A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA GEOGRAPHICA SOCIO-OECONOMICA 8, 2007
M arcin W ójcik
PO ST R Z E G A N IE U W A R U N K O W A Ń R O Z W O JU I Z M IA N W R O L N IC T W IE PR Z EZ W Ł A ŚC IC IE L I G O SP O D A R ST W RO L N Y C H W
O K R E SIE T R A N SFO R M A C JI U ST R O JO W E J (P R Z Y K Ł A D 5 GM IN A G L O M E R A C JI Ł Ó D Z K IE J)
W artykule przedstawiono główne uwarunkowania rozwoju i zmiany w rolnictwie w opinii właścicieli gospodarstw rolnych. Obszarem badań było 5 gmin aglomeracji łódzkiej (trzy graniczące z Łodzią oraz dwie w zewnętrznej strefie aglomeracji). Stwierdzono, że większość rolników, podobnie jak rolnicy z innych obszarów Polski, ma niskie pozarolnicze kwalifikacje i aspiracje zawodowe. Właścicieli gospodarstw charakteryzuje rodzaj społecznego zachowania polegającego na strategii przetrwania, braku zainteresowania modernizacją oraz na negatywnym odbiorze procesów transformacji.
1. W p ro w a d z e n ie
N a początku transform acji gospodarczej w ielu ekonom istów było przeko nanych, że polskie rolnictw o je st dobrze przystosow ane do funkcjonow ania w gospodarce rynkow ej. W śród najw ażniejszych argum entów podaw ano pryw at ny charakter w iększości środków produkcji w rolnictw ie, częściow o wolny obrót tow aram i rolnym i (reform y z lat 1988-1989) oraz nadw yżkow y popyt na żyw ność (O rłow ski 2001). Pierwsze m iesiące funkcjonow ania w olnego rynku obnażyły słabości polskiego rolnictw a. Przeceniono zdolności dostosow aw cze rolnictw a do now ych w arunków i zbyt szybko dokonano liberalizacji cen oraz handlu zagranicznego. Jednym z błędów , który popełniono w prognozie rozwoju rolnictw a, była negacja społecznych uw arunkow ań zm ian, przy dużym zaufaniu do w skaźników ekonom icznych.
2
. Dobór obszarów badań i respondentówSpołeczne postrzeganie zm ian w rolnictw ie zbadano w pięciu wybranych gm inach wiejskich aglom eracji łódzkiej (rys. 1). W doborze obszarów badań kierow ano się przede w szystkim położeniem gm iny w stosunku do ośrodka centralnego aglom eracji - Łodzi oraz funkcją tych obszarów w strukturze przestrzennej aglom eracji. Założono, że społeczne postrzeganie procesów trans form acji przez w łaścicieli gospodarstw rolnych zależy od tradycji gospodaro w ania w różnych częściach aglom eracji, ukształtow anych przed 1990 r.
Do badań wybrano trzy gminy graniczące z Łodzią, tj. A ndrespol, N ow osol- n ą i R zgów , oraz dw ie gm iny położone w zew nętrznej części aglom eracji, tj. G łow no i Parzęczew. W yniki dotychczasow ych badań w skazują, że w gm inach podłódzkich proces odchodzenia ludności od działalności rolniczych do zajęć pozarolniczych rozpoczął się dużo w cześniej niż na obszarach w iejskich w zew nętrznej strefie aglom eracji (urbanizacja ekonom iczna po II w ojnie św iatow ej)1. W śród w ytypow anych do badania gm in proces ten był najbardziej zaaw anso wany w A ndrespolu (przew aga funkcji pozarolniczych w 1988 r. - por. tab. 1).
Rys. 1. Wybrane do badań gminy aglomeracji łódzkiej 1. Andrespol, 2. Głowno, 3. Nowosolna, 4. Parzęczew, 5. Rzgów
Ź r ó d ło : oprać, własne
W latach 90. XX w. przem iany zaw odow e przebiegały z d u żą intensyw nością. Ich efektem były zm iany dom inujących funkcji gm in. Funkcje dom inujące w ybranych gmin przed 1990 r. (1988 r.), określono na podstaw ie badań Stoli (1993). K lasyfikację tę, na potrzeby niniejszego opracow ania, zaw ężono do dw óch typów: przew aga funkcji pozarolniczych, przew aga funkcji rolniczych.
Funkcje gmin w 1988 r. porów nano z klasyfikacją z 2000 r., w ykonaną na podstaw ie podobnego zestaw u m ierników (B ański, Stola 2002). Także i w tym przypadku w prow adzono podane wyżej uproszczenie podziału funkcjonalnego gmin (tab. 1).
T a b e la 1 Funkcje dominujące w strukturze funkcjonalnej wybranych gmin wiejskich aglomeracji
łódzkiej w 1988 i 2000 r.
Gmina 1988 r. 2000 r.
Andrespol pozarolnicze pozarolnicze
Głowno rolnicze rolnicze
Nowosolna2 rolnicze pozarolnicze
Parzęczew rolnicze rolnicze
Rzgów rolnicze pozarolnicze
Ź r ó d ło : oprać, własne na podstawie Stola (1993) oraz Bański i Stola (2002).
Funkcje dom inujące zm ieniły się w dw óch gm inach podłódzkich, tj. w N ow osolnej i Rzgowie. Strukturę funkcjonalną tych obszarów zdom inow ały funkcje pozarolnicze.
Badaniam i społecznym i objęto grupę 234 w łaścicieli gospodarstw rolnych w w ybranych pięciu gm inach w iejskich aglom eracji łódzkiej (próba 5% ) . O peratem losow ania były spisy w łaścicieli gospodarstw rolnych zam ieszczone w gm innych rejestrach w ym iarow ych gruntów . Próbę w ytypow ano poprzez losow anie w arstw ow e, system atyczne (w każdej w arstw ie 5%). W odpow ied nich gm inach w arstw am i losow ania były grupy obszarow e gospodarstw rolnych. W badaniach w łaścicieli gospodarstw zastosow ano m etodę w yw iadu kw estionariuszow ego.
N ajw ięcej w yw iadów przeprow adzono w gm inach w iejskich położonych w zew nętrznej strefie aglom eracji łódzkiej (Parzęczew 56 w yw iadów , G łow no -56 w yw iadów ) oraz w gm inie Rzgów (6 6 w yw iadów ). W śród właścicieli gospodarstw najw iększą grupę stanow iły osoby kierujące gospodarstw am i m ałym i i bardzo m ałym i, tj. m ającym i do 5 ha (62% ). W łaściciele gospodarstw średnich (5 - 1 0 ha) stanow ili 25% ogółu ankietow anych, natom iast dużych i bardzo dużych (pow. 10 ha) - 13%.
2 Badania funkcji gmin w 1988 r. prow adzono przed w łączeniem najbardziej zurbanizow anej części gminy N ow osolna do Łodzi (Stola 1993). W starym podziale adm inistracyjnym gm ina ta charakteryzow ała się przew agą funkcji pozarolniczych. W badaniach przem ian funkcji w ybranych gmin przyjęto obecny przebieg granic adm inistracyjnych. W granicach tych na obszarze gm iny N ow osolna w 1988 r. przew ażały funkcje rolnicze.
3. C zynniki sp rzyjające i utrudniające p row adzenie gospodarstw a rolnego
W łaścicieli gospodarstw rolnych zapytano o czynniki, które sprzyjały bądź utrudniały prow adzenie gospodarstw a w okresie transform acji ustrojowej.
W skazanie czynników sprzyjających działalności rolniczej okazało się poleceniem , które spraw iło rolnikom w iele trudności. W opinii właścicieli gospodarstw najczęściej pojaw iało się stw ierdzenie, że w okresie transform acji nie widzieli oni żadnych czynników sprzyjających (rys. 2). W gm inach położonych w zew nętrznej strefie aglom eracji odpow iedzi takiej udzieliło ok. 50% respondentów (najw ięcej w G łow nie - 51,7% ). Rolnicy w Parzęczew ie i G łow nie na drugim m iejscu w skazyw ali na lepszą dostępność do środków produkcji (naw ozów , m aszyn itp.). Duży udział odpow iedzi tego typu w ynikał przede w szystkim z dom inującej funkcji rolnictw a w strukturze gospodarczej tych gmin. D ziałalność rolnicza stanow iła tu jed n o z głów nych źródeł utrzy mania. W porów naniu z okresem poprzednim dużo łatw iej było kupić rolnikom naw ozy m ineralne, m aszyny, m ateriał siew ny, środki ochrony roślin, itp. W iele osób w G łow nie i Parzęczew ie zauw ażyło, że w okolicy pow stały prywatne firmy oferujące w ym ienione środki produkcji, co pozw ala zaoszczędzić czas i pieniądze potrzebne na dojazd do oddalonych centrali. W ażnym argum entem była rów nież zm iana sposobu rozdysponow ania środków produkcji. Tak na ten tem at w ypow iedział się rolnik z gm iny Parzęczew:
„dawniej, aby kupić pustaka czy cegłę na oborę czy inny budynek, trzeba się było do gminy najeździć, prosić różnych..., tak samo z nawozami czy częściami... jak się nie miało kogoś w kółkach czy gdzie indziej to można było czasem czekać i rok... teraz byle mieć pieniądze to wszystko...”
Głowno Parzęczew Nowosolna Rzgów Andrespol m m A \ 0% 50% udział odpowiedzi Ibrak czynników sprzyjających □ brak odpowiedzi
□łatwy dostęp do środków produkcji
□mechanizacja
□ wolny rynek
100% ninne
Rys. 2. Czynniki sprzyjające prowadzeniu gospodarstwa rolnego w opinii właścicieli gospodarstw
W strukturze odpow iedzi respondentów z obszarów w iejskich, położonych w zew nętrznej strefie aglom eracji, częściej pojaw iała się opinia, że w zrósł poziom m echanizacji gospodarstw , co czyni pracę w gospodarstw ie mniej m ęczącą niż daw niej. Takie w ypow iedzi m ożna było spotkać przede wszystkim w gospodarstw ach dużych i tow arow ych. W ogólnej liczbie odpow iedzi czynnik ten ankietow ani podaw ali rzadko. Rolnicy ci najczęściej w skazyw ali na postęp w w yposażeniu gospodarstw , w zrost w ym ogów sanitarnych i zw iązane z tym m odernizacje.
W łaścicielka gospodarstw a o pow ierzchni 12 ha w gm inie G łow no, specjalizującego się w produkcji m lecznej, w ten sposób uzasadniła odpow iedź: ile musiałam się baniek nanosić... czasu natracić do wy studzenia, czyszczenia... kupiliśmy basen, co dwa dni odbierają od nas i z głowy... mamy teraz więcej krów i nową oborę, sami nie wybieramy gnojówki, bo jest podajnik...
Inny przykład podaje rolnik z N ow osolnej:
jeszcze 10 lat temu z kosami, snopowiązałkami się użerali... gdzie dzisiaj snopki na polach zobaczysz... każdy na kombajn wygląda... drogi jest, coś chyba w tym roku 200 zł za godzinę brali, ale w zimie przecież już nic się nie robi...
N a obszarach graniczących z Ł o d zią najwięcej respondentów nie udzieliło odpow iedzi na to pytanie. Byli to najczęściej w łaściciele gospodarstw m ałych, w których nie prow adzono działalności rolniczej lub stanow iła ona niew ielką cześć dochodów gospodarstw dom ow ych. Respondenci z gm in Rzgów i N ow osolna, częściej niż ankietow ani rolnicy z P arzęczew a i G łow na, w skazyw ali na rozwój w olnego rynku, konkurencji m iędzy producentam i, w zrost liczby punktów zbytu. We wsiach położonych w w iększej odległości od centrum aglom eracji odpow iedzi tego typu w ystępow ały sporadycznie. N egatyw na opinia rolników o transform acji w ynikała przede w szystkim z rozgoryczenia sytuacją fin a n so w ą z nieum iejętności zachow ania się w w arunkach w olnego rynku, z problem ów z w ym aganiam i odbiorców itp.
N ajw ięcej innych odpow iedzi zanotow ano w gm inie G łow no (7,9% ). Rolnicy z tego obszaru w skazyw ali, że pozytyw ną stroną ich pracy je st jej piękno, w zględny spokój, m ożliw ość połączenia pracy w gospodarstw ie z życiem rodzinnym .
Jeden z rolników tak m ówi o tym aspekcie pracy na wsi:
kiedy wychodzę na wiosnę na pole i jest tak zielono, to nie myślę o niczym złym, ...chociaż jest często trudno, to jest mi tu dobrze...
W odpow iedziach na pytanie o czynniki sprzyjające produkcji rolniczej wielu respondentów m ów iło o trudnościach w ich działalności zaw odow ej, uprzedzając odpow iedź na pytanie następne. W skazanie trudności przychodziło ankietow anym rolnikom łatw iej. O dpow iedzi były bardziej złożone, podaw ano często więcej niż jed en czynnik.
Stw ierdzono, że we w szystkich gm inach respondenci najczęściej w skazyw ali na nieopłacalność produkcji rolnej w okresie transform acji (rys. 3). W śród czynników utrudniających pracę w gospodarstw ie rolnym ankietow ani podaw ali
także w ysokie ceny środków produkcji. Rolnicy w yrażali opinie, że głów nym problem em ich gospodarstw w okresie transform acji było pogorszenie się sytuacji finansow ej i obniżenie standardu życia, a także społeczno-zaw odow ego prestiżu zaw odu rolnika. W ięcej takich odpow iedzi zanotow ano w gm inach, w których działalność rolnicza była jednym z głów nych źródeł dochodów . Prawie w połow ie odpow iedzi respondentów z gm in G łow no i Parzęczew znalazło się sform ułow anie, że „produkcja je s t nieopłacalna” . A nkietow ani podaw ali różne przyczyny braku opłacalności. N ajczęściej w skazyw ali na niskie ceny produkow anych artykułów i w ysokie ceny usług rolniczych. N iektórzy z respondentów , oprócz przyczyn bezpośrednich, uw zględniali szersze zjaw iska, np. błędy w polityce rolnej państw a, w ahania koniunktury gospodarczej.
Głowno
Parzęczew
Nowosolna
Rzgów
Andrespol
Rys. 3. Czynniki utrudniające prowadzenie gospodarstwa rolnego w opinii właścicieli gospodarstw
Ź r ó d ło : oprać, własne
Jeden z rolników w taki sposób w yraził się o własnej działalności w okresie transform acji:
na początku dokupiłem ziemi i chciałem specjalizować się w trzodzie chlewnej, wziąłem niewielki kredyt... u nas jednak zanim osiągnie się produkt gotowy do zbytu, trzeba czekać... w tym czasie ceny zmienią trzy razy i żeby trafić w 'świńską górkę’, kiedy ceny dają zysk, to trzeba mieć szczęście albo szybciej skończyć cykl... nie wiadomo co zrobi rząd, czy sprowadzi coś z zagranicy czy zablokuje... oni nie wiedzą co się na dole dzieje, czego ile jest, jak ustalać ceny, by ludzie mieli zysk, ale i nie rzucali się na coś...
Opinii takich, szczególnie w śród właścicieli gospodarstw tow arow ych, było wiele. Po ich analizie m ożna stw ierdzić, że je d n ą z zew nętrznych przyczyn braku specjalizacji w śród gospodarstw była niestabilna polityka państw a. Częste zm iany cen na rynku rolnym , przy braku określonych gw arancji, spraw iły, że wśród rolników w ystępow ała w ręcz obaw a przed specjalizacją. M ogło to bow iem doprow adzić do upadku gospodarstw a. D latego też, naw et w śród
% 50% 100%
udział odpowiedzi
■ nieopłacalność produkcji
□wysokie ceny środków produkcji □ brak odpowiedzi □warunki przyrodnicze □wysokie wymagania w skupie □ brak pomocy
gospodarstw tow arow ych, pow szechnym zjaw iskiem było utrzym yw anie dw óch, trzech kierunków produkcji.
W łaściciele gospodarstw rolnych w gm inach Parzęczew i G łow no ujawniali najw iększe rozgoryczenie obecną sytuacją w rolnictw ie i w rolniczych gospodarstw ach dom ow ych. Zauw ażono rów nież, że w rozm ow ie o trudnościach, dom inującym tu typem postawy je st roszczenie (w obec w ładzy, reszty społeczeństw a). R eprezentatyw ne dla takiej postaw y są dw ie w ypow iedzi. Pierw sza została zarejestrow ana w rozm ow ie z rolnikiem z w ykształceniem w yższym , który przybył 22 lata tem u do gm iny Parzęczew z Łodzi:
mamy ponad 70 ha ziemi, wszystkiego czego się dorobiliśmy do 1990 r., to były dla nas złote czasy, mieliśmy najnowocześniejsze gospodarstwo, wszystko od nas zabierali, mieliśmy poważanie u władz, ...dzisiaj nikt nami się nie interesuje, był taki okres by utrzymać produkcję musieliśmy sprzedać ciągnik, to co robią na górze to głęboka forma lekceważenia tego zawodu, chłop w tym kraju zawsze był maltretowany, a to co teraz się dzieje, to kontynuacja pogardy, ...decydenci też przecież są ze wsi, a odcinają się od niej, ...wśród pośredników panuje zmowa, nikt nie potrafi przewidzieć co będzie w najbliższej przyszłości, a co dopiero dalszej, ...państwo nie gwarantuje właściwych cen minimalnych..., znikąd nie ma pomocy dla rolników...
Druga opinia została zapisana w gospodarstw ie średniej w ielkości (8 ha), a jej autorką była w łaścicielka gospodarstw a w gm inie Głowno:
nikt nam nie chce pomóc, a przecież nam trzeba pomagać, sami się już chyba nie utrzymamy, ...jest nas tutaj dwanaścioro, wszyscy żyjemy z ziemi, ...wcześniej było lepiej, jakoś się żyło, ...przecież jak zrobią z nas dziadów, to będzie to samo co w mieście, teraz jeszcze nie ma tu złodziejstwa, ale niedługo będzie jak w mieście...
W yniki badań we w siach aglom eracji łódzkiej w tym w zględzie nie odbiegają od w yników studiów prow adzonych w skali całego kraju. Od początku okresu transform acji zw raca się uw agę na to, że głów nym i problem am i rolników są ceny środków produkcji, nieopłacalność produkcji, brak tanich kredytów , kłopoty ze zbytem , drożyzna i brak pieniędzy, polityka państw a, bariery skupu (R osner 1993b; O strow ski 1997).
S pecyfiką w yw iadów z respondentam i z gmin graniczących z Ł o d zią był w ysoki odsetek nieudzielonych na to pytanie odpow iedzi. W ynikała ona, podobnie ja k w przypadku pytania o czynniki sprzyjające, z obojętnego stosunku do problem ów rolnictw a osób, które miały pozarolnicze źródło utrzym ania. W przeciw ieństw ie do w łaścicieli gospodarstw z G łow na i Parzęczew a, respondenci z gmin podm iejskich rzadziej zw racali uw agę na tak w ażne aspekty pracy w rolnictw ie, jak czynniki przyrodnicze (głów nie susze), w ysokie w ym agania w skupie produktów oraz brak siły roboczej w gospodarstw ach. W gm inie G łow no stosunkow o często pojaw iały się opinie, że trudna sytuacja finansow a w rolnictw ie pow oduje ucieczkę ze wsi ludzi m łodych i „brak rąk do pracy” (8,9% ).
W analizie rozkładu odpow iedzi na pytanie o czynniki utrudniające pracę w gospodarstw ie zauw ażono, że prawie w szyscy rolnicy szukają źródeł
niepow odzeń poza własnym gospodarstw em . W łaściciele gospodarstw nie w skazyw ali barier rozw oju, które by tkwiły np. w ich w ykształceniu czy um iejętnościach organizacyjnych. W iększość rolników cechuje postaw a tzw. w yuczonej bezradności, która objaw ia się m. in. pesym izm em , ag resją wobec innych grup społeczno-zaw odow ych, poszukiw aniem oparcia u silniejszych (autorytaryzm ), m entalnością etatystyczną (H alam aska 1995; C ieślińska 1993). P odobną sytuację opisał R osner w badaniach opinii rolników o swej pozycji w społeczeństw ie (1993a). Tylko 17% odpow iedzi rolników dotyczyło źródeł tkw iących w sam ym rolnictw ie, np. w złej organizacji, w przestarzałych m eto dach produkcji, rozdrobnieniu gospodarstw .
4. Inw estycje w gospodarstw ach rolnych
A nkietow anych rolników zapytano rów nież o inw estycje zrealizow ane w gospodarstw ach rolnych w okresie transform acji (rys. 4). W gm inach Andrespol, R zgów i N ow osolna najw ięcej rolników stw ierdziło, że po 1990 r. nie w ykonali żadnych inwestycji we własnym gospodarstw ie. W gm inie, w której działalność rolnicza m iała m arginalne znaczenie odpow iedzi takiej udzieliło 70,3% respondentów . ■ brak inwestycji □ maszyny rolnicze □środki transportu □ remonty budynków gospodarczych □ urządzenia rolnicze □ nowe budynki gospodarcze Dinne
Rys. 4. Inwestycje w gospodarstwach rolnych w zakresie środków trwałych Ź r ó d ło : oprać, własne
W łaściciele gospodarstw , najczęściej m ałych i nietow arow ych (1 -2 ha), argum entow ali, że nie inw estują w tę działalność, poniew aż nie utrzym ują się z niej. W śród pozostałych odpow iedzi w tych gm inach przew ażały typy
Głowno Parzęczew Nowosolna Rzgów Andrespol 0% 20% 40% 60% 80% 100% udział odpowiedzi
inw estycji, które nie w ym agały dużych nakładów kapitałow ych (głów nie niezbędne m aszyny, środki transportu). Specyfiką gm iny Rzgów był duży udział odpow iedzi innych. W gm inie tej część w łaścicieli gospodarstw w ym ieniała inw estycje w rolniczą działalność specjalistyczną. Było to zw iązane z prow adzeniem gospodarstw , które zajm u ją się intensyw nym i uprawam i podm iejskim i (w arzyw a, ow oce, kwiaty).
W gm inach oddalonych od centrum aglom eracji respondenci najczęściej w skazyw ali inw estycje w m aszyny rolnicze i środki transportu. Duża grupa ankietow anych (ponad 2 0% ) odpow iedziała, że w okresie transform acji ustrojow ej nie inw estow ała w gospodarstw o rolne. W P arzęczew ie i G łow nie częściej m ów iono o rem ontach i budow ie now ych budynków oraz inw estycjach w urządzenia rolnicze (basen, chłodziarka, dojarka, now e w yposażenie w oborze czy chlew ie). Inw estycje te były najczęściej zw iązane z utrzym aniem gospodarstw a rolnego na dotychczasow ym poziom ie (w ym iana m aszyn, ogólny w zrost m echanizacji w rolnictw ie). R espondenci, którzy utrzym ują się z rolnictw a, argum entow ali, że inw estycje takie, ja k now e budynki gospodarcze i m ieszkalne w ym agają w iększych nakładów finansow ych i zaciągnięcia kredytu. W yniki badań w tym zakresie w gm inie Parzęczew i G łow no zbliżone są do przeciętnej sytuacji gospodarstw rolnych w Polsce. B adania hierarchii inwestycji w skazują, że w gospodarstw ach na pierw szym m iejscu były inw estycje w podstaw ow e rolnicze środki trw ałe i obrotow e, które zapew niają dochód, a tym sam ym egzystencję rodzin rolniczych.
W badaniach rolników we w siach aglom eracji łódzkiej rolnicy rzadko w ym ieniali w śród inwestycji ziem ię. O dpow iedzi takie zanotow ano w gm inie Parzęczew , G łow no i Rzgów. R espondenci, którzy ujaw nili, że w okresie transform acji kupili ziem ię, prow adzili głów nie gospodarstw a pow yżej 10 ha. W ielu gospodarzy przejm uje ziem ię na zasadzie um owy dzierżaw nej. W w ięk szości przypadków ziem ię w dzierżaw ę odd ają em eryci i renciści, którzy nie m ają następców , a stopień m echanizacji ich m ałych i niskotow arow ych gospodarstw je s t słaby.
W jed nym z gospodarstw em eryckich w Parzęczew ie tak kom entow ano decyzję o oddaniu w dzierżaw ę 2 ha ziemi:
pięć lat temu mieliśmy z żoną silę robić, za koniem chodzić, oprzątać. ...od kiedy czuję się gorzej, oddaliśmy sąsiadowi za nic, tyle co do gminy czy na cmentarz nas zawiezie, ...dobrze wyszło, bo renta z tego żadna, a trzeba było ją ładować w ziem ię...teraz mamy spokój.
W ielu w łaścicieli gospodarstw oczekuje na zainteresow anie ich ziem ią przez osoby pochodzące z m iast aglom eracji (N ow osolna, Parzęczew , Rzgów). Cena, którą m ogą oni uzyskać za sprzedaż ziem i na działki rekreacyjne je st dużo w yższa niż cena oferow ana przez innych rolników . Potencjalnych kupujących z m iasta zniechęca jed n ak często zaporow a cena ustalona przez sprzedających, natom iast kupujący oferują sum y znacznie niższe od rynkow ej w artości ziemi.
Jeden z rolników w gm inie Parzęczew tak kom entuje zachow anie w łaścicieli m ałych gospodarstw :
chętnie pozbyliby się ciężaru, ale czekają kto da więcej, ...najczęściej kończy się tak, że dogadają się z gminą, sprzedadzą na działki.
W łaściciele gospodarstw , szczególnie średnich, coraz częściej m yślą o sprzedaży ziem i. W ycofują się oni z produkcji rolniczej, nie inw estują w gospodarstw a, poszukują innych źródeł utrzym ania. G runty orne przestają być użytkow ane rolniczo. Obszary odłogow ane zm ieniają przeznaczenie i stają się terenem ekspansji osadnictw a rekreacyjnego i rezydencjonalnego.
5. Pozarolnicze kw alifikacje w łaścicieli gospodarstw i dodatkow a działalność prow adzona w gospodarstw ie rolnym
W obliczu ogrom nej roli, ja k ą odgryw ają obecnie pozarolnicze kw alifikacje zaw odow e, zapytano respondentów czy m ają oni jak ieś inne niż rolnicze kw alifikacje zaw odow e (tab. 3).
T a b e la 3 Pozarolnicze kwalifikacje właścicieli gospodarstw
Gmina Mający kwalifikacje pozarolnicze
Udział w ogólnej liczbie badanych respondentów w % Andrespol 11 78,6 Rzgów 31 47,0 Nowosolna 19 47,5 Parzęczew 28 31,0 Głowno 13 23,2
Ź r ó d ło : oprać, własne.
N ajw yższy udział respondentów , którzy udzielili tw ierdzącej odpow iedzi, zanotow ano w gm inach Andrespol (78,6% ), Rzgów i N ow osolna. A nkietow ani ci w śród kw alifikacji w ym ieniali przede w szystkim te, które w y nik ają ze zdobytego w ykształcenia. D om inującym typem były kw alifikacje zaw odow e: rem ontow o-budow lane, m echaniczne, transportow e, elektryczne itp. N a podsta w ie kw estionariusza ustalono, że ogółem 42 w łaścicieli gospodarstw łączyło pracę w gospodarstw ie z innym zajęciem , poza m iejscem zam ieszkania. W iększość z nich pochodziła z gm in graniczących z Ł odzią i stanow iła ponad 50% ankietow anych m ających pozarolnicze kw alifikacje (30 respondentów ). W zdecydow anej w iększości byli oni w łaścicielam i m ałych gospodarstw rolnych, liczących do 5 ha (23 respondentów ).
Przedstaw iony wyżej, mało optym istyczny obraz pozarolniczych kw alifikacji zaw odow ych uzupełniono zagadnieniem dodatkow ej działalności prow adzonej w gospodarstw ie rolnym. N ajw yższy udział gospodarstw rolnych z dodatkow ą
działalnością gospodarczą w ystępow ał w gm inie N ow osolna (20% ) i Rzgów (15,2% ). N ajm niejszy natom iast stw ierdzono w gm inach rolniczych - Parzęczew (13,8% ) i G łow no (8,9% ).
G ospodarstw a rolne położone w gm inach blisko Łodzi i w zew nętrznej strefie aglom eracji różniły się pod względem rodzaju prow adzonej dodatkow ej działalności.
Specyfiką gm iny Parzęczew i G łow no było w ystępow anie usług tow arzyszących działalności rolniczej, tj. handlu obw oźnego i usług sprzętem rolniczym . Jeden z rolników w gm inie N ow osolna w taki sposób przedstaw ił m otyw y założenia firmy:
za komuny żyliśmy z gospodarstwa i nie było źle. ...kiedy przyszło nowe, na nic nie było pieniędzy, ...za to co rolnicze, ziarno, żywiec dostawaliśmy grosze, ...gdybym nie jeździł ze swoim na rynek to byśmy mieli bardzo źle, ...wie Pan, weźmie się trochę swojego, dokupię na Zjazdowej i jadę do Łodzi.
W gm inie Rzgów najw iększe znaczenie m iały usługi transportow e i kraw iec kie, co w ynika z tradycji działalności na tym obszarze (zakłady kraw ieckie). W gm inach podm iejskich w łaściciele gospodarstw d o rab iają rów nież św iadcząc usługi rem ontow o-budow lane.
Dane przedstaw ione w yżej miały charakter oficjalny, tzn. rolnicy, którzy dorabiali w inny sposób, starali się to ukryw ać. Podejm ow ali oni bow iem w iele prac doryw czych i sezonow ych, w ykonyw ali drobne usługi, w ytw arzali sprzęty użyteczne w gospodarstw ach dom ow ych i rolnych. Przeszkodą w rozwoju profesjonalnych usług było m. in. przekonanie, że w szystko m ożna napraw ić we własnym zakresie lub w ram ach pom ocy sąsiedzkiej. N a wsi zaw sze znajdzie się „fachow iec -z ło ta rączka”, która naprawi w szystko - od instalacji elektrycznej po kom bajn.
N iektórzy z bardziej zam ożnych rolników , z gospodarstw o dużym areale, narzekali, że w czasie nasilonych prac polow ych nie m og ą znaleźć chętnych do pom ocy. Trudno im było w ytłum aczyć przyczyny takiego zjaw iska. Jedna z w łaścicielek gospodarstw a w ten sposób kom entow ała sytuację:
potrzebowaliśmy pomocy w czasie żniw, a przecież wielu się kręci po wsi bez pracy, stoją pod sklepem.... dawaliśmy 30 zł za parę godzin roboty i obiad, ...myśli Pan, że chcieli przyjść, gdzie tam, w końcu jednego znajomego namówiliśmy, ...kiedyś tak nie było. teraz w olą postać pod sklepem i czekać nie wiadomo na co.
P rzeszkodą w rozwoju przedsiębiorczości była przede wszystkim słaba siła nabyw cza rolników , ich brak kw alifikacji, w iedzy o potrzebach, potencjale lokalnego rynku i organizacji działań. Z drugiej strony założenie firmy w iąże się z opłatam i, których rolnicy nie są w stanie udźw ignąć. Praw ie żaden z nich nie myśli o zaciągnięciu kredytu, który uznaje się za podstaw ow y czynnik pozarolniczego w zrostu (K ościk 1999).
Przedstaw ione wyżej problem y uśw iadam iają nam , że gospodarstw a rolne spełniają funkcję socjalną, tzn. utrzym ują og ro m n ą liczbę osób, które w rzeczyw istości są zbędne w procesie produkcji. Sytuacja ta rodzi zjaw isko tzw.
bezrobocia ukrytego, które je st olbrzym im problem em społecznym . Brak odpływ u ludności w wieku produkcyjnym do innych zajęć prow adzi m. in. do utrzym yw ania niskiej efektyw ności i tow arow ości gospodarstw . Rolnicy w pierw szej kolejności m yślą o zaspokojeniu podstaw ow ych potrzeb w łasnych, a w następnej kolejności o unow ocześnieniu gospodarstw a i urynkow ieniu działań. Socjalna funkcja polskiej wsi polega rów nież na konsum pcji em erytur i rent rolniczych starszego pokolenia przez całe rodziny. Dzień w izyty listonosza na wsi je st jednym z najbardziej oczekiw anych dni w miesiącu. O soby starsze na wsi otoczone są szczególnym zainteresow aniem , choć niekoniecznie należytym szacunkiem . Z funkcji nośnika tradycji, wiedzy i dośw iadczenia, którą kiedyś pełniły, coraz częściej stają się nośnikam i brakującej pow szechnie gotówki.
Jeden z rolników z gm iny Parzęczew tak mówi o tym zjaw isku:
jak jedzie Heniek [listonosz] z kasą to się wszyscy cieszą, a najbardziej to w sklepie, że im trochę z kresek pooddają
W latach 90. XX w. polska w ieś stała się am ortyzatorem wielu negatyw nych zjaw isk. Przy m inim alnej pom ocy z zew nątrz w zięła na siebie utrzym anie dużej liczby bezrobotnych, nieradzących sobie w w arunkach gospodarki rynkowej. Z naleźli oni w gospodarstw ach rolnych azyl bezpieczeństw a. Przy zapew nio nych podstaw ach egzystencji bezrobotnym trudniej je s t zm obilizow ać się do pracy. Taki stan prowadzi na wsi do tzw. długotrw ałego bezrobocia. Szczególnie niepokojący je st fakt utrzym yw ania się w ysokiego bezrobocia w śród ludzi m łodych.
6. Z adow olenie z ekonom icznej sytuacji gospodarstw a rolnego
A nkietow anych poproszono o ocenę zadow olenia z ekonom icznej sytuacji gospodarstw a (rys. 5). W gm inach rolniczych respondenci najczęściej odpow iadali, że nie są zadow oleni lub stopień tego zadow olenia je s t bardzo niski. W gm inach tych tylko niecałe 10% ankietow anych tw ierdziło, że wyniki ekonom iczne ich zadow alają w stopniu dużym bądź um iarkow anym .
Głowno [ 1111
Parzęczew
Nowosolna 111111111
Rzgów 11
Andrespol 111
O bardzo wysoki, wysoki i umiarkowany
□ niski, bardzo niski, brak zadowolenia
□ brak odpowiedzi
0% 50%
udział odpowiedzi
100%
Rys. 5. Zadowolenie właścicieli gospodarstw z ekonomicznej sytuacji gospodarstwa rolnego
Ź r ó d ł o : oprać, własne
N iski stopień zadow olenia cechow ał rów nież respondentów z gmin graniczących z Łodzią. W porów naniu ze w skazaniam i ankietow anych z gm in w zew nętrznej strefie aglom eracji, w łaściciele gospodarstw z A ndrespola, R zgow a i N ow osolnej częściej nie udzielali odpow iedzi na to pytanie. R espondenci ci nie prow adzili działalności rolniczej i nie mogli ocenić sytuacji finansow ej gospodarstw rolnych.
W yniki badań w skazują, że w łaściciele gospodarstw bardzo źle oceniali pozycję ek onom iczną w łasnych gospodarstw . Poziom zadow olenia zależy w znacznej m ierze od udziału dochodów z rolnictw a w ogólnych dochodach gospodarstw dom ow ych. W gm inach G łow no i Parzęczew , w których w ystępuje najw iększe zatrudnienie w rolnictw ie, ogólny poziom zadow olenia z sytuacji ekonom icznej gospodarstw był najniższy.
7. Plany rozwoju gospodarstw rolnych
Trudności zaw odow e, zm iany w procesie pracy w rolnictw ie i poziom zadow olenia z sytuacji gospodarstw a w pływ ają na plany rozw oju gospodarstw a rolnego. A naliza w ypow iedzi i obserw acja działań rolników upow ażniła do w ydzielenia trzech strategii postępowania:
• w ycofania się z działalności (strategia rezygnacji);
• utrzym ania działalności na podobnym poziom ie (strategia przetrw ania); • rozw inięcia działalności (strategia rozw oju) .
Strategia rezygnacji przew ażała w śród rolników , którzy dysponow ali gospodarstw em m ałym (do 5 ha) lub średnim (5 -1 0 ha). D ecyzję o rezygnacji częściej podejm ow ały pozbaw ione następców osoby z gospodarstw o średniej pow ierzchni, które nie miały odpow iednich środków na ich utrzym anie, a wiek um ożliw iał im przejście na em eryturę. Zazw yczaj osoby te zostaw iały sobie niedużą działkę (do 2 ha), co w większym stopniu podyktow ane było czynnikiem sentym ental-nym niż ekonom icznym . W łaściciele gospodarstw m ałych i średnich, którzy podejm ują lub zam ierzają podjąć decyzję o rezygnacji, zazw yczaj myśleli o sprzedaży ziem i (rys. 6). N ajw yższy udział odpow iedzi, w których głów nym zam iarem w obec gospodarstw a rolnego była sprzedaż ziem i, w ystąpił w gm inach graniczących z Łodzią. C zynnikiem sprzyjającym podejm ow aniu takich decyzji je s t popyt na ziem ię wśród m ieszkańców Łodzi i innych m iast aglom eracji. Sytuacja opisana wyżej prow adziła w tych gm inach do znacznego rozdrobnienia agrarnego.
Głowno Parzęczew Nowosolna 0% 50% udział odpowiedzi ■ brak planów
□ zakup środków produkcji
□ remont budynków
□sprzedaż ziemi
Bzakup ziemi
□ budowa nowego budynku
□ inne
□ brak odpowiedzi
100%
Rys. 6. Plany rozwoju gospodarstwa w najbliższych latach Ź r ó d ło : oprać, własne
Strategia przetrw ania w ystępow ała najczęściej w grupie gospodarstw średnich i dużych. C elem rolników w najbliższym czasie było utrzym anie gospodarstw a i zapew nienie sobie oraz rodzinie środków do życia przy niskim poziom ie inwestycji w środki trw ałe i obrotowe. N ajczęściej w łaściciele gospodarstw rolnych nie mieli żadnych planów lub zam ierzali zakupić środki produkcji i w yrem ontow ać budynki (rys. 6). Strategia ta najczęściej pojaw iała się w w ypow iedziach rolników z G łow na i Parzęczewa. Postaw a ta była rów nież charakterystyczna dla części rolników zN o w o so ln ej i Rzgowa.
Strategia rozw oju w ystępow ała najrzadziej. C harakterystyczna była ona dla w łaścicieli gospodarstw dużych (pow. 10 ha). Plany rolników dotyczyły
najczęściej zakupu ziem i, rem ontu i budow y obiektów produkcyjnych. W łaściciele gospodarstw , którzy m yśleli o rozwoju działalności rolniczej, pochodzili przede w szystkim z G łow na i Parzęczew a. W grupie rolników , którzy traktują sw oje gospodarstw a jak o rozw ojow e, m ożna było w yróżnić dwie podgrupy. Pierw sza to kilku respondentów , których gospodarstw a były docho dow ym i przedsiębiorstw am i rolnym i (w łączone w strukturę w olnego rynku). Druga grupa to w łaściciele gospodarstw rodzinnych, których rozwój ograniczały fizyczne m ożliw ości w kładanej pracy. G ospodarstw a takie miały pow ierzchnię ok. 1 8-2 0 ha i najczęściej dw ukierunkow ą specjalizację. W najbliższym czasie staną one przed następującym w yborem : przejście do strategii przetrw ania lub zw iększenie dochodu przez działania o charakterze biznesow ym (pow iększenie areału, zatrudnienie pracow nika, korzystanie z kredytów itd.).
O sobną grupą są w łaściciele gospodarstw , którzy nie prow adzą działalności rolniczej. G ospodarstw a te na ogół m iały pow ierzchnię od 1 do 2 ha. N a działce siedliskow ej zazw yczaj nie było rolniczych budynków gospodarczych, natom iast użytki rolne we w ładaniu gospodarstw a należały do kategorii gruntów odłogow anych. W łaściciele gospodarstw utrzym yw ali się z innych źródeł niż rolnictw o i bardzo często byli im igrantam i z m iast aglom eracji łódzkiej.
8. Podsum ow anie
W analizie w ykazano, że istnieją różnice pom iędzy odpow iedziam i w łaścicieli gospodarstw w w ybranych do badania gm inach wiejskich aglom eracji łódzkiej. O dm ienność ta w ynikała z roli ja k ą odgryw ało rolnictw o w strukturze gospodarczej odpow iednich obszarów . W gm inach, w których działalność rolnicza stanow iła głów ne lub jed n o z głów nych źródeł utrzym ania, w łaściciele gospodarstw udzielali odpow iedzi bardziej rzeczow ych i rozbudow anych. W bardzo wielu przypadkach w ypow iedzi rolników miały em ocjonalne zabarw ienie, czego p rzyczyną było rozgoryczenie i bezsilność w obec rzeczyw istości. O dpow iedzi rolników z tych obszarów pozw oliły w w iększym stopniu zrozum ieć ich problem y i postrzeganie zachodzących zm ian. W iększość w łaścicieli gospodarstw z gm in G łow no i Parzęczew negatyw nie odbierała zm iany, które zaszły w okresie transform acji ustrojow ej, widząc w nich źródło zaw odow ych problem ów i niepow odzeń. N ajczęściej nie w idzieli oni żadnych czynników sprzyjających działalności rolniczej lub nie udzielali na to pytanie odpow iedzi. R olnicy z tych gm in w skazyw ali w iele czynników utrudniających. Za głów ne uznawali spadek opłacalności produkcji rolniczej, w zrost cen środków produkcji. N iepokój o przyszłość gospodarstw a rolnego w ynikał w znacznej m ierze z tego, że było ono jedynym m iejscem pracy. Rolnicy zazw yczaj nie mieli innych kw alifikacji oraz nie prow adzili dodatkowej
pozarolniczej działalności gospodarczej. Spadek dochodów z działalności rolniczej spow odow ał rów nież zaham ow anie inwestycji w gospodarstw o. W okresie transform acji rolnicy zaopatryw ali się przede wszystkim w niezbędne urządzenia i m aszyny rolnicze. Rzadziej dokonyw ali rem ontów i rozbudow y budynków . W łaściciele gospodarstw w gm inie Parzęczew i G łow no bardzo nisko oceniali poziom zadow olenia z ekonom icznej sytuacji gospodarstw a.
O graniczone m ożliw ości rozw oju gospodarstw a przy niskim w ykształceniu i pozarolniczych kw alifikacjach respondentów w pływ ały na dalsze plany w zględem gospodarstw . Rolnicy z gm in położonych w zew nętrznej strefie aglom eracji przyjm ow ali najczęściej strategię przetrw ania. Przejaw iała się ona przede w szystkim w braku planów rozw oju gospodarstw a i utrzym ania produkcji na dotychczasow ym poziom ie.
Specyfiką w yw iadów z w łaścicielam i gospodarstw w gm inach graniczących z Ł odzią był w ysoki odsetek braku odpow iedzi na staw iane pytania. Zależnie od rodzaju zagadnienia udział ten w ynosił od ok. 30 do ok. 40% . W łaściciele gospodarstw , którzy nie udzielali odpow iedzi na pytania, tw ierdzili, że nie prow adzą działalności rolniczej lub m a ona m arginalne znaczenie w dochodach gospodarstw dom ow ych. R espondenci ci nie interesow ali się spraw am i rolnictw a lub mieli niepełną w iedzę na ten tem at. R espondenci, którzy chociaż część dochodów uzyskiw ali z pracy w gospodarstw ie rolnym , podobnie ja k rolnicy z Parzęczew a i G łow na, negatyw nie oceniali zm iany zachodzące w okresie transform acji. Bardzo często nie dostrzegali czynników sprzyjających działalności rolniczej, natom iast z łatw ością w ym ieniali w iele okoliczności utrudniających pracę. Z naczna część ankietow anych w łaścicieli gospodarstw dysponow ała pozarolniczym i kw alifikacjam i. W przeciw ieństw ie do responden tów z gmin G łow no i Parzęczew zanotow ano w yższy udział osób prow adzących dodatkow ą działalność gospodarczą. Spadek opłacalności produkcji rolniczej, odejście od rolnictw a ja k o podstaw ow ego źródła dochodów i zainteresow anie m ieszkańców m iast aglom eracji terenam i w iejskim i pow odow ało, że w planach w łaścicieli gospodarstw z gmin podłódzkich przew ażała strategia w ycofania się z działalności rolniczej.
LITERATURA
Bański J., Stola W., 2002, Przemiany struktury przestrzennej i funkcjonalnej obszarów
wiejskich w Polsce, Studia Obszarów Wiejskich, t. 3, ZBTOW IGiPZ PAN, KOW
PTG, Warszawa.
Cieślińska B., 1993, Mentalność ekonomiczna mieszkańców małego miasta w regionie
rolniczym, „Wieś i Rolnictwo” [Warszawa], nr 2.
Duczkowska-Małysz K., 1996, Strategia wielofunkcyjnego rozwoju wsi, „Wieś i Rolnictwo” [Warszawa], nr 2.
Halamska M., 1995, Chłopi polscy w procesie transformacji systemowej, [w:] P. Starosta (red.), Zbiorowości terytorialne i więzi społeczne, UŁ, Łódź.
Jakóbczyk-Gryszkiewicz J., 1988, Niektóre aspekty urbanizacji wsi w strefie
podmiejskiej Łodzi, „Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica”, nr 9.
Jakóbczyk-Gryszkiewicz J., 1991, Zróżnicowanie urbanizacji wsi w strefie podmiejskiej
Łodzi, „Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica”, nr 13.
Kościk B., 1999, Postawa rolników środkowej i wschodniej Polski wobec przemian
społeczno-gospodarczych na wsi, „Wieś i Rolnictwo” [Warszawa], nr 3.
Michalski W., Suliborski A., 1985, Procesy urbanizacji w strefie podmiejskiej na
przykładzie gminy Dobroń, „Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica”, nr 5.
Orłowski W. M„ 2001, Makroekonomiczne uwarunkowania rozwoju rolnictwa polskiego
w długim czasie, „Wieś i Rolnictwo” [Warszawa], nr 2.
Ostrowski L. (red.), 1997, Procesy dostosowawcze do gospodarki rynkowej we wsiach
badanych przez lERiGŻ w 1996 r„ lERiGŻ, Warszawa.
Rosner A., I993a, Rolnicy o rolnictwie i swojej pozycji w społeczeństwie, „Wieś i Rolnictwo” [Warszawa], nr 3.
Rosner A., 1993b, Rolnicy o swoich gospodarstwach, „Wieś i Rolnictwo” [Warszawa], nr 3.
Stola W., 1993, Struktura przestrzenna i klasyfikacja funkcjonalna obszarów wiejskich
Polski, „Dokumentacja Geograficzna” [IGiPZ PAN, Warszawa], z. 3.
DEVELOPMENT PROSPECTS AND CHANGES IN AGRICULTURE AS SEEN BY LANDHOLDERS (ON THE EXAMPLE OF FIVE RURAL COMMUNES IN
THE ŁÓDŹ URBAN AGGLOMERATION)
This paper discusses development prospects and changes in agriculture in the opinion o f fanners. The major issues included in the survey concerned factors stimulating and hampering agricultural activity, perception o f economic situation o f agricultural holdings, investments in agriculture, prospective development plans. The study has revealed low educational level of farmers coupled with poor non-agricultural qualifications and limited professional aspirations. Social behaviour o f this group is guided by a ‘survival strategy’; they exhibit no interest in modernization and skeptical attitude toward transformation processes.
dr Marcin Wójcik Zakład Geografii Regionalnej i Społecznej
