007), z. 1, s. 9-29; E. ! a k, Rzymskie korzenie zasady in dubio pro reo, „Biuletyn Lubelskiego Towarzystwa Nau-kowego. Humanistyka” 34 (1993), z. 1, s. 85-91). Tym niemniej nawet je#li pisma prawników klasycznych, w których pojawiaj( si" motywy nawi(zuj(ce do współczesnych standardów, nie zo-stały „popsute” przez kompilatorów cesarza Justyniana w VI wieku po Chr., to ju% na temat kr"gu ich oddziaływania i praktycznego zastosowania nie wiadomo praktycznie nic. Zakładanie a priori, %e organy porz(dkowe oraz urz"dnicy sprawuj(cy wymiar sprawiedliwo#ci w odległych prowin-cjach podzielali humanitarne podej#cie do podejrzanych lub oskar%onych, prezentowane przez nie-których cesarzy i pracowników ich kancelarii, to chyba jednak zbyt daleko posuni"ty idealizm. Zob. R. M a c M u l l e n, Judicial Savagery in the Roman Empire, „Chiron” 16 (1986), s. 147-166.
2 Do najwa%niejszych publikacji po#wi"conych rzymskiemu prawu karnemu stworzonych
przez nie-prawników w ostatnich latach nale%(: M. C. A l e x a n d e r, The Case for Prosecution in the Ciceronian Era, Ann Arbor: Michigan University Press 2002; R. A. B a u m a n, Crime and Punishment in Ancient Rome, London: Routledge 1996; G. P. K e l l y, A History of Exile in the Roman Republic, Cambridge: Cambridge University Press 2007; J. U. K r a u s e, Kriminal-geschichte der Antike, München: C.H. Beck 2004; C. L o v i s i, Contribution à l’étude de la peine de mort sous la République romaine (509-149 av. J.-C.), Paris: De Boccard 1999; A. R i g g s b y, Crime and Community in Ciceronian Rome, Austin: University of Texas Press 1999.
3 Zob. The Theodosian Code: Studies in the Imperial Law of Late Antiquity, London: Duckworth
1993; Sidonius Apollinaris and the Fall of Rome, AD 407-485, Oxford: Clarendon Press 1994.
4 Zob. np. Constructing the Judge: Judicial Accountability and the Culture of Criticism in
Late Antiquity, [w:] Constructing Identities in Late Antiquity, red. R. Miles, London: Routledge 1999, s. 214-233; Legal Culture and Identity in the Fifth-Century West, [w:] Ethnicity and Cul-ture in Late Antiquity, red. S. Mitchell, G. Greatrex, London: Duckworth 2000, s. 45-58; Re-solving Disputes: The Frontiers of Law in Late Antiquity, [w:] Law, Society and Authority in Late Antiquity, red. R. E. Mathisen, Oxford: Oxford University Press 2001, s. 68-82.
w #rodowisku romanistów (tu: badaczy prawa rzymskiego) przyniosło jej studium po-#wi"cone prawu publicznemu u schyłku istnienia Rzymu5.
Omawiana publikacja składa si" dziewi"ciu krótkich rozdziałów. Pierwszy (Com-peting discourses, s. 1-11) ma charakter wprowadzaj(cy. Znajdziemy w nim wyja#-nienie poj"$ takich jak „prawo” i „przest"pstwo” oraz wizj" Autorki na temat osa-dzenia tych fenomenów w antycznym społecze'stwie. Czytelnik z uwag( zapozna si" tak%e z wywodami na temat fantazji, jakie jury#ci rzymscy z II i III wieku snuli o pra-wie archaicznym i republika'skim. Kolejn( cz"#$ (Public process and the legal tra-dition, s. 12-27) po#wi"cono wył(cznie sprawom proceduralnym, a zatem formule zgromadze' ludowych jako s(du karnego (iudicium populi), sulla'skim trybunałom przysi"głych (quaestiones perpetuae), przebiegowi post"powania s(dowego w obr"bie miasta Rzymu oraz narodzinom specjalnego trybu post"powania, jakim było tzw. co-gnitio extra ordinem. Rozwini"cie ostatniego w(tku nast"puje w rozdziale trzecim (Cognitio, s. 28-42). Krótk( charakterystyk" nowej formy procesu uzupełniono intere-suj(cymi przemy#leniami dotycz(cymi prawnej pozycji przedstawicieli rzymskich elit (honestiores) oraz omówieniem wybranych przypadków „s"dziowskiej niekompeten-cji”. W rozdziale czwartym przedstawiono osobliw( histori" kradzie%y (furtum) w prawie rzymskim. Dwie nast"puj(ce po sobie cz"#ci zarezerwowano dla prze-st"pstw najcz"#ciej, zdaniem Autorki, wykorzystywanych w walce politycznej, to znaczy kupowaniu głosów i &dzierstwom (Controlling elites I: ambitus and repetun-dae, s. 59-71) oraz szeroko rozumianej zdradzie stanu (Controlling elites II: maiestas, s. 72-85). Inspiracji dla nagłówka kolejnego paragrafu dostarczył popularny, cho$ niskich lotów, serial z Jessik( Parker w roli głównej (Sex and the city, s. 86-105). Czytelnik ma szans" zapozna$ si" w nim z czynami, które dzisiejszego karnist" skło-niłyby do nadania im zbiorczej nazwy: „przest"pstwa przeciw wolno#ci seksualnej i obyczajno#ci”. W przypadku omawianej pracy definicja nie byłaby jednak dokładna. Jakkolwiek w rozdziale poczesne miejsce po#wi"cono cudzołóstwu, kazirodztwu oraz zgwałceniu, to jednak swe miejsce z niewiadomych przyczyn znalazła tu równie% aborcja. W tej cz"#ci pracy Autorka pokusiła si" równie% o diagnoz" moralnego po-ziomu rzymskiego społecze'stwa oraz skuteczno#ci ustaw, które miały go podtrzy-mywa$. Dobrym pomysłem było szkicowe ukazanie tego problemu na przykładzie fragmentów retorycznych pism Kwintyliana. Cało#$ zamyka wywód na temat kary przewidzianej za cudzołóstwo w prawie rzymskim oraz ewolucja tego przest"pstwa w prawie poklasycznym. Rozdział ósmy ma na celu przybli%enie #rodków, jakimi pa'stwo starało si" przeciwdziała$ cz"stym w rzymskich realiach aktom przemocy (Remedies for violence, s. 106-117). Co ciekawe, Autork" w równym stopniu inte-resuj( wyst(pienia przeciw publicznemu porz(dkowi popełniane przez jednostki, jak i przez zbiorowo#$. Ponadto w#ród instrumentów, jakie starało si" wykorzystywa$ pa'stwo w %mudnym procesie utrzymywania wewn"trznego spokoju, Jill Harries dostrzega, oprócz sankcji karnych, tak%e działania prewencyjne podejmowane na
gruncie cywilnym. Ostatnia cz"#$ omawianej ksi(%ki po#wi"cona została morder-stwom oraz czarom, cho$ w nagłówku wyszczególniono jedynie pierwszy z wymie-nionych czynów (Representations of murder, s. 118-132). Pozbawieniu kogo# %ycia po#wi"cono zreszt( osobliwie mało miejsca, kosztem przedstawienia procesu o czary wytoczonego Apulejszowi z Madaury.
Obj"to#$ ksi(%ki jest cokolwiek skromna w stosunku do oczekiwa', jakie budzi w czytelniku zgrabnie sformułowany tytuł. Po jego przeczytaniu natychmiast zadaje sobie pytanie: jak nale%y rozumie$ wyra%enie Roman world? Czy obejmuje ono tak%e Egipt doby panowania rzymskiego? Je%eli tak, to w tre#ci ksi(%ki mocno rzuca si" w oczy brak odwołania do &ródeł papirologicznych6. To samo dotyczy terenów Grecji
oraz Afryki Północnej, z których pochodzi wiele arcyciekawych &ródeł epigraficz-nych (jak chocia%by edykt Augusta z Cyreny7). Wymienione materiały doskonale
wpisuj( si" przecie% w rozwa%ania na temat sein und sollen antycznego prawa rzymskiego. Szkoda, %e ich zabrakło.
W bibliografii czytelnik na pró%no b"dzie poszukiwa$ nazwisk klasyków historii prawa rzymskiego8. Mo%na wybroni$ si" od zarzutu pomini"cia opracowa' starszych
autorów, jednak nieobecno#$ fundamentalnego dzieła Theodora Mommsena to ju% bł(d metodyczny9. Razi tak%e pozostawienie „na boku” najlepszego bodaj podr"cznika do
rzymskiego prawa karnego, opublikowanego w ostatnich latach, którego autorem jest Bernardo Santalucia10. Wzi(wszy pod uwag" profil ksi(%ki, nieco dziwi równie%
nie-obecno#$ w#ród literatury znakomitych prac Evy Cantarelli11. Zreszt( Autorka niemal
afiszuje si" ze sw( awersj( do korzystania z publikacji obcoj"zycznych.
Mimo wszystko praca Jill Harries jest godna polecenia z kilku powodów. W publi-kacji o stosunkowo niewielkiej obj"to#ci Autorce udało si" przedstawi$ por"czny zarys systemu rzymskiego ustroju karnego i polityki penalnej, co sprawia, %e jej dzieło #miało mo%na opatrzy$ podtytułem „Rzymskie prawo karne dla laików”. Permanentne mieszanie prawa materialnego z procesowym czy przest"pstw z deliktami, jakkolwiek 6 Zob. R. T a u b e n s c h l a g, Das Strafrecht im Rechte der Papyri, Lepizig: Teubner 1916. 7 Ze starszych, cho$ wci(% wiod(cych, opracowa' zob. J. S t r o u x, L. W e n g e r, Die
Augu-stus Inschrift auf dem Marktplatz von Kyrene, München: Abhandlungen der Bayerischen Akade-mie der Wissenschaften. Philos.-philolog. und hist. Klasse 1928; F. d e V i s s c h e r, Les édits d’Auguste découverts à Cyrène, Louvain: Bibliothèque de l’Université – Paris: Société d’Édition « Les Belles Lettres » 1940.
8 Na przykład: G. G e i b, Geschichte des römischen Criminalprozesses bis zum Tode
Justi-nians, Leipzig 1842; W. R e i n, Kriminalrecht der Römer von Romulus bis auf Justinian, Leipzig 1844; W. Z u m p t, Das Criminalrecht der römischen Republik, t. 1-2, Berlin 1865-1869; t e n % e, Criminalprozess der römischen Republik, Leipzig 1871.
9 Th. M o m m s e n, Römisches Strafrecht, Leipzig 1899.
10 B. S a n t a l u c i a, Diritto e processo penale nell’antica Roma, Napoli 1989.
11 E. C a n t a r e l l a, Studi sull’omicidio in diritto greco e romano. Milano 1976; t a %,
I supplizi capitali in Grecia e a Roma, Milano 1991; t a %, Secondo natura. La bisessualità nel mondo antico, Milano 1995.
mo%e wywoływa$ u współczesnego prawnika nieprzyjemny dreszcz, w zasadzie nie ma wi"kszego znaczenia. S( to bowiem podziały sztuczne, utrwalone w czasach, kiedy cesarstwo rzymskie było ju% tylko odległym wspomnieniem.
Dzi"ki kilku odwa%nym zabiegom skomplikowane problemy prawne zostały przed-stawione w sposób jasny i przyst"pny. Z korzy#ci( dla klarowno#ci wywodu w pracy zrezygnowano z dogmatycznej „obróbki”, jakiej zwyczajowo poddaje si" teksty o charakterze jurydycznym. Uwaga ta nie oznacza, %e Jill Harries odcina si" od &ródeł prawniczych. Przeciwnie, to na nich opiera si" konstrukcja ksi(%ki. Autorka znalazła jednak dobry sposób na obłaskawienie tej niewdzi"cznej masy: nie cytuje ich w ory-ginale i nie rozczula si" nad ka%dym słowem. Racjonalny dystans przynosi niezłe efekty. Czytelnik nie jest tak%e zanudzany nieko'cz(c( si" dyskusj( na temat inter-polacji (tj. korekt naniesionych na prawniczych tekstach doby klasycznej przez kom-pilatorów justynia'skich). W zamian, dla zobrazowania procesów zachodz(cych w sfe-rze rzymskiego prawa karnego, jak najobszerniej skorzystano z tekstów literackich, które zreszt( poddano tym samym „rygorom”, co materiał prawniczy.
Temat wybrany przez Jill Harries mo%e mimo wszystko wyda$ si" odpychaj(cy dla uczonych przyzwyczajonych do obcowania na co dzie' z greckim dramatem czy łaci'sk( proz(. Recenzowan( prac" czyta si" jednak #wietnie. Nale%y wierzy$, %e Law and Crime in the Roman World zach"ci klasyków w Polsce do po#wi"cenia wi"kszej uwagi problemom zwi(zanym z prawem i histori( (zwłaszcza społeczn() staro%ytnego Rzymu. Wszak o instrumentarium, które nabywaj( podczas studiów, a nast"pnie lata-mi doskonal(, historyk prawa mo%e jedynie pomarzy$.
Maciej Jo'ca Katedra Prawa Rzymskiego w Instytucie Prawa KUL
Piotr w i e r c z, Jedno#$ wielo#ci. wiat, człowiek, pa'stwo w refleksji nurtu
orficko-pitagorejskiego, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu l(skiego 2008,
ss. 374. ISBN 978-83-226-1762-5.
W drugiej połowie 2008 r. ukazała si" wydana przez Wydawnictwo Uniwersytetu l(skiego ksi(%ka Piotra wiercza Jedno#$ wielo#ci. wiat, człowiek, pa'stwo w re-fleksji nurtu orficko-pitagorejskiego. Jest to szczególnie cenna publikacja na gruncie polskim, gdy% wypełnia luk", jaka powstała w wyniku rozwoju bada' nad religi( or-fick( na #wiecie w #wietle najnowszych znalezisk papirologicznych i braku zaintere-sowania wi"kszo#ci polskich badaczy staro%ytno#ci.
Autor podzielił swoje opracowanie na cztery cz"#ci, a te z kolei na dwa lub trzy rozdziały: Cz"#$ pierwsza: Kosmogoniczno-teogoniczne i misteryjne aspekty orfizmu; rozdz. I: Kosmogonie i teogonie orfickie, rozdz. II: Misteria orfickie; Cz"#$ druga: ROCZNIKI HUMANISTYCZNE 57:2009 z. 3
