A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
F O L IA IU R1D IC A 40, 1989
A n d rze j G om u/ow icz
PODATEK OBROTOWY JAK O INSTRUMENT POŚREDNIEGO OPODATKOW ANIA LUDNOŚCI
Związek po datku o bro tow eg o z k ateg o rią cen należy do p o dstaw o -w y ch zagadnień -w p ro b lem atyce po śred nieg o o po datko -w ania lu d n o ś-ci. W iąże się ze zjaw iskiem przerzu calno ści ciężaru podatkow ego, co z ko lei w yw o łuje o kreślone n astę pstw a społeczno-ekonom iczne. Z tego w zględu op racow anie skupia uw agę na dw ó ch zag adnieniach. Po pierwsze, na ogólnej c h arak tery sty c e p rzerzucania po datku o b ro to w e-go poprzez ceny, a po drugie, na uk azaniu m echanizm u um ieszczania po datku w cenie. Sugestie co d o rozw iązania dylem atu po datkó w p oś-red n ich sform u łow an e zostały w trzeciej części opracow ania, tj. w e wnioskach.
I. O G Ó L N A C H A R AK T E R Y ST Y K A
P R Z E R Z U C A N IA PO D A T K U O B R O T O W E G O PO PR Z E Z C E NY
W zreform ow an ym sy stem ie o podatko w ania jedn o stek go sp od ark i uspołecznionej, w yeksp ono w ano ekonom iczny c h ara k te r p od atk u o bro-tow eg o1. Po datek stał się ak ty w n y m in strum entem p o lityk i finansow ej państw a, w y k orzy styw any m szczególnie na ryn k u dóbr i u słu g k o n -su m pcyjny ch2. U staw a ak cen tu je ceno tw órczy c h a rak te r p o datku
ob-1 S z e rz e j n<i te n te m a t z o b a c z np . J. K a l e t a , F in a n s e p r z e d s ię b io r s t w w wa~ r u n k a c h r e lo r m y g o s p o d a r c z e j, W a rs z a w a 1985, s. 49 i n . ; L. S w a t 1 e r , F in a n s e, W a r s z a w a 1985, s. 406 i n .; p o r. E. C i c h o w s k i , P o d s ta w o w e k ie r u n k i z m ia n s y s t e m u e k o n o m ic z n o - fin a n s o w e g o p o 1985 r., „ F in a n s e " 1986, n r 2, s. 6__13. * Z o b ac z np. S. W y m y s ł o w s k i , W. Z b o r o w s k a , A k ty w i z a c ja p o d a tk u o b r o to w e g o a m o ż liw o ś c i r ó w n o w a ż e n ia r y n k u d ó b r k o n s u m p c y j n y c h , „ F in a n s e " 1984, n r 6, s. 1— 6 o ra z S. N i e с к а г z, A k tu a l n e k i e r u n k i p o l it y k i fin a n s o w e j, „ F in a n s e " 1984, n r 7— 8, s. 6.
ro towego; art. 16 ust. 1 brzm i: „staw ki p o d atk u ob rotow ego [...] m ają c h a ra k te r cen otw órczy i uw zględniane są jak o elem en t k a lk u lacy jn y p rzy u sta la n iu cen p ro d u k tó w " 3.
C eny tra k to w an e są w Polsce — szczególnie obecnie, w po d ejm o -w an ych p rób ach reform o-w ania go sp od arki — ja k o jed en z n a j-w ażn iejszych instru m en tó w ekonom icznych. Z uw agi n a to, stw o rzen ie o biek -tyw ny ch p o dstaw do u stalan ia cen n ależy w dalszym ciągu do p o d-staw ow ych p rob lem ów w ym ag a jący ch pilnego rozw iązania4.
Ustawa o cenach, w pro w ad ziła trzy k ateg o rie cen: urzędo w e, r e -g ulo w ane i um ow nef, ich cechą w spóln ą jest to, że ab strah u jąc od w ątkó w ekonomicznych*, m ają w znacznej m ierze ad m in istracyjn y c h arak ter i w tak im też try b ie są zatw ierd zane. Typo w e jest także, w tym ko ntekście, izolo wane trak to w an ie cen, jak o in stru m en tu p r zy -w racania ró-w n o-w ag i ry nko-w ej.
N a p rzestrzen i czterech lat, k tó re u p łyn ęły o d czasu u ch w alen ia u sta w y o cenach, utrzy m ano co p raw d a po dział n a w spo m n iane trzy ich katego rie, a le zm ieniły się k ry te ria podziału cen w edług tej k la sy -fikacji. Pomim o zróżnicow ania zasad i try bu u sta lania poszczególnych k ateg o rii cen, zach ow ane jest odd ziaływ anie po datku o bro to w eg o na
ostateczny poziom cen dla nabyw cy, tj. konsu m enta.
C e n y u r z ę d o w e . C en y u rzęd ow e u sta lan e są przez w łaściw e o rg an y adm inistracji państw ow ej; szczegółow y w ykaz wyrobów , na
3 A rt. 16 u s t. 1 u s ta w y z d n ia 26 II 1982 r., te k s t je d n o lity : Dz. U. 1986, n r 8, poz . 45.
4 C e n y s ta n o w ią b o w ie m p o d s ta w ę ra c h u n k u e k o n o m ic z n e g o i p o d e jm o w a n ia d e -c y z ji g o s p o d a r-c z y -c h ; w p a r a m e try -c z n y m s y s te m ie z a rz ą d z a n ia g o s p o d a rk ą n a ro d o w ą , n ie p ra w id ło w e c e n y d e fo rm u j ą z a ró w n o k o s z ty w ła s n e p rz e d s ię b io rs tw , ja k i ich w y -n ik i fi-n a -n s o w e . J e d -n y m z -n a s tę p s tw -n ie w ła ś c iw e j s tr u k t u ry c e -n i r e la c j i c e -n o w y c h je s t d e p r e c jo n o w a n i e p ie n ią d z a , p o d w a ż e n ie ró w n o w a g i ry n k o w e j . S z e rz e j n a te m a t ra c jo n a l n e g o u k ła d u c e n w g o s p o d a rc e s o c j a l is t y c z n e j p is z e Z. F e d o r o w i c z , R a-c jo n a ln y s y s t e m f in a n s o w y G łó w n e k ie r u n k i r e fo r m y , W a rs z a w a 1984, s. 19; zob. ta k ż e Z. K r a s i ń s k i , H. M r u k , H. S z u l c e , C e n y a r y n e k , W a rs z a w a 1985, s. 9 i n. 5 A rt. 3 u s t. 1 u s ta w y o c e n a c h z d n ia 26 II 1982 r., te k s t je d n o li ty : Dz. U. 1985, n r 49, po z. 261. 6 K r y ty c z n ie o c e n ia u s ta w ę o c e n a c h n p . A . K o m a r , P r aw o a g o sp o d a r k a , „ R u ch P ra w n ic z y , E k o n o m ic z n y i S o c jo lo g ic z n y " 1982, n r 4, s. 28. „ W s z c z e g ó ln o ś c i a b s t ra h u ją o n e [tj. c e n y — d o p. A . G.] od ta k ic h z ja w is k ja k k a l k u l a c j a e k o n o -m ic z n a d z ia ła ln o ś c i, w y b ó r d z ia ła ln o ś c i n a p o d s ta w ie k r y te ri ó w e k o n o -m ic z n y c h i n ie u w z g lę d n ia ją r e la c ji p o d a ż y i p o p y tu . C z y z a te m c e n y , k t ó re n ie u w z g lę d n i a ją p o d -s ta w o w y c h k r y t e ri ó w e k o n o m ic z n y c h m o g ą b y ć in -s tru m e n te m le c z e n ia -s c h o ro w a n e j g o s p o d a rk i? O d p o w ie d ź m o że b y ć n e g a ty w n a , g d y ż le c z y s ię o b ja w y , a n ie p rz y -c z y n y s -c h o rz e n ia " . P o d o b n y p o g lą d w y p o w ia d a W . Ł ą -c z k o w s k i , P r aw o a g o -s p o d a r k a ( a n y k u l d y -s k u -s y j n y ) , „ P a le -s tra ' 1985, n r 11, -s. 93— 94 o ra z J. K a l e t a , P e r s p e k ty w y w y jś c i a z k r y z y s u , W a r s z a w a 1986, s. 70— 80.
k tó re u stala się ceny urzęd ow e ok reśla Sejm na w niosek R ady M ini-strów. C eny te u stalan e są n a7:
!) środ ki spożycia i usługi, m ające po dstaw o w e znaczenie dla ko sz-tów u trzy m an ia luib och rony zdrow ia ludności,
2) środk i prod uk cji i usługi, m ające p odstaw ow e znaczenie dla ko sztów w y tw arzania,
3) po dstaw ow e p ro d u k ty rolne, sk up ow ane przez jedn ostki go sp o-d arki uspołecznionej.
C eny urzędow e są cenam i m aksym alnym i. U staw owo ok reślon e zasady k ształto w an ia ty ch cen, w skazują, że c en y u rzędo w e na a r ty -k u ły -ko n su m p cy jn e o p od staw ow y m znaczeniu dla -kosztów u trzy m ania ludności, u stala się n a p o dstaw ie u zasad nio ny ch kosztów7 p o no -szony ch przy prod uk cji i sprzedaży ty ch to w arów oraz św iadczeniu usług, z uw zględn ien iem zysku,- tak u stalo n ą kw o tę pow iększa się o p od atek ob rotow y w edłu g obo w iązującej staw ki,
C eny u rzędo w e u w zg lęd niają zatem p o d atek o bro tow y (art. 4 u st 5); n iekiedy jed nak ceny te o ddziałują rów nież na w ysokość podatku. W takich w łaśnie p rzy pad k ach ustaw a o o po datk ow aniu jed no stek g o spo d arki u społecznian ej p rzew id u je możliwość ok reślen ia w y so ko ści p odatku w form ie ró żn icy cen (urzędowa cena d etaliczna i u rzędo -wa cena zbytu), z uw zględnieniem marż h an dlow ych (art. 15 ust. 7).
W lite ra tu rze praw n ofin ansow ej spotkać się m ożna z poglądem , że w sferze cen urzędow ych p o datek ob rotow y jest reg ulatorem ren to w ności produ kcji i n ie ma ch a rak teru cen otw órczego 8. Stanowisko ta kie można oceniać kryty cznie. Łatwiej byłob y przecież reg u lo w ać re n tow ność przez obniżenie ceny urzęd ow ej, aniżeli w p row adzan ie p o datk u obrotow ego. N ależy także, przyw ołać przepis art. 5 ust. 9 u sta w y o cenach, k tó ry zaleca, aby przy stoso w an iu cen urzędow ych k iero -w ać się p ostulatem ró-w no-w agi ry nko-w ej. Je st to -w y raźn ie o b ja-w ia n i w ola praw odawcy, dążenia do obniżenia siły nabyw czej dochodów lu d -ności za pom ocą podw yżek cen. W tym p ro cesie w ym u szania cenow ego rów nowagi ry nkow ej, p o datek ob rotow y jest w k alku lo w an y w c e -nę urzędow ą, zatem o stateczn ie obciąża n aby w ców to w aró w lub usług. Po datek ty lk o w ówczas nie b ęd zie p rzerzu can y na konsum enta, jeśli k olejna podwyżka staw ek pod atkow y ch dokona się bez rów no czesne-go, ad ek w atn ego do nowej stawki, podwyższania cen y 9.
C e n y r e g u l o w a n e . C eny reg ulow ane u sta la n e są przez p ro -ducentów^ (sprzedawców), ale według zasad o kreślo ny ch przez
właści-7 A rt. 3 u s t. 2 c y to w a n e j u s t a w y o c e n a c h .
8 J. M a j r o w s k a , R e a liz a c ja p o li ty k i „tr u d n e g o p ie n ią d z a " , „ F in a n s e " 1984, n r 12, s. 4.
9 P a trz np . W . Ł ą c z k o w s k i , O p o d a tk o w a n ie lu d n o ś c i, ,,R uc h P ra w n ic z y , E k o -n o m ic z -n y i S o c jo lo g ic z -n y " 1984, -n r 2, s. 48.
w e org any adm inistracji p ań stw o w ej1". C eny te są u w a ru n k ow an e su -mą kosztów w y tw arzan ia danego wyroibu; n ie w yklucza się zatem istn ienia różn ych co d o poziomu, cen, n a ten sam arty k uł, o id en ty cz-nym poziom ie jakości, ale odm iennych in dy w idu aln ych w aru nk ach p ro d uk cji k on k retneg o w ytw órcy.
K rytyczn ie n ależy odnieść się do p rzyjęcia kosztów w ła sn y ch jak o p odstaw y kształto w ania cen reg ulo w any ch 11, zwłaszcza przy istnieniu silnego ry n k u p ro d u ce n ta i faktycznego m onopolu gosp odarczego I>aństwa. Po d atek ob rotow y liczony od wielkości tak skalk ulow an ej ceny, pozwala n a znaczące o k ro jen ie doch odów in dy w id ualny ch
ludności.
Postanow ienie, zgodnie z którym , przy u sta lan iu cen regulow any ch n ależy k iero w ać się przepisam i art. 4 (przepis ten d o ty czy cen u rzęd o -wych) spraw ia, że faktyczn e różnice pom iędzy cenam i regulow an ym i a urzędo w ym i są bardzo płynne. W obu przyp ad kach , o w ysoko ści ce-ny d ecy d u ją organa adm in istracji pań stw ow ej; bardzo silnie jest też ak cen tow an a potrzeba dążenia do osiągn ięcia ró wn ow agi ry nkow ej.
W p rzy jęty m m echan izm ie u stalan ia cen regu lo w an ych 12, k tó re są cenam i m aksym alnym i, zaznacza się w y raźnie bezpo średni w pływ po datk u obrotow ego na cenę. Jed n o stk i g ospo darki uspo łecznionej u sta -la ją cen y w w ysokości, k tó ra w yn ika z uw zg lędnienia: k osztu w łasn e-g o produ kcji, n arzu tu zysku, p o d atku o bro to w ee-g o i marż hand low ych. C e n y u m o w n e . C eny um ow ne u stala się na to w ary i usługi, k tó re nie są zaliczane do k a te g o rii cen u rzęd ow y ch bądź reg u low a-nych. C eny te u stala sprzedaw ca — p ro d u cen t w uzgodnieniu z o d-bio rcą (zasada ta n ie zn ajd uje zastosow an ia przy sprzedaży tow aró w w sieci hand low ej poszczególnym ko nsum entom )13; p rak ty czn ie , od biorca m a p ra w o żądać od d ostaw cy k alk u lacji ceny o raz jej neg o -cjow ania. K alkulacja, k tó rą można przep row adzić w drodze um ow y musi uw zględniać p od a te k ob rotow y w yliczo ny według Obowiązują-cej stawki.
N ależy w ątpić czy w szyscy odb io rcy żąd ają przedło żen ia k alk u la-c ji la-cen um ow nyla-ch i la-czy zgodnie z in tenla-cjam i p raw od aw la-cy neg ola-cjują ich Obniżenie. Zachow awcze stanow isko odbiorcy może być um
oty-10 A rt. 5 u s t. 1 c y to w a n e j u s ta w y o c e n a c h .
11 Z ob. np . u w a g i H. M a j , B. W ł o s z c z o w s k i , Z a ło ż e n ia r e l o r m y c e n a p r a k ty k a u s ta la n ia c e n u m o w n y c h i r e g u lo w a n y c h (na p o d s ta w ie w y n i k ó w b ad ań ), „ F in a n s e " 1983, n r 2, s. 44 i n.
12 S ze rz ej o m e to d z ie u s t a la n ia c e n r e g u lo w a n y c h p is z ą K. M i k s a , B. W ł o -s z c z o w -s k i , K o n tr o la c e n — m o ż liw o ś c i i o g r a n ic z e n ia (w ś w ie tle b a da ń ), „Fi-n a „Fi-n s e " 1984, „Fi-n r 12, s. 30.
w o w ane nie tylko b rak iem znajom ości reg uł cen otw órstw a, ale o ba-wą, zerw ania przez p rod ucenta — m onopolistę, umowy.
Pod obnie zatem , jak w sferze ce n u rzędo w y ch i reg u lo w an ych , p o -d a te k te n musi być przerzu co ny na kon sum en ta. C eny umowne, zwłaszcza w sy tua cji ch a ra k tery z u jąc ej się stanem n ieró w n ow agi r y n -kow ej, zapew n iają sp raw ne w yk o rzy stan ie p odatku obrotow ego jak o
instrum en tu p o lityk i an ty in fla cy jn ej14.
Szeroki zakres stoso w an ia ce n u m ow n ych stw arza jed nocześnie zupełnie rea ln e niebezp ieczeństw o znaczącego o graniczen ia jak o ścio w ego poziom u ko nsum p cji ludności, k tó rej dochody p lasu ją się w g ru -pie niskiej i śred n iejlf. W obec b rak u ryn k u kon sum enta, tru d n o jest u stalić d an e co do tego jak i poziom cen zapew n ia osiągnięcie ró w n o -wagi ry n k o w ej18, sp rzyja to p olity ce fiskalnej, a tend en cjom w zro stu cen po d w p ły w em w zrostu staw ek po datkow ych, n ie zapobiega b y n a j-m niej forj-m uła ko sztów u zasad nian ych jak o p odstaw a k alku lacji cen y um ow nej17. Założenie, że m oże o n a spowodow ać obn iżenie poziom u cen, n a leży ocenić sceptycznie, a to z u w ag i na to, że przy głębok iej nieró w no w ad ze ry nkow ej, d ziałanie tak ie prow adziłob y do p o g łęb ienia stan u niezrów no w ażonego ry nku. Ponadto, b rak tow aró w na ry n ku, stano w i d la p ro d ucen ta ok azję d o m aksym alizacji ceny, a nie p ro -dukcji, by w ten sposób zwiększyć swoją ren to w n ość18; sp rzyja temu,
14 Z ob. n p. W . J e l e ń , F in a n s o w e in s tr u m e n ty p o d z ia łu w y n ik u fin a n s o w e g o , „F in a n s e " 1985, n r 7 —8, s. 9; p o r. A. K o m a r , Z a ło ż e n ia r e fo r m y g o s p o d a r c z e j, ,,R uch P ra w n ic z y , E k o n o m ic zn y i S o c jo lo g ic z n y '1 1982, n r 1, s. 5— 7.
15 N a le ż y d o d a ć , ż e d o ty c z y to w ró w n y m s to p n iu ta k ż e c e n u rz ę d o w y c h i r e -g u lo w a n y c h . Z ja w is k o to w ią ż e s ię z n ie m o ż liw o ś c ią re k o m p e n s o w a n ia s p a d k u p ła c y re a l n e j , z w ią z a n e g o z p o d w y ż k ą c e n a rty k u łó w tr w a łe g o u ż y tk u , c h o c ia ż , j a k z a u w a ż a N i e c k a i z , (op. c it., s. 10) w z ro s t c e n w s k u te k z ja w i s k in f la c y jn y c h „ w y w o łu je n a c is k i r e k o m p e n s a c y jn e n a w z ro s t d o c h o d ó w n ie z w ią z a n y z ro z w o je m s y -tu a c ji p ro d u k c y j n e j" .
16 In te re s u ją c o p r e z e n tu j ą s ię w te j m ie rz e w y n ik i b a d a ń p rz e p ro w a d z o n e w p rz e d s ię b io r s tw a c h i o p u b lik o w a n e w 1984 r.; M i k s a , W ł o s z c z o w s k i (op. cit., s. 34) „ R e s p o n d e n c i s tw ie r d z a ją [...] b ra k ro z e z n a n ia p rz e d s ię b io r s tw w k s z t a łt o w a n iu s ię p o d a ż y i p o p y tu n a ic h w y ro b y . P rz e d s ię b io rs tw a n ie m a ją o r ie n t a c ji ja k k s z t a łtu je s ię p ro d u k c ja in n y c h z a k ła d ó w o p o d o b n y m p ro filu , n ie k o n s u lt u j ą s ię z h a n d le m n a te m a t k s z t a łt o w a n ia s ię c e n n a r y n k u " . ” S z e rz e j n a te n te m a t zo b. Z. S k r z y p c z a k , S. W y m y s ł o w s k i , Z. Z b o r o w s k a , K o s z ty u z a s a d n io n e — a n tid o tu m na w z r o s t ce n? , „ F in a n s e " 1984, n r 5, s. 21 i „[••■] k o s z ty u z a s a d n io n e tr a k t o w a n e ja k o in s t ru m e n t w y łą c z o n y z z e -s ta w u d z ia ł a ń a n ty in f la c y jn y c h n ie -s ą w -s t a n ie w z a u w a ż a ln y m -s to p n iu o g r a n ic z y ć ru c h c e n w g ó rę " . 18 N a z ja w is k o to z w ra c a u w a g ę m . in . J . S z c z e p a ń s k i , Z a ło ż e n ia i p r a k -t y k a fu n k c j o n o w a n ia s y s -te m u fin a n s o w e g o p r z e d s ię b io r s -tw w r e fo r m ie g o s p o d a r c z e j, „ F in a n s e ” 1984, n r 9, s. 5; p o r. te ż u w a g i n a te m a t re n to w n o ś c i p rz e d s ię b io r s tw , J . K a l e t a , W. R o m a n o w s k a , F in a ns e o r g a n iz a c ji g o s p o d a r c z y c h , W a rs z a w a 1984, s. 24 1 n .
z jed n ej stron y m onopol p ro d ucenta, a z d rug iej — n ad m iern y w sto-sun ku do realn ej podaży — popyt.
C eny um ow ne nie zawsze, zgodnie z in ten cją praw odaw cy, mogą być u stala n e na poziomie cen rów now agi: „naciski opinii publicznej, org anów ad m in istracji państw ow ej, czy n nikó w politycznych, o rg an iz a-cji spo łeczny ch w k ieru n k u u stalan ia cen um ow n ych na poziomie niż-szym od cen ró w n o w ag i''1®, m ają zapobiegać nadm iernem u w zrostow i poziomu cen.
N ie należy jed n ak żywić złudzeń, co do ograniczonego w p ły w u o w y ch n iezw y k le specy ficznych (w św ietle u stalan ia przecież przez p ań stw o reg uł rządzących cen otw órstw em ) nacisków, na po lityk ą cen.
Podobnie jak d w ie po przed nie k ateg o rie cen, ta'k i cen y um owne są k o ntro low an e przez organ y ad m in istra cji p ań stw ow ej, a p o stęp u ją-ca n ieró w no w ag a ry n k u i n asilające się zjaw isk a inflacyjne, mogą skłonić te o rg an y do sk on cen tro w an ia uw agi n a pow iększeniu zaró w -no zakresu ja k i głębokości ingerencji w p ro cesy ce-no tw ó rstw a.
P o d atek obrotowy, stoso w an y w sferze d y stry bu cji dóbr k on sum pcyjn y ch jest składnikiem , k tó ry niezależnie od su btelności różnic p o -m iędzy stosow an y-m i k ateg o ria-m i cen, w spó łtw orzy ich o stateczn y poziom, stają c się w ten. sposób reg u latorem ce n tow aró w i usług n a -b yw an yc h p rzez ludność.
Spełnianie przez p odatek o bro to w y funkcji cenotw ó rczej może być, z p u nk tu w idzenia p olityki g ospo darczej i finansow ej, o b iekty w n ie uzasadnione; ma ró wn ow aży ć po p yt n a tow ary i usługi z ich podażą, p rzy ró wn oczesnym ograniczaniu poziom u tzw. n aw isu inflacyjneg o. Je st to m etoda adm inistracy jn eg o w k raczania w sferę p raw ekonom icz-nych, rząd zących k ształtow an iem się całego u k ład u cen, om ija praw o w artości, p og łęb iając ró żnice pom iędzy ce n ą a w artością pro du k tó w i usług. O derw anie się bardzo rad y k a ln e cen y od w artości to w aru , n iesie ze sobą w p erspek ty w ie n eg aty w n e n astęp stw a2®. Je st tak że przyczyn ą sp raw czą k sz tałto w an ia się p ew ny ch zachow ań d osto so-w aso-w czych ze stro ny k onsum en tóso-w jak o sso-w oista rea k cja na so-w zro st cen ry n k o w y ch 21.
18 M i k s a , W ł o s z c z o w s k i , o p. c it., s. 33.
20 N a n i e k t ó r e z n ic h z w ra c a u w a g ę n p . F e d o r o w i c z to p . c it.), s. 19— 20. „ O d c h y le n ia c e n ry n k o w y c h od p o z io m u c e n ró w n o w a g i, z w ła s z c z a z n a c z n e i o b e j-m u ją c e s z e ro k i z a k re s to w a ró w i u s łu g , p ro w a d z ą d o c h a o s u g o s p o d a rc z e g o [...] d o z e r w a n ia w ię zi w y m ie n n y c h m ię d z y ro ln ic tw e m a p rz e m y s łe m . W s z y s tk o to p ro w a d z i
[...] do p o g o rs z e n ia w a ru n k ó w b y tu k o n s u m e n tó w ” .
S1 M o ż n a d o n ic h z a lic z y ć m. in. np. ro z s z e rz a n i e s ię z a k re s u u c z e s tn ic tw a lu d -n o ś c i w d ru g im o b ie g u g o s p o d a rc z y m , w z m a g a ją c e się ż ą d a -n ia p ła c o w e . Z ob . -np . H. W i ś n i e w s k i , R o z k ła d d o c h o d ó w lu d n o ś c i, „ Ż y c ie G o s p o d a rc z e " 1986, n r 26, s. 4.
Zarów no u staw a o cenach, ja k i u staw a o op od atko w an iu jed n o stek g o sp od arki uspołecznionej, fo rm ułu ją p raw n e zalecen ie k ształto w an i! cen na poziom ie równow agi. Sto sow anie po datku obrotow ego zak ład a zatem w yw ołanie pożąd an ych przem ian zarów no wielkości, jak i stru k -tu ry p o py -tu ludności. Przy jęcie tego założenia za p u n k t w y jścia, dla o kreślen ia zakresu w y k o rzy sty w an ia m echanizm u cenotw ó rczeg o po-d a tk u obrotow ego na ryn ku śropo-dków konsum pcji, jest uzasapo-dn ione — jeśli chodzi o skuteczność działania — dwom a względam i. Po pierw szo tym, że istn ieje p aństw o w y m onopol p ro d u k cji22, a po drugie, że w y -stęp u je zm onopolizowanie w ręk u pań stw a u p ra w n ień do k ształto w a-nia cen 23.
Sceptycznie można ocenić podejm ow ane próby, ko ryg ow ania za pom ocą praw a stanow io nego sam oczynnie fun kcjon ujących w sferze prod uk cji i w ym iany p raw ekonom icznych. Państwo, prag nąc k o n tro -lować procesy w ym iany dóbr, stw o rzyło szereg in sty tu cji m. in. w d zie-dzinie cen, k tó re to in sty tu cje w życiu społeczno-gospodarczym są m ało przyd atn e. In sty tu cje te nie są niew zruszalne, czego najlepszym dowodem je st inny od zakład an y ch przebieg procesów gosp odarczy ch i po dejm o wane pod w pływ em tego zm iany „d osko nalące" po przed nie rozwiązania. N iesku teczne i n ietrafn e rozw iązania w dziedzinie cen są zastępo w ane innymi, rów n ie co i poprzednie niedoskonałym i. K rytycz-nie oceniając to zjaw isko, można zapropon ow ać jedn ocześrytycz-nie pew ne zm iany w podejściu do cen. M ogłyby one polegać nip. na odchodzeniu od reg lam ento w ania przez pań stw o cen, na rzecz rozwoju m ech aniz-mów ryn kow y ch w gospodarce. Działanie tak ie m usiałoby mieć ch a-rak ter kom pleksowy, tj. obejm ow ać rów nocześnie także i płace oraz system podatkowy.
Sprzeczności, k tó re u jaw n iają się w polityce gospod arczej i fin an -sowej, pom iędzy celami doraźnym i — p rzy w racan ie stanu rów now agi ry nko w ej, ograniczanie sto pnia inflacji — a identycznym i w treści, ale długofalowym i zadaniam i, rozw iązy w ane są po śpiesznie na k o -rzyść celów d oraźnych.
22 Z ob. n p. u w a g i F e d o r o w i c z a (op. c it., s. 122— 123) n a te m a t m o ż liw o ś ci i u w a ru n k o w a ń p o s tę p u ją c e g o m o n o p o lu p a ń s tw a w z a k r e s ie p ro d u k c ji. A u t o r w s k a -z u ją c n a o b s -z a ry ju ż is tn i e j ą c e g o m o n o p o lu p a ń s tw o w e g o o k re ś la je d n o c z e ś n ie d a ls z e p e r s p e k ty w y ro z w o jo w e w ty m z a k re s ie . P o d k re ś la , ż e s y t u a c j a m o n o p o lis ty n a r y n k u s p rz y ja u s ta l a n iu r e la ty w n ie w y s o k ic h c e n p rz y j e d n o c z e s n y m o g ra -n ic z a -n iu p o d a ż y ; p o r. Ł ą c z k o w s k i , op. c it., s. 91 i -n. 23 Z o b. u s ta w a o c e n a c h i w y n ik a ją c e z e ń k o m p e t e n c je o r g a n ó w w ła d z y i a d -m in is tra c ji w z a k r e s ie u s ta l a n ia z a s a d k s z ta ł to w a n ia p o s z c z e g ó ln y c h k a te g o rii c en. C e n a m i n ie rz ą d z ą p r a w a e k o n o m ic z n e a r e g u ły n a rz u c o n e w fo rm ie a d m in is tra -c y jn e j p rz e z w ła d z ę ; p o r. Z. F e d o r o w i c z , P o lit y k a i s y s t e m c en , „ F in a n s e " 1983, n r 3, s. 1 i n.
Polity ka finansowa, nie m oże >przy tym tracić z p ola sw ego w id zenia tego, że stoso w an ie p od atku obrotow ego w celu szybkiego o siąg nięcia zadań ekonom iczny ch może tak że nasilić p resję inflacyjną, sta -now iąc sam oistne zagrożenie dla k ształto w an ia się rów -nowagi pienięż- no-ry nko w ej w przyszłości.
T a b e l a 1 D o c h o d y a p o d a te k o b ro to w y W y s z c z e g ó l-L a ta n ie n ie D o c h o d y 1982 1983 1984 1985 b u d ż e tu p a ń s t w a w m in zł D o c h o d y o g ó łem 2 353 446 2 629 094 3 299 707 4 043 453 P o d a te k o b ro to w y 625 960 953 746 1 172 275 1 287 217 Ź r ó d ł o : „ R o c z n ik S ta t y s ty c z n y " 1986, s. 105.
W związku z tym, zwrócić trzeba uw agę, że szerokie w y k o rzy sta-n ie po d atk u o bro to w ego dla celów cesta-no tw órstw a, chociaż p ro ste pod względem technicznym , jest zagadnieniem b ard zo złożonym jeśli cho -dzi o n astęp stw a społeczno-ekonom iczne. O wadze tego zagad nienia św iadczy to, że p o d atek obro tow y stano w i Ok. 1/3 ogółu dochodów bu dżetu p ań stw a24.
II. M E C H A N IZ M U M IE S Z C Z A N IA PO D A T K U O B R O T O W E G O W C E N IE
Związek jaki zachodzi pom iędzy k w o tą po datku obrotow ego a p oziomem cen sp rzed aw any ch p rod uktów zaznacza się w yraźn ie w p ro cesie tw orzenia cen realizacji. C ena realizacji, czyli obrót, jest p o d -staw ą od k tó re j w przy pad ku sprzedaży produ k tó w oblicza się p o d a-tek obrotowy. Jedn ocześn ie niesp o rn ie p rzy jm uje się w p rak tyce, żc cena realizacji jest sumą k osztów w łasnych, zysku i p od atk u o b ro to -w ego25, co m ożna zapisać -w n astęp ującej formie:
24 W s to s u n k u d o o g ó łu d o c h o d ó w b u d ż e tu p a ń s tw a , p o d a te k o b ro to w y w y n o -s ił w ro k u : 1982 — 26,5% ; 1983 — 36,2% ; 1984 — 35 ,5% ; 1985 — 31,8% .
25 S. C h u d z y ń s k i , P o d a te k o b r o to w y o d p r z e d s ię b io r s tw p a ń s tw o w y c h . Za- i a d y o p o d a ’k o w a n ia i tr y b r o z lic z e ń z b u d ż e te m , S to w a rz y s z e n ie K s ię g o w y c h w P o ls c e 1984, s. 9.
I C R = KW + Z + KPO g dzie:
CR — cena realizacji KW — ko szty w łasne
Z — zysk
Pow yższego sform ułowania nie można trak to w ać jak o podania de- liniej i równościow ej term in u „cena realizacji (obrót), gd yż term in d e -finiow any p ow tarzałb y się w definiensie, czyli d efinicja byłaiby Obar-czona błędnym kołem 26.
Dla u stalen ia term in u „cena realizacji" n ależy zatem po stąpić inaczej. W yrażen ie I, pow szechnie p rzy jm ow ane w p rak ty ce jak o p ra w -dziwe, traktow ać można łącznie z przepisam i art. 3 ust. 1 i 2 usiaw y w związku z art. 15 ust. 1 jak o zespół po stu lató w d efinicy jn y ch dla term inu „cena realizacji” (obrót). W związku z tym, term inow i „cena realizacji" należy p rzypisać tak ie znaczenie, aby w y rażen ia p ełn iące w tej definicji rolę po stu lató w definicyjnych, zm ieniały się w szystkie jednocześnie w zadania praw dziw e37. W tym p rzy padk u „cena re ali-zacji" jest rów na sum ie ko sztó w w łasny ch plus zysku, podzielonych przez jedność pom niejszoną o staw k ę p o d atk u obrotow ego. Je st to me-to d a doliczania do ceny, p o d atku obrome-to w ego, k tó rą p rak ty k a o kreśla m ianem rach un ku „w stu " 28. Rodzi się refleksja, dlaczego p raw od aw -ca w yb rał w łaśnie taką a nie inną np. bezpo średn ią m etod ę do liczania do cen y k w o ty podatku. Odpowiedź można uzyskać, g dy p oró w -n a -n e zosta-ną k w o ty p o datku obliczo-n e dwom a odm ie-n -nym i metodami.
K Z ob. Z. Z i e m b i ń s k i , L o g ik a p r a k ty c z n a , W a r s z a w a 1984, s. 48 i n. 27 P o s tu la ty , s fo rm u ło w a n e w p o w y ż s z y c h a rty k u ła c h u s ta w y , z a p is a ć m o żn a w ję z y k u s y m b o lic z n y m (w fo rm ie ró w n a ń ). I! p o d s ta w a o p o d a tk o w a n ia (P) = = o b ró t (O ); III o b ró t (O) = c e n a re a liz a c j i (C R); IV k w o ta p o d a tk u o b ro to w e -g o (K PO) = obrót. (О) X s ta w k a p o d a tk u (S). W s p o m n ia n e c z te r y p o s tu la t y d e fi-n i c y jfi-n e p o t ra k to w a ć m o żfi-n a j a k o z e s p ó ł ró w fi-n a ń , w k tó ry c h fi-n ie w ia d o m ą je s t c e fi-n a re a liz a c j i (n ie w ia d o m ą je s t ta k ż e k w o ta p o d a tk u o b ro to w e g o , le c z n ie w ia d o m a ta d a s ię w y e lim in o w a ć w t ra k c ie p rz e k s z ta łc a n ia ró w n a n ia I w z w ią z k u z r ó w n a n ie m III i IV ); C R = K W f Z + K PO (p a trz I); w m ie js c e K P O p o d s ta w ia m y О X S (p a trz IV ) i w ó w c z a s CR = K W + Z + О X S; w m ie j s c e O p o d -s t a w i a m y CR (p a trz III) i o trz y m u je m y C R = K W + Z + C R X S ; o b u -s tro n n ie o d e jm u je m y ,,CR X S" w w y n ik u c z e g o CR - CR X S = K W + Z . K o rz y s ta ją c z m a te m a ty c z n e g o p ra w a ro z d z ie ln o ś c i m n o ż n ik a w z g lę d e m d o d a w a n ia o t rz y m u je m y C R X (1 — S) = K W + Z; o b u s tro n n ie d z ie lim y p rz e z „1 — S ” C R = ■- -28 С h u d z у ń s k i, op . c it., s. 9 o ra z A. W e s o ł o w s k i , P o d a te k o b r o t o w y w p a ń s tw o w y c h p r z e d s ię b io r s tw a c h g o s p o d a r k i r o ln e j, S to w a r z y s z e n ie K s ię g o w y c h w P o lsc e , 1984, s. 14.
W op racow an iu przy jęto:
k oszt w łasn y p ow ięk szo ny o zysk — 5000 zł staw ka p o d a tk u o broto w ego — 20 %
M e t o d a b e z p o ś r e d n i a . C ena realizacji u sta lo n a jest na 'po-ziomie 6000 zł (5000 X 20). N ależny p o d atek w y niesie 20% ob ro tu (cena realizacji) tj. 1200 zł. Oz(cenacza to dla p rzedsiębio rstw a stratę jed -nostko w ą w wysokości 200 zł o d każdego sprzed anego p rod u k tu (6000— 1200 = 4800).
R achun ek „w stu ”.
Przy obliczaniu ceny realizacji rachunkiem „w stu", p rzedsięb io r-stw o stra ty tej uniknie. Cena realizacji w y niesie bowiem 6250 zł.
5000
CR = ---X 100 100% — 20%
Po datek obro tow y w w ysokości 20% obrotu (cena realizacji) ró w -n y jest 1250 zł, zatem po zap łace-niu tej -należ-n ości w p rzed sięb io r-stw ie po zo stanie 5000 zł. K wota ta odpowiada poniesionym kosztom p rod u kcji pow iększonym o zysk.
R achu nek „w stu " chroni g ospo d ark ę finansow ą p rzedsiębiorstw a, przed stratam i, k tóre m ogłoby po nieść zwłaszcza w przy pad ku sto so -w an ia -w yso kich sta-w ek po datku obroto-w ego. Jedno cześnie zape-w nia w iększe d och ody bu dżetow i państw a, an iżeli m iałoby to m iejsce p rzy obLiczaniu ceny realizacji m etodą bezpośrednią. Dokonując w yboru na rzecz rach un k u ,,w stu" ustaw od aw ca ro zstrzy gn ął jed no cześn ie o zw iększonym w ym iarze opo datko w ania dochodów ludności w ch
wi-li ich w yd atko w an ia.
W op raco w an iu obliczono29 przyk łado w o w ysoko ść ceny realiz acji, p rzy jm u jąc koszt w łasn y plus zysk jak o rów ny sumie 5000 zł. W y -niki uw idoczniono w tab. 2, zaznaczono w niej także d yn am ik ę k ształ-tow an ia c en realizacji.
Doliczanie po datku obrotow ego do cen y rach unk iem „w stu" w y -w o łuje ch arak tery sty cz n e zja-w isko, k tó reg o tre n d zobrazo-w any jest zarów n o w tab. 2, jak i n a rys. 1. Pro centow y p rzy ro st k w o ty p o d at-ku, w odn iesieniu do po dstaw y obliczenia tej należności (koszt w łasny plus zysk) jest w iększy aniżeli w y nik a to z p rz y jęte j staw ki podatku. Przy sta w ce 10-procentowej w yn osi fak tycznie 11,1%. p rzy staw ce 20-procentow ej — 25%, p rzy staw ce 30-procentow ej — 42,85%, p rzy staw ce 40-procentow ej — 66,6%, przy staw ce 50-procentow ej — 100%,
29 M e to d a o b lic z e ń n a p o d s ta w ie Z. R o g o z i ń s k i , E le m e n t y o p is u i a n a liz y d y n a m ik i p r o c e s ó w s p o łe c z n o -g o s p o d a r c z y c h , W a rs z a w a 1968, s. 49.
T a b e l a 2 C e n y r e a l iz a c ji i ic h d y n a m ik a S ta w k a p o d a tk u (w % ) C e n a re a liz a c ji D y n a m ik a c e n r a c h u n e k „w s tu " (w zł) m e to d a b e z p o ś re d -n ia (w zł) r a c h u n e k „w s t u " (w % ) m e to d a b e z p o ś re d -n ia (w % ) 10 5 555,55 5 500,00 — — 20 6 250,00 6 000,00 112,5 109,9 30 7 142,85 6 500,00 114,3 108,3 40 8 333,33 7 000,00 116,7 107,6 50 10 000,00 7 500,00 120,0 107,1 60 12 500,00 8 000,00 125,0 106,7 70 16 666,66 8 500,00 133,3 106,3 80 25 000,00 9 000,00 150,0 105,9 Ź r ó d ł o : O p r a c o w a n ie w ła s n e .
przy staw ce 60-procentowej — 150%, p rzy staw ce 70-procentowej — — 233%, przy staw ce 80-procentowej — 400% 30.
F ak tyczne p rzy rosty p ro cen to w e k woty p od atku obroto w eg o d a ją się obliczyć w n astę p u jący sposób :31
— kw ota p odatk u doliczona rachun kiem „w stu " do ce n y realizacji np. 5000
--- X 100 d aje sum ę 5555,55 zł 100 % — 10%
— pro cen t k w o ty podatk u 5555,55
--- X 1 0 0 = 1 1 ,1 % 5000
P rzy jęta w u staw ie m etoda u stalan ia ceny realizacji uw id acznia sk alę rzeczywistego obciążenia p od atkow eg o ludności. Różnice pom ię-dzy staw ką n om inalną a fakty czny m p rzyrostem n ależno ści po
datko30 „Z ra c h u n k u z a le ż n o ś c i m ię d z y w y s o k o ś c ią s ta w k i p o d a tk u o b ro to w e g o a w y -s o k o ś c i ą c e n y d la n a b y w c y w y n ik a , ż e 1 0 -p ro c e n to w a -s ta w k a p o d a tk u p o d w y ż -s z a c e n ę d la n a b y w c y o 11,1%, a le 5 0 -p ro c e n to w a o 100% , a 7 5 -p io c e n to w a а г o 3 00 % ” , J e l e ń , o p. c it., s. 19. 31 S z e rz e j n a te n te m a t p a tr z G. F i c h t e n h o l z , R a c h u n e k r ó ż n i c z k o w y i c a ł-k o w y , W a rs z a w a 1978, s. 280— 295.
400 2 20 2 00 100 150 130 110 90 70 50 /гъ у \*
/
//
--- PRZY OBLICZENIACH METODĄ BEZPOŚREDNIĄ
— • — P R Z Y O BUCZENIACH RACHU NKIEM „W STU “
/ / / /
10 20 30 40 50 60 70 80 STAWKA P O Ü A TK U O BR . - i
w ej stan ow ią do datkow y dochód Skarbu Państw a. R achu nek „w stu" spraw ia, że obciążenie podatkiem nabyw cy, d o ko n u je się w stop n iu w iększym niż n ależn y (patrz rys. 1).
Praw idłow ość ta, k sz ta łtu je się w ty c h sam ych p rop orcjach, n ieza-leżnie od tego jak a jest w artościo w a p o d staw a do liczan ia p o datku obroto w ego do ceny. T ru dn o w takim p rzy p ad k u nie m ówić o fis-kalizm ie pod atku obro tow ego i o p ow stających w y paczen iach cen o-wych. N ie ma też chyba w ątp liw o ści co do tego, że po datek o b ro tow y o dg ryw a cenę od rzeczy wistej w arto ści produ któw . Zjaw isko to d aje jedno cześnie w y ob rażen ie o możliwej sk ali rzeczyw isteg o o k ro jen ia ind yw id ualny ch dochodów ludności.
Dane zawaTte w tab. 2 u w idaczn iają rów nież k ształto w anie się w skaźn ik ów dynam iki cen. W sk aźniki te, d la cen realizacji obliczon ych m etodą b ezpo średnią i rachu n kiem ,,w stu " w sk azu ją na w y stęp o w a-n ie dw óch p rzeciw staw a-n y ch tea-n dea-n cji, co g raficza-nie u ję te jest a-na rys. 2.
Przy rach u n ku „w stu" m am y do czyn ienia ze zdecydo w anie z a -znaczoną rosnącą d ynam iką cen. W skali m akroekono m icznej o dp o-w iada to co najm niej pobudzaniu p resji inflacy jnej.
Przy m etodzie b ezpośredniej d ynam ika cen w y kazu je ten d enc ję g asn ącą, co w skali m ak roekono m icznej odpowiada zjaw isku tzw. in-flacji tłum ionej.
Sposób u stalan ia cen y realizacji nie jest o bo jętn y dla k szta łto w a-nia się należności bud żetu p ań stw a i ich dynam iki. W y ra ża ją to dane zaw arte zarów n o w tata. 3, jak i na rys. 2. Przy rach u n ku ,,w stu ”, w p rzedziale staw k i p od atk u obrotow ego od 20% d o 60% zaznacza się g asn ąca dynam ik a ty c h należności, n ato m iast w p rzed ziale od 70% wzwyż, uw idacznia się pilna d ynam ika wzrostu.
Skalę korzyści finansow ych Skarbu Państw a, k tó re w y nik ają z o b liczania cen y realizacji rach unk iem „w stu" o brazu je przebieg k rz y -w y ch na rys. 3, gdzie odłożono bez-w zględne -w ielkości n ależno ści bu dżetu z ty dżetu łu p o datku obrotow ego. R elacje te św iadczą tak że o d ren ażo -wym oddziaływ an iu po datk u na d ochod y ko nsum enta.
Przepro w adzona analiza do liczania po datku o bro tow eg o do cen y r a -chu nkiem ,,w stu" sk łania do sform ułow ania n astę p u jący ch uwag:
1. B ezpośredni w p ły w p o datku ob rotow ego na ostateczn y poziom cen sp rzed aw an ych produktów , u jaw n ia się w sferze u stalan ia cen y realizacji. I tu w yraźn ie ry su je się n astępu jąca prawidłow ość. K wota doliczonego do ceny p odatk u obrotow ego, je st w sto sunk u do p o i- staw y w yjściow ej (koszt w łasny plus zysk), w iększa aniżeli w skazuje na to staw ka nom inalna podatku.
% D YN A M IK A CEN R EA L IZA C JI I N A LEŻN O ŚCI B U D ŻE T U 220 200 180 170 160 150 140 130
120 ■ DYN AM IKA CEN REA LIZACJI
P R Z Y METODZIE B EZ P O Ś R . ■ DYNA M IKA CEN R E A LIZA CJI'
P RZY RACHUNKU .W ST U ’ ■ DYNAMIKA NALEŻNOŚCI BU DŻET U —ł--- » I--- I--- I- ■ i . ---«■---1--- --- m m . 10 20 30 40 50 6 0 70 80 STAWKA PODATKU O BR V o R y s. 2. D y n a m ik a c e n re a l iz a c j i
T a b e l a 3 V N a le ż n o ś c i b u d ż e tu i ic h d y n a m ik a S ta w k a p o d a tk u (w % ) N a le ż n o ś c i b u d ż e tu D y n a m ik a n a le ż n o ś c i ra c h u n e k „w s t u " (w zł) m e to d a b e z p o ś re d -n ia (w zł) r a c h u n e k ,,w s tu " (w % ) m e to d a b e z p o ś re d -n ia (w % ) 10 555,55 500,00 — — 20 1 250,00 1 000,00 225,0 200,0 30 2 142,95 1 500,00 171,4 150,0 40 3 333,33 2 000,00 155,6 133,3 50 5 000,00 2 500,00 150,0 125,0 60 7 500,00 3 000,00 150,0 120,0 70 11 666,66 3 500,00 155,6 116,7 80 20 000,00 4 000,00 171,4 114,3 Ź r ó d ł o : O p r a c o w a n ie w ła s n e .
Zgodność zachodzi jed y n ie przy obliczaniu po datku obrotow ego od cen y realizacji (tj. obrotu). W ów czas k w o ta po d atk u liczona w sto sun k u d o p od staw y op odatk ow ania re p rezen tu je w arto ść zgodną ze staw -ką nom inalną. Zjawisko to jest n astępstw em obliczania cen y rea liz a-cji rachun kiem „w stu" a k w o ty należnego Skarbow i Pań stw a po d atk u
obrotow ego, m etodą bezpośrednią.
2. R achunek ,,w stu" m oże powodować law ino w y p rzy ro st kw ot po datkow ych, a tym samym g łęb iej in gerow ać w p ro cesy ceno tw ó r- sbwa.
3. R achunek ,,w stu" ma p ro in flacy jny ch arak ter i efek tem jego stosow ania mogą być zjaw iska inflacyjne o dużej skali.
III. W N IO S K I
Pod atek ob rotow y jest jedn ym z instru m entó w k ształto w ania po-ziomu dochodów osobistych ludności. Nie k o resp o nd uje jed n ak b ez-pośrednio z sy tu ac ją m aterialną po datnika, co może w sposób niepo żą-dany zw iększać zróżnicow anie dot hcd iw ludności.
C ena tow aró w i usług finalnych, ob ow iązuje w szy stkich nabyw ców, bez w zględu na w yso kość ich dochodu. Stawki p rop o rcjo nalne p
odat-k u obrotow ego d ają złudn e w rażenie, że ludność, płacąc iden tyczną k w otę p od atku wliczonego w cenę, o podatkow ana jest jednakow o. Ta
I Ifl aeNoà JDHE TU 2 1 0 0 0 19 ООО 17000 15000 13 000 11000 9000 7000 5000 3 000 1000 / / / / > , NALEŻNOŚCI B U DŻ ET U P R ZY R A C HU N K U „W S T U ' N A L EŻN O Ś CI BU riZET U P R Z Y M ETO DZIE B 7Z P 0 Ś P 10 20 30 40 50 60 70 80 S T A W K A PODATKU [ % j R y s. 3. K s z ta łto w a n ie się n a le ż n o ś c i b u d ż e t u
.Jed n ak o w o ść'' je st n iesp raw iedliw a, albowiem d aje w efek cie o po dat-k ow an ie regresy w ne. R ozmiary o siąg an ych d ochodów ludn ości są bard zo zróżnicowane, ale k w o ta p odatk u identyczna. Przy u św iad o-mieniu, że o po datko w anie pośrednim p odatkiem ob rotow ym m aleje w m iarę w zrostu dochodu, o czy w iste staje się to, że b ard ziej ciąży ono na ty ch w arstw ach i g ru p ach społecznych, w k tó ry c h do ch od y na członka rod zin y p lasu ją się w g ru pie niskiej i średniej.
O p odatko w an ie p o śred n ie uzm ysławia, że dochód ludności jest jed nym z głów ny ch źródeł utrzy m ania państw a. Spraw ność fiskalna p o -d atk u łączy się w tym p rzy p a-d k u ze spraw nością w realizacji takich zadań ekono m iczn ych jak np. o graniczan ie sto pnia inflacji i naw isu inflacyjnego, przy w racan ie cząstk ow ej równ ow agi ry nk o w ej.
Można zapro ponow ać realizację w spom nian ych zadań, p rzy zmie-n iozmie-n y ch m etodach op odatkow azmie-nia. W ym aga to zzmie-n acząceg o og razmie-n iczenia w szystkich sto so w an ych obecnie w go sp o darce obciążeń ty p u po -średniego, a w zro stu obciążeń z ty tu łu po datkó w bezpośrednich.
A ltern aty w ą, może być w tym p rzy pad ku pow szechny po datek d o -chodowy sto so w any w go spo darce uspołecznionej, nie uspołecznionej oraz w odn iesieniu do ludności. Byłoby to ko m p lekso we ro zw iązanie w system ie po datko w ym p ań stw a32.
Zmiana propo rcji w op odatk ow aniu po średn im i bezpośrednim nie przy n iesie uszczerb ku Skarbow i Państw a. W sp om nian y p od atek b ę -dzie głów nym źródłem d och odów bud żeto w ych w m iejsce d o tychcza-sow y ch p odatk ów pośrednich.
W zrost obciążenia w zak resie p odatkó w bezpośredn ich sk o relo w any zostanie z rów no czesną obniżką cen, k tó ra dokona się w n astę p -stw ie ograniczenia o pod atko w ania pośredniego. Może to w płynąć na „uspok ojen ie cen".
Przyjęcie k oncepcji tak rozum ianego po w szechnego p odatk u d o-chodowego, oznaczałoby także o po datk ow an ie p odatkiem dochodowym dochodów osob isty ch osób fizycznych33. Przy Obecnym o pod atk o w a-niu pośrednim (podatek obrotow y) b rak jest rzeczyw istego i bezpo-śred niego związku pom ięd zy w ielkością p odstaw y op od atko w an ia a w ysokością stosow anych, p ro p o rcjon alny ch staw ek podatkow ych. W ady tej pozbawione jest o po datko w anie bezpośrednie.
32 Z ob. n a te n te m a t np . Ł ą с z к o w . h i, op . c it., s. 94— 95.
33 S z e rz e j n a te m a t k o n c e p c ji p o w s z e c h n e g o p o d a tk u o d d o c h o d ó w o s o b is ty c h lu d n o ś c i, z ob. J. B o l k o w i a k , O p o d a tk o w a n ie d o c h o d ó w lu d n o ś c i w w a r u n k a c h r e fo r m y g o s p o d a r c z e j (z a r y s k o n c e p c ji na tle s y s te m ó w p o d a tk o w y c h k r a jó w s o c ja
W ybó r form y o pod atk ow an ia ludności: bezpośrednia czy pośrednia, łączy się z py taniem o skuteczność k ażd ej z nich w realizacji nie ty l-ko zadań fiskalnych, ale i el-konom icznych. Z teg o względu pod atek do-chodowy m usiałby mieć powszech ny i jedn olity ch arak ter. N ależało by także ro zstrzyg nąć aspek ty socjaln e opodatkow ania. Chodzi tu zw łaszcza o w ysoko ść k w o ty w olnej od podatku. Przem yślenia w ym aga ró w -nież problem ku m ulacji dochodów .rodziny w celach podatkowych. Form a opo datko w ania ma tak że w pływ n a p ro ce sy pro du k cyjn e (tzn. wzrosit ew en tu aln ie spadek w yd ajn ości pracy). W iąże się to z sub iek -ty wnym spojrzeniem o po datkow an ych na „tracon ą" część dochodów. Z uw agi na to można zap roponow ać w p odatk u dochodowym łag o d-ną progresję.
Z arów n o opo datk ow anie po średnie, jak i p ow szechny p odatek do-chodowy pro w ad zą do ok ro jenia funduszu naby wczego ludności. Jest jed n ak w tej zm ianie p rop o rcji o po datko w ania isto tn a różnica ja k o ś-ciowa. C iężar o podatk ow ania bezp ośrednieg o jest bard ziej sp raw ied liwy, np. elim inu je w spom nianą regresy w ność. Podstaw ą w y m iaru sta -je się rzeczyw isty , faktyczn ie o siągn ięty przez ludność dochód. Uwzględnia się p rzy tym k o szty jego uzyskania, u stala się k w o tę w ol-ną od podatku, sy tu ację rodzinol-ną, ulgi. W szys’tko to służy do do stoso-w ania k stoso-w oty p odatk u do indy stoso-w idualnej zdolności płatniczej. Może chronić — różnicując w ysokość op odatk ow ania — n ajsłabsze ek o n o -micznie w arstw y społeczeń stw a przed rad yk aln ym spadkiem stopy życiowej.
Koncepcja powszechnego p o d atk u dochodow ego nie zakłada oczy-wiście w yelim ino w ania o pod atkow ania pośredniego. Je st to jedy nie opowied zen iem się za tym, że po dstaw ę system u po datkow eg o p ań stw a po w in ny tw orzyć podatki bezpo średnie.
K a te d ra P ra w a F in a n s o w e g o U n i w e rs y te tu im . A. M ic k ie w ic z a
P o z n a ń
W d y s k u s ji u d z ia ł w z ię li: d r J e r z y J e z ie r s k i (UM K w T o ru n iu ), do c. d r ha b. R y s z a rd M a s ta ls k i (U n iw e rs y te t W ro c ła w s k i), d o c. d r h a b . Iz a b e la E o lk o w ia k (In s ty -tu t F in a n s ó w w W arf,z aw ie ), d r L. S a w ic k a (U n i w e rs y te t W ro c ła w s k i), do c. d r h ab . A n d rz e j B o ro d o (UM K w T o ru n iu ), d r W ito ld M o rz e le w s k i (U n iw e r s y te t W a rs z a w -sk i), d r J a n u s z S ta n k ie w ic z (I n s ty tu t P ra w a F ilii U n iw e rs y te tu W a rs z a w s k ie g o w B ia ły m s tok u ), prof, d r h ab . L eon K u ro w s k i (U n iw e rs y te t W a rs z a w s k i), p ro f, d r h a b . W o jc i e c h Ł ą c z k o w sk i (U n iw e r s y te t im . A d a m a M ic k ie w ic z a w P o z n a n iu ),
d r T e re s a A u g u s ty n ia k - G ó rn a (U n iw e rs y te t Ł ódzk i), d r J e r z y S e rw a c k i (U n iw e rs y te t J a g ie l lo ń s k i ), d r A n to n i H a n u s z (U M CS w L u b lim e), d r A n d r z e j G o m u ło w ic z (U ni-w e r s y te t im . A d a m a M ic k ie ni-w ic z a 'ni-w P o z n an iu ).
A n d r z e j G o m u ło w ic z
T HE T U R N O V E R T A X A S A N IN S T R U M E N T O F IN D IR E C T T A X A T IO N O F T H E P O P U L A T IO N
T h e m e c h a n is m of fu n c tio n in g of th e t u r n o v e r ta x re s u lts in s h iftin g of th e b u rd e n o n t h e p o p u la tio n , th u s i n d ir e c tly ta x in g c o n s u m p tio n . T h e t a x a tio n is r e a lis e d a t th e m o m e n t of s p e n d in g th e c o n s u m e r's inc om e, a n d th e b u rd e n c a n c o v e r th e w h o le in c o m e of a g iv e n p e rio d , if a ll p ro d u c ts a n d s e r v ic e s b o u g h t in c lu d e th e ta x in th e p ric e .
T e c h n ic a lly , th is g o a l is re a c h e d th ro u g h ta x a tio n o n fin a l p r o d u c ts a n d s e r -v ic e s o n th e c o n s u m e r 's m a rk e t. T h e trea s o n s of t a x a tio n t e c h n i q u e d e c id e t h a t it is m u c h e a s ie r to l e v y th e t a x s o m e h o w in a d v a n c e , fro m th e p r o d u c e r. T h e p ro d u c e r c a l c u l a te s th e d u e a n d p a id ta x -r a t e of th e tu r n o v e r t a x in to th e p ric e of p r o d u c ts a n d s e rv ic e s so ld . T h u s , r e m a in in g fo rm a lly a t a x p a y e r , h e s h ifts t h e b u rd e n o f th e ta x o n t h e f in a l r e c e iv e r, i.e . th e p o p u la tio n . In th is w a y , in la b o u ra b le c o n d itio n s (m o n o p o liz a tio n of p ro d u c tio n , la c k of c o m p e titio n , u n ifo rm p o lic y of p rin c e s a n d ta x e s , u n ifo rm a n d c o m m o n p rin c ip le s o f ta x a tio n ) th e t u r n o -v e r t a x b e c o m e s s h ifte d on th e c o n s u m e r.
T h e d is tr ib u ti o n of th e b u r d e n o f t u r n o v e r ta x s h ifte d o n th e p o p u la tio n , b e tw e e n p a rt ic u la r g ro u p s of s o c ie ty , a s w e ll as its d ire c tio n , c a n n o t b e in d iffe re n t fo r t h e p o lic y of th e s ta te , fro m th e s o c ia l, e co n o m ic a n d p o l itic a l p o i n ts of v ie w . T h e c o n d itio n s an d c irc u m s ta n c e s of ta x in g th e p o p u la t io n o c c a s io n a lly p ro v e a n in c o n s is te n c y b e tw e e n t h e fis c a l p o lic y a n d t h e p r in c ip le s o f d iv is io n of t h e n a ti o n a l in co m e , fo r m a l ly a p p ro v e d b y th e s ta te . T h is r e m a r k r e f e r s o t th e in d ire c t form o f ta x a tio n of t h e p o p u l a tio n .
In th e c a s e in d ire c t t a x a tio n , th e p a y a b ilit y is n o t a c ri te r io n of th e t a x b u rd e n . H o w e v e r, a th e s is c a n b e fo r m u la t e d t h a t th e m o s t im p o r ta n t m o tiv e is th e tr e n d o f t h e p o lic y of th e s t a te t o w a r d s r e a lis a ti o n o f n o n -fis c a l g o a ls .
T h e la c k of c o n s i s te n c y b e tw e e n th e s iz e of t a x b u r d e n a n d th e p a y a b il it y o f th e p o p u la t io n h a s so m e d e fin ite s o c ia l a n d e co n o m ic c o n s e q u e n c e s . T h e in d ire c t ta x a t io n d e e p e n s t h e d is p r o p o rtio n in w e a lth s t ru c tu r e of t h e s o c ie ty , b e c a u s e th e b u rd e n o n t h e le s s -w e ll-o ff g ro u p s of th e c o m m u n ity is r e la t iv e l y h i g h e r (re g r e s s io n a s a r e s u l t of ta x a tio n ). It l e a d s to th e c o n c lu s io n t h a t th e le s s w e a l th y a n d th e m e d iu m w e a l th y g ro u p s of s o c ie ty a r e in fa c t d is c r im i n a te d in d is trib u t io n of in d i-re c t ta x a tio n , w h ic h r e s u lts in i-re d u c ti o n o f th e i r s h a r e i n t h e n a tio n a l inc o m e. A re fo rm o f th e s y s te m o f ta x a tio n o f t h e p o p u la tio n s h o u ld b e a d v is e d ? It is in f lu e n c e d b y v a rio u s tre n d s , p o litic a l, e c o n o m ic a n d so c ial. T h e y s h o u ld b e ta k e n in to c o n s id e ra ti o n , b e c a u s e o th e rw is e it is d iffic u lt to u n d e rs ta n d th e m o tiv e s of le g a l s o lu t io n s of t a x a t io n a n d th e ir c o m p le x c o n s e q u e n c e s . A n in te r p r e ta tio n of th o s e p h e n o m e n a a n d f o r m u la tio n of g e n e r a l r u l e s m a y b e c o m e a b a s is f a r c h a n g e s of th e fo rm of ta x a tio n o r c h a n g e s of p a r ti c u l a r k in d s o f ta x e s . S u c h c h a n g e s
m a y b e fo u n d n e e d e d b y th e d o c trin e of fi n a n c e s a n d f in a n c ia l la w , b u t n o t a p p ro v e d b y th e s ta t e a u th o rit ie s . T h e g o a ls of a u th o r itie s a n d s c ie n c e a re n o t a lw a y s c o n v e rg e n t. T h e s t a te a u th o r itie s re a li s e th e ju s t n e c e s s a r y ta s k s , w h e re a s s c ie n c e h a s t h e r i g h t of th e i r a s s e s s m e n t. T h u s a s u b s t a n t ia l lim ita tio n of a ll e x is tin g in d ire c t le v ie s , a n d a n in c r e a s e of d i re c t t a x a ti o n s h o u ld b e p o s tu l a t e d . A n a l te rn a ti v e c a n b e h e r e a u n iv e r s a l in c o m e ta x . T h e b u rd e n of d ir e c t ta x a t io n is m o re j u s t; e .g . it e lim in a te s th e a b o v e m e n tio n e d r e g re s s io n c a u s e d b y in d ir e c t ta x a tio n . T h e a c tu a l in c o m e of th e p o p u la tio n b e c o m e s t h e t a x a s s e s s m e n t b a sis .
T h e c o n c e p tio n of a u n i v e r s a l in c o m e t a x c e r ta i n ly d o e s n o t e lim in a te th e in d ire c t ta x e s . It is o n ly a n o p tio n o n d i re c t ta x e s to b e co m e th e b a s is o f th e t a x s y s te m fo r th e p o p u la tio n .
