Odkrycie grobu Filipa Macedońskiego w Verginie

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA AKCHAF.OLOG 1CA 13, 1990

Wanda Gaułouaka

O DKRYCIE GROBU FILIPA M A C E D O Ń S K I E G O W V E R G I N 1 E *

W i a domość o s ensacyjnym odkryciu a r c h e o l o g i c z n y m XX w., jakim b yło odkopanie w 1977 r. g r obu Filipa II przez Ma n o l i s a Andronl- kosa, archeologa greckiego, profesora U n i wersytetu w Salonikach, obiegła cały świat.

Filip II, syn Aniyntasa III i Eurydike, został w roku 336 p.n.e. zamordowany w A j g a j , dawnej stolicy państwa macedońskiego. Stało sią to na weselu jego córki Kl e o p a t r y z Aleksandrem, k r ó

-lem E p i r u ’ . W uroczystości wzi ę ł o udział dużo gości, w ś r ó d nich Atańczycy, których F i lip zaprosił niejako w rewanżu za zaszczy- ty, jakimi go o b d arzono zimą 337 r. n a konferencji pokojowej państw greckich w Koryncie. Filip bowiem został w t edy oficjalnie mianowany w o d z e m w panhelleńskiej w y p r a w i e prz e c i w Persom. Z a p r a -szając w i ę c Ateńcz y k ó w na tę uroczystość, Filip chciał udowodnić, że nie jest zwykłym woj s k o w y m despotą, ale c y w i l i z o w a n y m i h o j n y m m ę żem stanu, W drug i m dniu uroczystości odbyły się igrzyska w amfiteatrze. W s p aniały pochód o t w ierały posągi dw u n a s t u bóstw, a towaizyszył im w i z erunek Filipa, co w ocz a c h g r eckich gości z o -s tało odebrane jako hybria króla. Nal e ż y tutaj podkreślić, że już

* Ponysł niniejszego artykułu zrodził sie podczas pobytu autorki na ety-- pendium Uniwersytetu im. Arystotelesa w Salonikach w 1984 r. W artykule wy-korzystano następujące publikacje, dotyczące omawianej kwestii: M. A n-d r o n i V o s. Lee tombes royales n-de Virgina, Athines 1980; i'd e m, .•lisée de Thaaoalonique. Nouveau guide de Colleaticne, Athér.ep 1982; М. В. И a t z o p o u l o s , Ł. P, L о u к о p n u 1 о s, Philipe de Maaedoine, Athenee 1982; K, N i n o u , Alexander the Great. Historii and Legend in Art, Thessaloniki 1980; p. P e t 6 a s, Pella - Alexander the Great's Capital, Thessaloniki 1978.

Por. D i o d o r, Bibliotheoa, XVI, 92-94; J u s t y n , IX, VI, 1- -8; P l u t a r c h , Alexander, 10,

po wielkim zwycięstwie w roku 336 pod Cheroneją Filip wzniósł w Olimpii okr ą g ł ą budowlę zwaną Filipejonem, w której znajdowały się posągi ze złota i kości słoniowej, przedstawiające sanego kró-la, Olimpias, Aleksandra i rodziców: Amyntasa i Eurydykę.

Na końcu w e s elnego pochodu religijnego kroczył Filip, a to, 2

co się miało później wydarzyć, opisuje P. Green : "Wreszcie uka-zał się sam Filip, odziany w biały ceremonialny płaszcz i kro c z ą -cy samotnie mię d z y dwoma Aleksandrami; swoim synem i świeżo u- pieczonym zięciem. Członkom straży przybocznej rozkazał trzymać się w pewnej odległości, gdyż pragnął publicznie pokazać, że c hro-ni go życzliwość w s z y stkich Greków i hro-nie trzeba m u ochrony włócz- ników. Kiedy się zatrzymał u wejścia na arenę, jakiś młody m ę ż -czyzna - członek straży przybocznej - wyciągnął spod płaszcza krót-ki miecz o szerokiej klindze, rzucił się naprzód i wbił go po rękojeść Filipowi mię d z y żebra, kładąc trupem na miejscu. Potęp pobiegł w kierunku bramy miasta, gdzie czekały na niego konie. Nastąpiła chwila trwożnej ciszy, ale natychmiast kilku młodych macedońskich arystokratów popędziło za mordercą. N o g a zaplątała się mu w korzenie winorośli, potknął się i upadł, a kiedy z tru-dem gramolił się na nogi, ścigający dopadli go i przeszyli o- sz c z e p a m i " .

M ordercą Filipa był członek straży przybocznej imieniem Pau- zaniasz, były kochanek króla, wzgardzony przez niego i w sposób haniebny potraktowany przez Attalosa, wuja Kleopatry, "ostatniej" żony F i l i p a 3 . Na temat tej najbardziej zagadkowej zbrodni, jaka została dokonana w rodzie Argeadów, już w czasach antycznych krą-żyły różne, fantastyczne legendy, wśród nich zawarta w powieści

4

o Aleksandrze Pseudo-Callisthenesa , że syn włożył miecz do ręki

2

P. G r e e n, Aleksander Wielki, Warszawa 1978, s. 103.

Filip miał sześć żon, które po kolei z pobudek najczęściej politycz-nych poślubiał: Audata Eurydika, córka Bardylisa, króla Ilirów; Fil inna z Larysüy, matka Filipa 111 Arridajosa; Olimpias, córka Neoptolemosa, króla Molossów w Epirze; Nikesipolis z Pheres, matka Thessalonike; Meda, córka Ko-

tolasa, króla Getów i Kleopatra, córka Amyntasa.

Powieść o Aleksandrze ( Bios; 'AXe£oív6pov l o v Mnkefióvos ) zachowała się w sześciu redakcjach. Powstawała od 11 w. p.n.e. do III w. n.e. Spór o autor-stwo jest bezwartościowy, na tej przestrzeni wieków bowiem nie mógł jej autor- stwo-rzyć jeden autor. Autorstwo powieści przypisano Kallistenesowi-, głównemu hi-storiografowi wyprawy wschodniej; býó może z tych względów, aby utwór pełen nadzwyczajnych wydarzeń mógł sobie rościć prawo do wiarygodności. Z obfitej

Filipa, a on ost a t k i e m sił zadał śmiertelny cios Pauzaniaszowi - i skonał spokojnie, pomścił b o w i e m s a m siebie, a tron zostawił g odnemu n a s t ę p c y J . A w aziele M a rka J u s t y n a 6 , rzymsk i e g o h i s t o r y -ka z III w. n.e., o bwinia się Olimpias za śmierć męża, m i a ł a b o -w i e m zdjąć 2 krzyża pr z y b i t e g o tam Pauzan l a s z a i p o chować razem

z Filipem w jednym g r o b i e 7 .

F ilip zamordowany w Ajgaj był tutaj pochowany, według bowiem starego zwyczaju królowie macedońscy byli grzebani w pierwszej

a stolicy, niezależnie od mie j s c a ich śmierci .

N. Ham m o n d w 1967 r., badając ws z y s t k i e dane a rcheologiczne i znane m u przekazy historyczne, zaproponował umieścić starożytną Ajgaj na południe od rzeki Aliacmon bli s k o dzisiejszej wsi

Ver-9

gina . Wcześniej identyfikowano Ajgaj z now o ż y t n ą Edessą, m i a -stem leżącym w odległości 40 km o d Verginy, i m i m o braku dowodów archeologicznych ta identyfikacja przez d ł ugi czas nie była k w e -s t i o n o w a n a 1 0 . Badania archeologiczne prowadzone przez M. Andro- nikosa potwierdziły w pełni identyfikację N. H a m m o n d a ' 1.

N e k ropola królewska znajduje się mię d z y w s i ą P a l atitsa a

literatury na ten temat por. E. A. K o s t i u c h i n , Aleksandr Makiedon- akoj с liti< rätumoj i folklomoj tradioji, Moskwa 1972.

^ Edycja tekstu: P s e u d u-C a l l i s t h e n e e, Historia Alexan- dt'i Mtgtii (Rucír.aio vetuata), ed. G. K r o I I, vol. 1, Berolini 1958, s. 24.

l u s t i n u s M a r c u s l u n i a n u s , Epitoma Historiarum Fhilippioatnrn Pompei Tro.ji, ed. 0. S e e 1, Stutgardiae 1972. Uczeni nowo-żytni odnoszą się krytycznie do relacji Marka Justyna, epitomatora Historii tilif<a Pompejusza Trogusa, bowiem w dziele tym dużo niejasności i danych nie potwierdzonych w żadnych innych źródłach, Dlatego z utworu tego korzysta sie przeważnie na równi z innymi źródłami dla celów porównawczych. Por. W. W. T a r n , Alexander the Great, vol. 2, Cambridge 1948, s. 123.

1 I u к t i n u s, Epitoma Historians,. IX, VII, U s refixum corpus , interfectoris super reliquias mariti cremavit et tumulum ei eodcm fecit in

loco parentarique. 8

M, A n d r o n i k o s, he neavopole d* Aigai, [w:] H a t z o p o u - l o s , L o u k o p o u l o s , Philipe de Macedoine, s. 188.

9

N. L. H a m m o n d , Hisioire de Uaoeaoine, vol. I, s. 156-158 cyt. za A n d r o o i k o s , La nésropole.,,, s. 188,

10

Pogljd ten po гаг pierwszy podważyła w 1957

x,

Tezę tч popierają także najnowsi badacze historii Filipa, jak: J. R. b i l i s, Philip II and Macedonian Imperialism, London 1976, s. 35, a tak-że C. C a w k w e 1 1, Philip of Mi Jedoń, London 1978, a. 29,

Verginą, odd a l o n ą od Salonik około 60 km w kierunku N a o u s a . T u -taj m i e s z c z ą sią groby od X do III w. p.n.e., w których grzebano

(przypadki kremacji są bardzo rzadkie) męż c z y z n i. kobiety, o czyir, ś w iadczą przedmioty w n ich znalezione: szpady, szpice włóczni, strzały i sztylety, a z drugiej strony pierścienie, szpilki w f o r -mie spirali do włosów, bransolety w postaci spiral i agrafki do

1 2 spinania sukien n a ramionach

Wielki Grób, czyli grób Filipa, znajduje się w ś ród dwóch in-nych grobowców k r ó l e w s k i c h w centrum wsi Vergina. Składa się z dwóch sklepionych r a zem pomieszczeń: g łównego pokoju k w adratowego o wy m i a r a c h 4,46 x 4,46 i w y s okości 5,30 m, p r z e d p o k o j u do k t ó -r ego p-ro w a d z ą ma -r m u -r o w e d-rzwi o szerokości 1,90 m i wysokości

1 3

3 , lb m . Główne wej ś c i e stanowią kolumny w stylu d o r y c k i m i m a r -murowe drzwi. J e g o fasadę zdobił fresk, u k a zujący p i e s z e g o i jeź-d ź c a na tle skał i jeź-drzew. Wej ś c i e było zamknięte m a ł y m grob e m i dzięki temu drogocenne przedmioty, znajdujące się w grobie k r ó

-lewskim, mogły o c a l e ć do nas z y c h czasów, w innym p r z ypadku p a d -łyby n i ewątpliwie ofiarą grabieży.

14

Według M. A n d r o n i k o s a m a ł y grób mógł stanowić rodzaj ś wią-tyni, czyli heroonu, zbudowanego w celu od d a w a n i a kultu zmarłym p o g r z e b a n y m w W i e l k i m Grobie. Tego nie m o ż n a powiedzieć z całą pewnością, ale znalezione fragmenty roboty murarskiej dowodzą, według M. A n d r o n i k o s a * 5 , że ta sakralna budowla m o g ł a powstać po 275 r. p.n.e., co stanowi z arazem datę tenninue post quem dla budowli W i e l k i e g o Grobu. Budynek ten w formie g r obu mógł być w z n i esiony przez An t y g o n a II G onatasa żyj ą c e g o w latach 319-236, syna D e m e t r i U 3 za P o l i o r k e t e s a . J e m u również M . A n d r o n i k o s 16 p r z y -pisuje zbudowanie W i e l k i e g o Grobu, u w a żanego za grób Filipa.

"Niesamowite w r a ż e n i e o dnieśliśmy p o w e j ś c i u d o wielkiego, nie tkniętego g r o b u k r ó l e w s k i e g o ” - napisał M. A n d r o n i k o s 17 - na ziemi bow i e m pod m u r e m b yły umieszczone różne n a c z y n i a i broń

12

A n d r o n i k o s , La niaropole,,. t e. 189.

13 ~

A n d r o n i k o e , Lee tcmbea royales..., в. 37. ■ Ibidem.

' 5 Ibidem. ,ť> Ibidan. ^ Ibidem.

pokryte szczątkami substancji organicznych, przede wszystkim drzewa, a także znajdowały sią tutaj inne, drogocenne i jedyne w swoim rodzaju przedmioty.

W pokoju głównym i przedpokoju znajdowały sią dwa marmurowe sarkofagi o wysokości około 0,5 m. Każdy z nich zawierał złotą szkatułktj, zwaną larnaksem, która stanowiła urną z prochami z mar-łego owiniętymi we w s p a n i a ł ą tkaniną ze złota i purpury. W s z k a -tułce, pochodzącej z pokoju uznanego przez jego odkrywcą za grób Filipa, znaleziono oprócz tego złoty wieniec zrobiony na kształt

1 8

dwóch gałąź i dąbu. Według M. Andronikosa szkatułka ta zawiera-ła prochy zmarłego Filipa. Umieszczona na jej w i eku tarcza sło-neczna, wyrażająca symbolicznie drzewo genealogiczne rodu, była godłem dynastii Argeadów, począwszy od ich protoplasty

Perdikka-i a

sa , czego dowodzą znalezione tego rodzaju emblematy na terenie M a c e d o n i i 2 0 .

Wśród bardzo ważnych przedmiotów znalezionych w grobie i świadczących o jogo rzeczywistej przynależności do Filipa należy wymienić małe posągi głów z kości słoniowej, jakie zdobiły mary pogrzebowe zmarłego. Jeden z nich ukazuje mło d e g o człowieka i po-dobny jest do portretu Aleksandra, dostrzegamy bowiem tutaj c h a -rakterystyczny skrąt głowy w lewo, a tak, jak wiadomo, ukazywał

21

króla Lizyp, jego nadworny rzeźbiarz . Głowa młodej kobiety w y -raża, być może, Olimpias, podobna bowi e m jest do wizerunku kró-lowej na złotym medalionie z połowy III w. p.n.e., wybitym z

o-•

₂

₂

kazji Igrzysk Olimpijskich świętowanych w Macedonii '. N a j b a r -dziej interesującym portretem jest głowa do j r z a ł e g o mężczyzny

г

Ibident.

19 Por. H e r o d o t, VIII, 136-139.

20 Tarcza słoneczna - symbol dynastii macedońskiej - została znaleziona w grobie w Katerini jako element dekoracyjny. Również między Veria i Edessa znaleziono grób, w którym na fresku była przedstawiona tarcza słoneczna. Por. G. T. G r i f f i t h, Philipe etvate-je et Varmée Uacedonieruie, [w; ] U a t z o u p o l o s , L o u k o p o u l o s , Philipe de 1’acedoine, s. 39 i 61.

21

Por. P l u t a r c h , 'Alexander, 4. 22

Medalion ten w awersie przedstawia portret Olimpias, w rewersie zaś Nereide dosiadająca byka. Ma średnicę 5,7 cm i znajduje sie w muzeum w Salo-nikach. Por. M. A n d r o n i k o s , M. C h a t z i d a k i s , V. К a-r a g e o a-r g h i s, lea merveillee dee Миосез Grece, Athenes 1974, s. 280; A n d r o n i k o s , r-lueen de Theesaloniqite...., s. 58.

po r tretów króla n a medalionie z epoki r z y m s k i e j 2 3 i na wazie z okresu h e l l e n i s t y c z n e g o 2 4 . Wedł u g M. A n d r o n i k o s a 2 5 znalezienie p o rtretu Filipa i jego najbliższej rodziny jest ś wiadectwem o d u ż y m prawdopodobieństwie, że odk r y t y g r ó b należał do p r z e d o s t a -tniego władcy z rodu Argeadów.

W pokoju znaleziono także parę n a g o l e n n i c pozłacanych, i n i e -równej długości. Szczegół ten m o ż e dla nas stanowić dodatkowy a r -gument, p r z e mawiający za auten t y c z n o ś c i ą grobu Filipa, król miał bowiem podobno jedną nogę krótszą w skutek ran o d niesionych w wie-lu bitwach i utykał na nią.

Jak na grób w o dza przystoi, był także żelazny hełm m a c e d o ń -ski, jedyny w swoim rodzaju z głową Pallas A t e n y na froncie. Był również goryt, rodzaj kołczanu na strzały, z brązu w stylu scy-tyjskim, takie saire znaleziono także w grobach na południu Z w i ą -zku Radzieckiego . Pokrywały go złote płaskorzeźby, p r z e d s t a w i a -jące obraz zdobywania miasta: można tutaj do s t r z e c wojownika, u- p r o w a dzającego kobietę z dz i e c k i e m d o niewoli, oraz kobletę-bła- galnicę w świątyni Ateny obok Palladium.

Do rzeczy osobistych zmarłego króla należał też pancerz z że-laza, godny uwagi ze w zględu na wysoki kunszt jego wykonania, o- raz miecz, ъ którego zachowała się tylko rękojeść, zdobiona z ł o -tem. Na dnie ęrobu znaleziono srebrne nac z y n i a i w azy o dużej wartości artystycznej oraz dziurk o w a n ą latarkę z brązu. W ś ród tych różnych naczyń i broni pod m u r e m z n a l eziono po z ł a c a n y diadem królewski ze srebra, należący do zmarłego. J ego wie l k o ś ć można było regulować za pomocą ruchomej części łączonej tzw. w ę z ł e m H e -raklesa, uważanego powszechnie za mi t y c z n e g o przodka dynastii A r g e a d ó w 2 7 .

Medalion, przedstawiający biust człowieka dojrzałego z broda i w dia-demie, uważanego powszechnie za Filipa,* znajduje 8 ie w Paryżu, Bibliothlque Nationale; t i ^ t z o p o u l o e , L o u k o p o u l o s , Philipe da Maaedoi- '»ai s • * bo,

24

Na dnie wazy znajduje ei« biust człowieka z broda i diademem na głowie uważany tez za Filipa. Waza znaiduie sie w Atenach. rv>lЬ к Н л п

W Wielkim Grobie w Verginie znaleziono także stelle nagrobne pochodzące przeważnie z drugiej połowy wieku IV, a niektóre z III w. p.n.e. Imiona wypisane na Stellach, jaks Ksenikrates, Dru-kalos, Pierionos, są typowe dla Macedonii, a pisane w języku

gre-2 8

ckim stanowią, według M. Andron i k o s a , dodatkowy argument za grecką etnogenezą narodu macedoriskiego.

W przedpokoju W i e lkiego Grobu na uwagę zasługuje na ścianie fresk, przedstawiający porwanie Kory przez Hadesa. W niezłym sta-nie zachował się fragment, obrazujacy sam moment uprowadzenia: Hades z berłem i lejcami w prawej ręce, opierając prawą nogę na rydwanie, a lewą jeszcze dotykając ziemi, ujmuje Korę w talii. Taki sam motyw zdobił mały grób, przylegający do królewskiego: można dostrzec obraz nimfy i towarzyszki Kory, Kyanó, porwanej także przez Hadesa.

W tej części grobu znaleziono także wymienioną już złotą szka-tułkę, która zawierała prochy zmarłego, owinięte we w s p aniałą tkaninę. Zachodzi więc pytanie, kto mógł być pochowany w prz e d -pokoju W i e lkiego Grobu. Według jego odkrywcy na to pytanie nie można udzielić jednoznacznej odpowiedzi. Grecki uczony p r z y p u -szcza, że mogły to być prochy ostatniej żony Filipa, Kleopatry, pochodzącej z arystokratycznego rodu z nizinnej Macedonii. Z niej właśnie zrodzony w roku 336 syn Karanos miał być w oczach Filipa uznany za prawowitego następcę tronu. M. Andronikos p r z y -tacza jeszcze jedną hipotezę w tej kwestii i jeśliby się przyjęło, że to są prochy mężczyzny, m ó g ł b y to być sam zabójca Filipa, o czym, jak wiadomo, informuje Marek Justyn. Ale z uwagi na słabą bazę źródłową ta hipoteza nie wydaje się p r a wdopodobna i słuszna.

Reasumując, wedł u g M. Andronikosa, odkryte przez niego groby należały do rodziny królewskiej, wśród bowiem osobistych p r z e d -miotów należących do zmarłego znaleziono na ziemi d i a d e m k r ó l e -wski pozłacany, wie n i e c z liści i kwiatów mirtu oraz złoty wieniec zrobiony na kształt d w óch gałęzi dębu, znaleziony w urnie z p r o -chami w pokoju głó w n y m Wi e l k i e g o Grobu.

O tym, że jest to grób Filipa II świadczą przede wszystkim, według greckiego uczonego, następujące przedmioty w nim znalezio-ne: portrety głów rodziny zmarłego, które swoimi podobiznami

przy-pominają, jak wiadomo, wyraźnie Filipa, Olimpias i Aleksa n d r a o- raz różnej długości nagolennice. Wielkie b o gactwo grobu k r ó l e w -skiego pozwala nam wnioskować, że był to w y b i t n y władca z rodu Argeadów. Mógł w i ę c to być F i lip II, jego syn Al e k s a n d e r bowiem,

2 9

zgoanie z relacją antycznych źródeł , został p o w i eziony z B a -bil o n u do Egiptu za sprawą P tolemeusza Lagidy, k t ó r y zamierzał po c h o w a ć w i e l k i e g o króla po ukończ e n i u w s p a n i a ł e g o m a u z o l e u m w Aleksandrii. B yła propozycja przewiezienia ciała Aleksa n d r a do grobu k r ólewskiego w Ajgaj, być może do grotu jego ojca, ale n i e -doroz w i n i ę t e g o Filipa III Arridajoea, jedynego spadkobiercę po Aleksandrze, przekupił Ptolemeusz i uprowadził ciało d o Eaio- t u 3 0 .

Ws z ystkie przedmioty odkryte podczas wykopa l i s k a r c h e o l o g i c z -nych w latach 1977-1978 u mieszczono w m u z e u m w Salonikach, które pełni funkcję Narodowego M u z e u m A r c h e o l o g i c z n e g o dla Grecji P ó ł -nocnej, o b e jmującego zbiory wykopa l i s k z terenu Macedonii i Tra- cji. Przedmioty znalezione w W i e l k i m Grobie św i a d c z ą o w y s o k i m po z i o m i e cywilizacji macedońskiej w czasach panowania o s t atnich w ł a d c ó w z greckiego rodu Argeadów.

Katedra Filologii Klasycznej UŁ

Wanda Gaułoueka

THE DISCOVERY OF ТНК CRAVE OF PHILIP OF MACEDONIA IN VERGINA

The paper discusses the discovery of the tomb of Philip of Macedonia in 1977, This grave discovered by Manolis Andronikos, the professor of Uni-versity of Salonika, belonged to the royal family (as it is indicated by the inventory of the grave). Some of these objects because of their specific character are inevitably associated with Philip II. All objects found dur-ing excavations were sent to the Museum in Salonika.

29

Por. przede wszystkim relacj« D i o d o r a z Sycylii, Bibliothe- oa, XVIII, 26-28,

30 i