Rodzina jako kontekst rozwoju

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Rodzina jako kontekst rozwoju

W prowadzenie

roblematyka rodziny interesuje specjalistów z różnych dziedzin, zwłaszcza psychologów, pedagogów, socjologów, a także lekarzy i prawników. W ramach szeroko rozumianej familiologii powstają interesujące prace o charakterze inter­ dyscyplinarnym, które proponują wieloaspektowe ujęcie dynamiki życia rodziny i rozwoju indywidualnego jej członków.

Uwaga psychologów skupia się przede wszystkim na aspektach psychologicz­ nego funkcjonow ania rodziny, która jest podstawowym źródłem różnorodnych doświadczeń indywidualnych. W niniejszym rozdziale postaram się przedstawić rodzinę w ujęciu systemowym, które w spółcześnie uznawane jest za najbardziej trafne i użyteczne dla opisu i w yjaśnienia je j funkcjonow ania. P o d e j ś c i e s y s t e m o w e pozwala także pełniej zrozum ieć znaczenie rodziny dla kształ­ towania struktur psychiki i zachowania jej członków. Umożliwia ono poznanie specyfiki rodziny poprzez pryzm at relacji interpersonalnych. D aje to szansę na w yjaśnienie genezy i przebiegu zmian rozw ojow ych je j członków w sposób bardziej pogłębiony - uwzględniający złożoność ich w zajem nych powiązań.

Z god nie z p o d ejściem system ow ym do rodziny, je j członkow ie tw orzą p o d s y s t e m y , przy czym każdy z członków rodziny - w zależności od jej struktury - m oże należeć jednocześnie do kilku podsystemów, np. m ężczyzna może przynależeć do podsystem u „mąż - żona” ip od system u„ojciec - dziecko/ dzieci”. P rocesy przebiegające w każdym z podsystem ów oddziałują na pozo­ stałe podsystem y rodziny, a jed nocześnie pozostają pod wpływ em procesów zachodzących w system ie przez nie tw orzonym . Stanow i to o dynam ice całego systemu, a zarazem określa jego spójność i integralność.

Z punktu widzenia jednostkow ego procesy przebiegające w podsystem ach, jak i pom iędzy nim i mają znaczenie dla regulacji zachowania podm iotu i jego zm ian w czasie. N ależy podkreślić, że relacje m iędzy członkam i rodziny zależą nie tylko od etapu ich rozwoju indywidualnego, ale też pozostają w zależności od fazy życia rodziny (Liberska, M atuszew ska 2001).

W pierwszej kolejności podjęty zostanie problem zmiany znaczenia rodziny w życiu jed nostki w czasach ponow oczesnych. N astępnie przedstawione zosta­ nie rozum ienie rodziny w ujęciu systemowym, zostaną również rozpoznane jej zasadnicze cechy jako systemu i jej pow iązania z innym i system am i (M inuchin 1975; Hinde 1988; Van G eert 1990; Braun-Gałkowska 1992; D e Barbaro 1994). W dalszej kolejności zostaną przybliżone podstawy do prześledzenia podstaw o­ w ych w ym iarów rozwoju związanych z system em rodziny, w reszcie przedsta­ w iony zostanie model rodziny jako kontekstu rozwoju indywidualnego.

Rodzina w spółczesna i zagrożenia dla jej funkcjonowania

Na gruncie psychologii i pedagogiki niezmiennie akcentuje się znaczenie rodziny jako podstawowego środowiska wychowawczo-rozwojowego jednostki (Przetacz- nik-Gierowska, W łodarski 1994; Tyszkowa 2 0 0 9 ) .Jednak na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci sposób ujmowania rodziny ewoluował (Tyszka 2 0 0 2 ).

A naliza literatury przedm iotu wskazuje na stopniowe odchodzenie od trak­ tow ania rodziny jako przede w szystkim środowiska wychowawczego dzieci cechującego się przewagą kom unikacji jednokierunkow ej i zdom inow ane jest oddziaływ aniem biegnącym „od rodzica - do dziecka” (H arw as-N apierała 2 0 0 9 ).

W spółcześnie ujm uje się rodzinę jako środowisko rozw ojow e w szystkich członków rodziny: tak dzieci, jak i dorosłych (rodziców, dziadków itd.), które ce­ chuje się dwukierunkową kom unikacją pom iędzy rodzicam i i dziećm i i zakłada w zajem ność oddziaływań starszych i m łodszych uczestników życia rodzinnego na ich funkcjonow anie. U podłoża takiego podejścia do problem atyki rodziny i je j roli w kształtow aniu zachowania i osobow ości jed nostek znajdujem y m.in. przekształcenia zachodzące na wyższych płaszczyznach socjalizacji. Zatem rolę rodziny w rozwoju w szystkich jej członków należy rozpatrywać w kontekście w spółczesnych przem ian cyw ilizacyjnych, które rzutują nie tylko na przebieg rozwoju indywidualnego, ale także na przekształcenia cyklu życia rodziny.

Fam iliolodzy z jednej strony wskazują na szansę poprawy jakości życia w spół­ czesnych rodzin związane z t r a n s f o r m a c j ą s y s t e m o w ą i g l o b a ­ l i z a c j ą , a z drugiej strony - zwracają szczególną uwagę na zagrożenia dla praw idłow ego fun kcjonow an ia rodziny w społeczeństw ie ponow oczesnym

(Tyszka 2 0 0 2 ).

P rzem iany sp ołeczn o-ek onom iczne polegające na pow staniu w arunków pracy dla kobiet i w ym agające coraz w iększego zaangażow ania m ałżonków

w aktyw ność zawodową także w istotny sposób przyczyniaj ą się do zmian funk­ cjonow ania rodziny, w tym do ograniczenia udziału rodziców w życiu ich dzieci i przekształceń sposobów pełnienia ról rodzicielskich - matczynych i ojcow skich oraz roli dziecka, jak też do przebudowy systemu w artości rodzinnych polega­ jącej nierzadko na przesunięciu na szczytowe pozycje w artości m aterialnych, dóbr konsum pcyjnych. Brak klarow nych przepisów pełnienia roli dziecka i ról rodzicielskich, charakterystyczne dla r o d z i n „ s p l ą t a n y c h ” , skutkuje niew ydolnością wychowawczą rodziny i może przyczyniać się do m alej satys­ fakcji dorosłych czerpanej z podstawowych form aktyw ności rodzinnej.

Je d n o z najbardziej istotnych zagrożeń dotyczy r o z l u ź n i e n i a b l i ­ s k i c h w i ę z i em ocjonalnych uznawanych do tej pory za nieodzow ny pod­ stawowy czynnik spajający rodzinę (Bauman 2 0 0 6 ; Gałkowski 2 0 0 7 ). W skrajnej postaci z a t o m i z o w a n i a r o d z i n a przybliża się do modelu systemu niezależnych stosunków, w którym drastycznemu ograniczeniu podlega proces socjalizacji (Kagitcibasi 1996), a tym samym zostaje podważona rola rodziny jako kontekstu rozwoj owego i wychowawczego. W takich w arunkach zachodzi duże prawdopodobieństwo wystąpienia zakłóceń w prawidłowym ukształtow aniu w ięzi przywiązaniowej istotnej z punktu widzenia rozw oju jed n o stk i w ciągu całego życia (Bow lby 2 0 0 7 ).

W śród zagrożeń funkcjonow ania i roli rodziny w ym ienia się m .in. działania noszące znamiona m anipulacji, m ające na celu jej osłabienie, które polegają na podważaniu w artości form alnej stałej struktury rodziny, poddawaniu w w ątpli­ w ość podstaw autorytetu rodziców bądź kreow aniu w artości alternatyw nych dla życia rodzinnego (Harw as-Napierała 2 0 0 8 ).

R od zin a w uj ęciu system ow ym

Zgodnie z dominującym współcześnie systemowym podejściem do badań nad problematyką rodzinną uznaje się tezę głoszącą, że rodzina jest złożoną, zintegro­ waną całością, charakteryzującą się zorganizowanymi wzorami interakcji, które przybierają raczej cyrkularną niż linearną formę (M inuchin 19 8 5 ). Stanowi to dobry punkt wyjścia do poznania wielu zdarzeń składających się na życie rodzinne, zarówno normatywnych, jak i nienormatywnych, prześledzenia indywidualnych zmian rozwoj owych w kontekście rodziny oraz uchwycenia dynamiki relacji, a także przekształceń całego systemu.

W podejściu systemowym do rodziny, jak na wstępie sygnalizowano, akcentuje się sieć powiązań i interakcji pom iędzy w szystkim i jej członkam i, a tw orzone przez nich diady (np. diada rodzeństwa), triady (np. m atka-córka - ojciec), tetra- dy (np. mąż - żona - teść - teściow a) itd. stanowią podstaw ę do w yodrębnienia różnych jej p o d s y s t e m ó w .

W zajem ne oddziaływ ania podsystem ów mogą ujaw niać różny stopień zło ­ żoności o dwoistej naturze. W spom niana dwoista natura jest pochodną dwóch czynników : liczby podsystem ów i specyfiki ich pow iązań dotyczącej czasu trw ania i kierunku oddziaływ ań. Ze względu na pierw szy z w ym ienionych

czynników w yróżnia się oddziaływ ania krótkotrw ałe, czyli interakcje i oddzia­ ływ ania długotrw ałe, czyli relacje, a ze względu na drugi z nich, tzn. kierunek oddziaływań, rozróżnia oddziaływ ania jednokierunkow e lub wzajem ne, czyli dwukierunkowe. N atom iast analizując system rodziny ze względu na uczest­ ników oddziaływań, m ożna w yróżnić c z t e r y p o d s t a w o w e r o d z a j e i n t e r a k c j i i r e l a c j i . Są to oddziaływania pomiędzy:

• małżonkami

• rodzicem a dzieckiem • rodzeństwem

• oddziaływania w ramach podsystemów w szeroko pojętym systemie rodzinnym, jakim jest rodzina wielopokoleniowa albo rozszerzona. I n t e r a k c j a oznacza „kontaktowanie się jednostekm iędzy sobą, zachodzą­ ce m iędzy nim i procesy komunikowania i oddziaływania w zajemnego w danym czasie” (Tyszkowa 1 9 9 0 ,s. 15). Interak cjam a określony czas trwania i odnosi się do co najm niej dwóch osób, z których każda je st jednocześnie nadawcą i odbior­ cą bodźców w pływ ających na zm iany w zachowaniu pozostałych uczestników interakcji. Każda interakcja między danymi osobam i może oddziaływać na inte­ rakcje następne i wówczas m ożem y mówić, że osoby te pozostają w określonym stosunku, czyli relacji m iędzyosobow ej. W ynika z tego, że tylko długotrw ałe w zajem ne oddziaływ ania podsystem ów można określać jako relacje.

R ozróżnione rodzaje oddziaływań, noszące znam iona interakcji lub relacji, m ają różne w łaściw ości określane przez ich t r e ś ć , j a k o ś ć , c z ę s t o ś ć , w z a j e m n o ś ć o r a z i n t y m n o ś ć . R ela cje i in terak cje w ystępujące m iędzy u czestnikam i życia rodzinnego uzależnione są od wielu czynników, w tym od wieku, przede w szystkim od ich poziom u rozwoju indywidualnego, a ze względu na zasadniczą podstawę rodziny, jaką jest związek uczuciowy pary powołuj ącej ją do życia, nasycone są intym nością. Bliskość, częstość i intym ność oddziaływ ań tw orzy w arunki korzystne z punktu w idzenia g r o m a d z e n i a w s p ó l n e g o d o ś w i a d c z e n i a , dzielenia się doświadczeniem członków rodziny, osób należących do różnych pokoleń, a nierzadko także przejm ow ania ich doświadczeń.

W zajem ne oddziaływ ania, które są integralną konieczną kom ponentą syste­ mu, podlegają przekształceniom w m iarę je j przesuwania się przez kolejne fazy w cyklu życia rodziny. M ają one charakter ilościow y bądź jakościow y i określoną lokalizację tem poralną.

Podejście systemowe charakteryzują trzy podstawowe pojęcia, a m ianow icie całościow ość, cyrkularność i ekw ifinalizm (Braun-G ałkow ska 1992; Liberska, M atuszew ska 2001). C a ł o ś c i o w o ś ć systemu oznacza, że je st on czymś w ięcej niż prostą sumą jego składowych i wszelka próba analizowania go poprzez ich pryzmat nie prowadzi do niepełnego poznania, ale do rozpoznania błędnego. D rugie z p o jęć - c y r k u l a r n o ś ć - wskazuje na sposób zachodzenia inte­ rakcji i relacji w system ie, opisując go za pom ocą kategorii sprzężeń zwrotnych.

E k w i f i n a l i z m zaś oznacza m ożliw ość występow ania różnych przesłanek takiego samego efektu finalnego.

Podsumowując, rodzina w ujęciu systemowym stanowi zbiór elementówpozo- stających w dynam icznej interakcji, przy czym każdy z elementów jest określany przez pozostałe. Toteż zgodnie z z a s a d ą w s p ó ł z a l e ż n o ś c i , zmiana w jednym z podsystem ów rodziny wpływa na pozostałe podsystem y (ja k i na tw orzoną przez nie całość) (Bertalan ffy 1975; Ludewig 1995; Plopa 2 0 0 5 ).

Należy podkreślić, iż rodzina funkcjonuje jako s y s t e m o t w a r t y , albo­ wiem jej członkow ie są jednocześnie członkam i innych systemów. W związku z tym zm iany związane z ich relacjam i lub interakcjam i w system ach zew nętrz­ nych w odniesieniu do rodziny są poprzez nich przenoszone na system rodziny, i odwrotnie: zm iana zachowania w ynikająca z funkcjonow ania jed nostki w sys­ tem ie rodziny znajduje swoje przełożenie na interakcje i relacje w innych syste­ mach, których je st podsystem em lub elementem podsystem u (Plopa 2 0 0 5 ).

Ponadto system rodziny funkcjonuje jako podsystem w granicach szerszych system ów (Tyszka 1997; Plopa 2 0 0 5 ). Zgodnie z om aw ianym p o d ejściem struktura i dynam ika funkcjonow ania systemu rodziny je st regulowana przez szersze społeczne systemy, do których należą np. kościół, społeczność sąsiedzka, lokalna i inne.

M iejsce ro d zin y w śród innych system ów

W świetle poglądów Bronfenbrennera (1 9 8 1 ) system rodziny należy zaliczyć do kategorii m i k r o s y s t e m ó w , w których rozwija się człowiek. Pojęcie to od­ nosi się do wzorca aktywności, ról społecznych i relacji interpersonalnych, jakich jednostka doświadcza w danym środowisku. D o tej kategorii zalicza się prymarne środowisko, czyli rodzinę. Mikrosystem rodziny - wchodząc we wzajemne stosunki z innymi mikrosystemami takimi, jak: szkoła, grupa rówieśnicza, zakład pracy, grupa towarzyska itp. - tworzy system szerszy zwany m e z o s y s t e m e m . Jed- nakjednostka nie zawsze jest aktywnym uczestnikiem danego systemu, a jedynie pozostaje pod wpływem jego oddziaływań bądź odwrotnie: system ten pozostaje pod wpływem wydarzeń z innego systemu, w których podm iot ma aktywny udział. Takie środowiska składają się na e g z o s y s t e m . W ym ienione systemy funk­ cjonują jako podsystemy w obrębie systemu o najbardziej rozległym charakterze zwanym m a k r o s y s t e m e m , z którym maj ą treści wspólne, zgodne, faktycznie i potencjalnie. W spomniana zgodność dotyczy całości kultury, łącznie z systemami wierzeń, przekonań i ideologii leżącymi u podstaw tej zgodności.

W ym iary zm ian w system ach społeczno-kulturow ych

W zajemne oddziaływania między systemami, których jednostka jest mniej lub bardziej aktywnym uczestnikiem, przyczyniają się:

• po pierwsze - do zmian jej zachowania i psychiki (wymiar jednost­ kowy),

• po drugie - do tran sfo rm acji o b ejm u ją cej o so b ę i je j relacje ze środowiskiem (wymiar relacyjny),

• po trzecie - do zmian w systemie/systemach (wymiar systemowy). W ten sposób pow stają korzystne uwarunkowania do tw orzenia się „[...] no­ w ych jakościow o układów, które mogą prowadzić do takich zmian rozwojowych jednostki, jakie nie dadzą się w yjaśnić w yłącznie poprzez oddziaływ anie i kon­ trolę środowiska” ujm ow anego w sposób system ow y (Tyszkowa 20 0 9 a , s. 96).

R od zin a jako środow isko i k on tek st rozw oju

Jak łatwo zauważyć, układ j e d n o s t k a - ś r o d o w i s k o j e j ż y c i a (tu ograniczone do rodziny), zgodnie z podejściem systemowym, tworzy warunki do zmian rozwoj owych we wszystkich wymienionych wymiarach. Zmiany rozwoj owe w systemie psychiki j ednostki (wymiar j ednostkowy) uj awniają się w zmianach j ej zachowania (wymiar relacyjny) we wszystkich systemach, których jest elemen­ tem/podsystemem, a w pierwszej kolejności w systemie rodziny, inicjując tym samym przekształcenia rozwojowe tego podstawowego kontekstu ekologicznego

(wymiar systemowy).

Zgodnie z założeniam i ekopsychołogii, ś r o d o w i s k i e m r o z w o j u jest każde zdarzenie, każda sytuacja, istniejące poza rzeczyw istością psychiczną jednostki, które może m ieć na nią w pływ (pośredni lub bezpośredni). Natom iast k o n t e k s t r o z w o j u stanow i zaw artość psychiki jed nostki związana ze zdarzeniam i zewnętrznymi, w tym interpretacje i odczucia dotyczące interakcji środowiska z jednostką, które zachodzą w danym czasie. W ynika z tego, że śro­ dowiska rozwoju ludzi są podobne w odróżnieniu od kontekstów ich rozwoju.

Z m ian y w stru k tu rz e system u rodziny

W zależności od fazy cyklu życia rodziny przekształcenia obejm ują przede wszyst­ kim strukturę i organizację interakcji i relacji wewnątrzsystemowych.

■ Zm iana w strukturze rodziny polega na zm ianach ilościow ych i jakościow ych całego systemu. Zm iany ilościow e w ynikają ze zm iany liczby podsystem ów na skutek np. narodzin nowego członka rodziny (ryc. l). Ich konsekw encją są zm iany jakościow e, które przejawiają się redukcją lub zw iększeniem liczby in terak cji oraz podejm ow aniem now ych treściow o in terakcji, naw iązaniem nowych relacji, w ygaśnięciem lub w ycofaniem się z niektórych (np. z powodu rozwodu m ałżonków).

Z łożoność i rozległość w pływ u rodziny na zm iany rozwojowe je j członków wzrasta wraz z pow iększaniem się rodziny, bo zwiększa się w tedy nie tylko licz­ ba w zajem nych oddziaływań w ram ach systemu, ale też wzbogaceniu ulega ich treść, formy itd. (Rem bow ski 1980). Przykładowo: w rodzinie czteroosobow ej liczba w zajem nych oddziaływ ań w ynosi sześć, a w rodzinie pięcioosobow ej - zwiększa się do dziesięciu (tab. l).

System rodziny tworzony przez cztery

osoby* zawiera sześć podsystemów:

M Ą Ż -Ż O N A

O JCIEC-CÓ RKA

DZIECKO I (córka) - DZIECKO II (syn)

M A TKA-C Ó RKA

O JC IE C -SY N

\

MATKA - SYN

* Uwaga: osoba m a także status podsystemu (o charakterze podstawowym). Rycina 1. Zm iany struktury s y s t e m u r o d z i n y (opracowanie własne)

Tabela 1. Liczba relacji w systemie rodziny a liczba członków systemu rodziny

Liczba członków (podsys­ tem ów) w systemie rodziny

Osoby (podsystemy

w systemie rodziny) Relacje między:

Liczba relacji Ojciec 0 O-M 3 Matka M Dziecko Dz O-Dz M-Dz 3 O-M Ojciec 0 O-Dz Matka M 0-T Teściowa T Dziecko Dz M-T M-Dz T-Dz O-M O-Dzl Ojciec 0 Matka M O-Dzll O-T M-T M-Dzl M-Dzll T-Dzl T-Dzll Dzl-Dzll 5 Teściowa T 10 Dziecko 1 Dzl Dziecko II Dzll 3 2

R odzina jako kon tek st rozw oju indyw idualnego

Aby zrozumieć należycie znaczenie rodziny jako kontekstu zmian rozwojowych, należy zwrócić uwagę na podstawowe aspekty rozwoju indywidualnego człowieka: na rozwój emocjonalny, poznawczy i społeczny. W ciągu życia jednostek i w cyklu życia rodziny zachodzą istotne zmiany w wyróżnionych trzech sferach rozwoju. Zgodnie z wcześniejszymi rozważaniami, zmiany w podsystemach (członek sys­ temu rodziny) pociągają za sobą strukturalno-funkcjonalne przemiany całego systemu rodzinnego w obrębie diady małżeńskiej, relacji dziecko - dziecko czy też w relacjach między generacjami rodziny. Tym samym zmienia się cały system w cyklu życia systemu rodziny. W przypadku rodziny w ielogeneracyjnej wzór zmian może być bardziej skomplikowany nie tylko w odniesieniu do rozwoju indywidualnego członków rodziny reprezentujących poszczególne pokolenia, ale też w odniesieniu do całego rozbudowanego systemu (W rzesień 2 0 0 3 ; Liberska, Matuszewska 2 0 0 9 ).

Rodzaj interakcji i układ relacji oraz pozycji w systemie zależy od w łaściw ości indywidualnych członków systemu, ich fazy życia oraz od ulokowania systemu w cyklu życia rodziny. K onsekw encją zmian rozw ojow ych członków rodziny (podsystemów) są zmiany rozwojowe całego systemu rodzinnego. Jed n ak układ zależności jest bardziej złożony, gdyż związki rozwoju indywidualnego rodziców i rozwoju indywidualnego dziecka/dzieci zależą od tego, w jakiej fazie cyklu życia rodziny znajduje się w danym m om encie cały system. Stąd konieczność uwzględ­ niania w analizie rozwoju systemów rodzinnych i ich podsystemów - zdarzeń, ról i zadań norm atyw nych w biegu życia jed nostek (podsystem ów ) i w cyklu życia rodziny, a tym samym aspektów tem poralnych zm ian rozwojowych.

Zdaniem M . Tyszkowej (2 0 0 9 ), w badaniach nad rozw ojem jed nostki w kon­ tekście rodziny należy analizować w pływ systemu rodziny na rozwój indywidu­ alny przez pryzm at: ( l) ról rodzinnych pełnionych przez jednostkę, (2) pozycji zajm owanej przez jed nostkę w układzie rodzinnym , (3) czynności i działań wykonyw anych przez jed nostkę oraz kom petencji nabywanych przez nią w ro­ dzinie i (4) interakcji oraz relacji, których je st inicjatorem i uczestnikiem .

Zgodnie z perspektywą rozwoju w biegu życia (life-span developm en tal p sy ­ chology), rodzina może być traktow ana jako kontekst rozwoju w szystkich jej członków: nie tylko dzieci, ale i rodziców, jak też innych dorosłych wchodzących w skład systemu rodziny (Baltes, R eese, Lippsitt 1980; Baltes, Brim 1985).

A naliza ról pełnionych przez poszczególnych uczestników życia rodzinnego wskazuje po pierwsze - na zm iany ról pełnionych przez jedn ostkę w biegu jej życia, a po drugie - na zm iany ról pełnionych przez daną jednostkę w cyklu życia rodziny. Każdy z członków systemu rodziny zależnie od fazy rozwoju indyw i­ dualnego, w jakiej się znajduje w danym m om encie czasu oraz w zależności od w łaściw ości indywidualnych (kom petencje, zdolności, stan zdrowia itd.), podej­ m uje i pełni określone role, a w związku z tym podejm uje odm ienne interakcje i relacje i zajmuje odm ienną pozycję w układzie stosunków m iędzyosobow ych w system ie rodziny. Z różnym i rolam i rodzinnym i wiążą się charakterystyczne

przepisy zachowania, oczekiwania, obowiązki i przywileje. Efektyw ne pełnienie roli wymaga sprostania jej wymaganiom, czyli posiadania określonego poziomu rozwoju różnych funkcji psychicznych i kondycji fizycznej. O bow iązki związane z rolą i oczekiwania wysuwane w obec osoby ją odgrywającej zmieniają się w toku rozwoju indywidualnego w szystkich zainteresowanych członków systemu rodzi­ ny: pełniącego rolę, jak i tych, których dotyczą zachowania osoby ją pełniącej. Zm iany rozwojowe członków systemu w arunkują także zm ianę ról w biegu i cyklu życia (jed n ostk i i systemu). N iedostatek u m iejętn o ści i kom petencji w ymaganych przez przepisy roli lub brak m otyw acji do rzetelnego wywiązy­ wania się z roli lub uczenia się jej mogą przyczynić się do pogorszenia jakości relacji rodzinnych i m ałej satysfakcji z ich pełnienia, i stanowią zagrożenie dla socjalizacji w szystkich członków systemu. Przykładowo, jeśli dziadkowie nie są w stanie pogodzić się z tym , iż kulturowo określona rola dziadka/babci jest odm ienna od roli ojca/matki, to w rodzinie w ielopokoleniowej może dochodzić do nieporozum ień na tym tle, a konsekw encje dotkną nie tylko dziadków i ro­ dziców, ale też dziecka. Inny przykład: niem ożność zaakceptowania przez rodzi­ ców nasilającej się potrzeby autonom ii dorastającego syna czy córki nierzadko przyczynia się do pojawienia się napięć i nasilania konfliktów w relacjach między rodzicam i a dziećm i, pom im o iż we w cześniejszym etapie rozwoju dziecka ich relacje były prawidłowe.

Role rodzinne, interakcje i relacje w system ie rodzinnym wymagają aktyw ­ ności od członków rodziny będ ącej źródłem wielu różnorodnych doświadczeń. D ośw iadczenia te, zgodnie z koncepcją strukturacji i restrukturacji, podlegają ewaluacji i przepracowaniu poznawczemu oraz em ocjonalnem u w strukturach psychiki jednostki, tw orząc m ateriał procesów rozwojowych.

O ryginalny model zależności m iędzy system em rodziny, jego funkcjonow a­ niem a rozwojem indywidualnym jego uczestników zaproponowała M . Tyszkowa (1990, 2 0 0 9 ) (ryc. 2).

W modelu zostały uwzględnione dwa duże bloki zmiennych: rodzina, funkcjo­ nująca jako kontekst rozwoju i zm iany rozwojowe jed nostki. Pierwszy z w ym ie­ nionych bloków obejm uje role rodzinne, interakcje i relacje w system ie rodziny związane z procesam i w zajem nego kom unikow ania się. D rugi blok zm ian roz­ w ojow ych k on stytu u ją zm iany w pod system ach psy ch iki i przekształcenia jakościow e struktur psychiki. O ba bloki zm iennych uwarunkowane są przez czynnik aktyw ności własnej oraz przez systemy nadrzędne, o których wcześniej w spom niano w tekście, a m ianow icie przez m ezo-, egzo- i makrosystemy.

W prowadzenie do modelu kategorii doświadczenia umożliwia traktow anie rodziny jako kontekstu rozwojowego gdyż, zgodnie z w cześniejszym i rozwa­ żaniam i, kontekst dotyczy indyw idualnego rozum ienia w ydarzeń i sytu acji związanych z aktyw nością rodzinną danej jed nostki, a taki w łaśnie charakter uzyskuje doświadczenie po przepracowaniu w strukturach umysłu podm iotu. Oddziaływanie systemu rodziny zostaje upośrednione przez struktury doświad­ czenia jed nostki - członka systemu.

SY ST E M RO DZINY: D O ŚW IA D C Z E N IE : Z M IA N Y RO ZW O JO W E JED ­ O b szary i form y • ślady pamięciowe, N O STK I - RO ZW ÓJ IN D Y W ID U ­

aktywności: obrazy mentalne, ALN Y

• pełnienie ról inne reprezen­ 1 etap

rodzinnych, tacje zdarzeń Z m iany w p o d układ ach p sy­ • czynności i działa­ i przeżyć, chiki:

nia związane z ży­ • zmiana w sche­ • nawykach, ciem rodzinnym. matach czynności, • postawach,

• interakcje oso­ zachowań i prze­ • wartościach i procesach warto­

bowe, żywania. ściowania.

• relacje w podsys­ • wzorach interakcji,

temach i między • w procesach komunikowania

podsystemami. się z innymi,

• formowanie się nowych podu-kładów psychiki.

r II etap

Przekształcenia struktury 1 etap: Zmiany sposobu funkcjo­ _{psychiki - przejście do n ow ego}

nowania rodziny _{stadium rozwoju psychicznego}

II etap: Przejście do nowej fazy cyklu życia rodziny

i r

1

KOLEJNY SEGMENT ZMIAN ROZWOJOWYCH JEDNOSTKI 1 SYSTEMU RODZINY (czas t-2)

Rycina 2. Zmiany rozwojowe jednostki i rodziny (opracowanie H . Liberska na podstawie: M . Tyszkowa 2 0 0 9 , s. 1 4 3 )

W pływ rodziny na zmiany rozwoj owe jej członków zachodzi poprzez struktury doświadczenia zebranego w toku aktyw ności rodzinnej. W cześniej ustrukturo- wane przez struktury psychiki doświadczenie podlega restrukturacji w związku z napływem nowych doświadczeń, których m ateriał stanow i podstawę do ich przebudowy. W świetle podejścia konstruktyw istycznego zm iana rozwojowa polega na przekształceniu struktury, przy czym szczególne znaczenie m ają zm iany jakościow e struktur, które są uznawane za w skaźnik osiągnięcia przez podm iot nowego etapu rozwojowego. Przekształcenia czynności psychicznych, postaw, w artości i zachowań oraz struktur osobowości podm iotu są podstawą do zm iany jego funkcjonow ania w system ie rodziny. Zatem zmiana indywidualna przenosi się na cały system, który w związku z tym ulega przem ianie.

W nioski końcowe

W powyższy sposób system rodziny inicjuje nieustający ciąg procesów prowa­ dzących do zmian rozwojowych osób tworzących rodzinę i do zmian samego systemu. W uproszczeniu można powiedzieć, że w system rodziny wpisany jest przymus rozwoju.

Konkludując, rodzina stanow i środowisko szczególnie sprzyjające rozwojowi indywidualnemu w każdym etapie życia ludzkiego. Z tego względu zrozum iały staje się niepokój wielu fam iliologów związany z pojaw ianiem się coraz większej liczby czynników zagrażających idei życia rodzinnego we w spółczesnej nam „płynnej rzeczyw istości”. W św ietle tych rozważań zasadne jest sformułowanie w niosku dotyczącego konieczności podjęcia system ow ych działań ukierunko­ wanych na podbudowanie osłabionego już autorytetu rodziny.

L i t e r a t u r a

Baltes P., Brim O.G. (eds.), 1 9 8 5 , L ife span developm ent a n d behavior, vol. 5, A cadem ic Press, N ew York.

Baltes P.B., Reese H.W., Lipsitt L.P., 1 9 8 0 , L ife-span developm en tal psychology, “Annual Review o f Psychology”, vol. 3 1 , pp. 6 5 -1 1 0 .

Barbaro (de) M ., 1 9 9 4 , Stru ktu ra rodziny, w: B. de Barbaro (red .), W p row ad zen ie do

system ow ego rozum ienia rodziny, Collegium M edicum UJ, Kraków, s. 4 5 -5 8 .

Bauman Z., 2 0 0 6 , Płynna now oczesność, W ydawnictwo Literackie, Kraków.

Bow lbyJ., 2 0 0 7 , P rzyw iązan ie (przekł. M. Polaszewska-Nicke), W ydawnictwo Naukowe PW N , Warszawa.

Braun-Gałkowska M ., 1992, Psychologiczna an a liz a system ów rodzinnych osób zadow olonych

i niezadow olon ych z m ałżeństw a, Towarzystwo Naukowe K U L, Lublin.

Bronfenbrenner U., 1 9 81, The ecology o f hum an developm ent. E xperim en ts by nature an d

design, Harvard University Press, Cambridge, London.

Bertalanffy (von) L., 1975, Perspectives on G eneral Systems И геогу: Scientific-philosophical

Studies, George Braziller, N ew York.

Gałkowski S., 2 0 0 7 , K on iec p olityki. Referat wygłoszony podczas Konferencji „Polityka i politycy. Diagnozy, oceny, doświadczenia”, Poznań, 2 6 -2 7 .1 0 . 2 0 0 7 .

G eert (van) P., 1990, The structure o f fa m ily interaction, “Roczniki Socjologii Rodziny”, 1 . 1, s. 165 -1 9 0 .

Harwas-Napierala В., 2 0 0 8 , Z n aczen ie p rz em ian w spółczesnej rodziny d la rozw oju człow ieka, „Psychologia Rozwojowa”, t. 13, nr. 3, s. 2 1 -2 7 .

Harwas-Napierala B., 2 0 0 9 , R o d zin a j a k o w artość a w spółczesność, w: B. Harwas-Napierała (red.), R odzin a ja k o w artość w rozw oju człow ieka, Wydawnictwo Naukowe UAM , Poznań, s. 11-23.

Hinde R., Stevenson-Hinde J. (red .), 1 9 88, R elationships within fam ilies. M utual influences, Clarendon Press, Oxford.

Kagitcibasi C., 1996, F am ily a n d hum an developm ent across cultures, Mahwah, Lawrence Erlbaum Associates, New Jersey.

Liberska H., Matuszewska M ., 2 0 0 1 , W prow adzenie, w: H. Liberska, M . Matuszewska (red. ),

M ałżeń stw o: m ęskość-kobiecość, m iłość, kon flikt, W ydawnictwo Fundacji Hum aniora,

Poznań, s. 7-1 3 .

Liberska H ., Matuszewska M ., 2 0 0 1 a , W ybrane psy ch ołog iczn o-sp ołeczn e m echan izm y

fu n kcjon ow an ia m ałżeństw a, w : H . Liberska, M. Matuszewska (red.), M ałżeństw o: męskość-kobiecość, miłość, konflikt, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań, s. 13-46.

Liberska H ., M atuszewska M ., 2 0 0 9 , M od el rodziny z dzieckiem niepełnospraw nym , w: H . Liberska (red .), R o d zin a z Innym (w druku).

L ud ew ig K ., 1 9 9 5 , T era p ia sy stem o w a , G dańskie W yd aw n ictw o P sy ch o lo g iczn e, Gdańsk.

M inuchin S., 1 9 75, F am ily a n d fa m ily therapy, Harvard University Press.

Minuchin S., 1985, Fam ilies an d Individual D evelopm ent: P rovocationsfrom the F ield o f Fam ily

Therapy, “Child Developm ent”, vol. 56, pp. 2 8 9 -3 0 2 .

Plopa M ., 2 0 0 5 , Psychologia rodziny. T eoria i bad an ia, W ydawnictwo Elbląskiej Uczelni H umanistyczno-Ekonomicznej, Elbląg.

Przetacznk-Gierowska M ., W łodarski Z., 1 9 94, P sychologia w ychow aw cza, W ydawnictwo Naukowe PW N , Warszawa.

Rembowski J., 1980, R o d zin a ja k o system pow iązań , w : M. Ziemska (red.), R od zin a i dziecko, PW N , Warszawa, s. 1 2 7 -1 4 2 .

Tyszka Z., 1997, System m etodologiczny pozn ań skiej szkoły socjologicznych ba d a ń n a d rodziną, W ydawnictwo Naukowe UAM , Poznań.

Tyszka Z., 2 0 0 2 , R o d z in a w e w spółczesn ym św iecie, W ydaw nictw o Naukowe U AM , Poznań.

Tyszkowa M . (red .), 19 9 0 , R o d zin a a rozw ój jednostki, Grant CPBP, Poznań.

Tyszkowa M . 2 0 0 9 , je d n o s tk a a ro d z in a : in terakcje, stosunki, rozw ój, w : M . Przetacznik--Gierowska, M. Tyszkowa (red.), Psychologia rozw oju człow ieka, Wydawnictwo Naukowe PW N , Warszawa, s. 12 4 -1 5 0 .

Tyszkowa M ., Przetacznik-Gierowska M ., 2 0 0 9 a , E kolog iczn e u w aru n kow an ia rozw oju

psychicznego człow ieka, w: M . Przetacznik-Gierowska, M . Tyszkowa (red .), P sychologia rozw oju człow ieka, W ydawnictwo Naukowe PW N , Warszawa, s. 8 5 -1 0 1 .

W rzesień W ., 2 0 0 3 , Jed n ostka , rodzin a, po ko len ie. Studium relacji m iędzypokolen iow ych