Wacław Uruszczak
Komputer na usługach współczesnej
kanonistyki
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 15/1-2, 304-308
3 0 4 S p ra w o z d an ia
[
8]
K O M PU TER NA U SŁU G A C H W SPÓ ŁC ZESN EJ K A N O N ISTY K I H istorycy coraz częściej sięg ają po badziej now oczesne n arzędzia b ad aw cze niż tra d y c y jn y p a p ie r i pióro. C oraz głośniej m ów i się o w y- rz y sta n iu m aszyn m a tem aty c zn y c h w b a d a n ia c h histo ry czn y ch ; ju ż p o ja w iły się pierw sze p ra c e nau k o w e, p u b lik u jąc e w y n ik i u zyskane przez u życie najnow szych zdobyczy te c h n ik i obliczeniow ej. 1
W p u b lik a c ja c h pośw ięconych te m u z a g a d n ie n iu2 zw raca się uw agę
n a d w a zasadnicze k ie ru n k i w y k o rz y sta n ia m aszyn m a tem aty c zn y c h w b ad a n ia ch h istorycznych: 1) dla celów in fo rm ac ji bibliograficznej
i źródłow ej; 2) dla w łaściw ej analizy n aukow ej.
W pierw szy m w y p a d k u chodzi o g rom adzenie w p am ięci m aszyny o dpow iednio zakodow anych in fo rm ac ji o p u b lik a c ja c h na d any tem at, co um ożliw iłoby — choć tylk o do pew nego sto p n ia — zlik w id w an ie owego „w ąskiego g a r d ła ” w spółczesnej n a u k i ja k im je st szybki zw rost ilości p u b lik a c ji n,aukowych. W spółcześnie dąży się do tego, by m aszyny m a tem aty c zn e nie tylko p o d aw ały zestaw w szy stk ich p ra c tr a k tu ją c y c h n a d any te m a t, ale n ad to d aw a ły in fo rm ac ję selek ty w n ą, p o m ijają c p ra c e o znaczeniu dru g o rzęd n y m ; podobnie z in firm a c ją źródłow ą. P ro b le m e m o zasadniczym znaczeniu je st tu ta j za g ad n ien ie języka. M a
szyna o p eru je językiem w w y so k im sto p n iu ścisłym i sfo rm alizo w a nym „zrozum iałym ” d la niej, cały w ięc m a te ria ł biblio g raficzn y czy źródłow y m usi zostać przełożony n a ów język. Ipso facto historycy m uszą tu w spółpracow ać z in fo rm a ty k a m i, czy p ro g ra m istam i.
W zak resie b a d a ń n a u k o w y c h w ścisłym znaczeniu tego słow a z w ra cano uw ag ę na m ożliw ości użycia m aszyn do op raco w y w an ia danych o c h a ra k te rz e m asow ym , w szczególności d anych sta ty sty c zn y c h (his to ria gospodarcza i społeczna), dla k la sy fik ac ji m a te ria łu źródłow ego, czy b ad a ń porów naw czych (b ad an ia ta k ie zaaw an so w an e są w w ielu dziedzinach historii, ja k n u m izm atyce, archeologii) i in n y c h. 3
M ożliw ości zastosow ania m aszyn m atem aty c zn y c h istn ie ją rów nież w dziedzinie h isto rii p raw a. W ty m zak resie zachodzi m ożliw ość w y k o rz y sta n ia pow ażnych osiągnięć lin g w isty k i, gdzie od d aw n a p ro w a dzone są p ra c e n ad fo rm a ln ą s tr u k tu r ą języka, szeroko sto su je się m e tody sta ty sty c zn e i osiągnięcia te o rii in fo rm ac y jj. Z n an e są p ra w a sta ty sty c zn e języka, ja k n a p rz y k ła d praw o Z ipfa, o k reśla ją ce p ra w d o podobieństw o częstości w y stę p o w a n ia danego słow a w tekście, czy w o parciu o nie o d k ry ta przez angielskiego m a te m a ty k a Y ula m etoda
1 N a p rzy k ła d : De L u n ay , L es grands controverses de l’histoire con
tem poraine. 1914— 1945, L ozan n a 1964. P rz y ta c z a m za T. Ję d ru sz cz a-
k ie m , Z astosow anie m a szy n m a te m a ty c z n y c h w badaniach h isto ry c z
n yc h , S tu d ia M etodologiczne, P o zn ań 1967, t. 3, s. 70.
2 Szereg p u b lik a c ji z tego z a k resu cy tu je J. Topolski, M etodologia
h isto rii, W arszaw a 1968 s. 362, przyp. 53.
3 Zob.: K. W yczańska, Prace nad m echanizacją in fo rm a c ji w nau ka ch
[9] S p ra w o z d an ia 3 05 o k re śla n ia a u to rs tw a te k stó w a n o n im o w y c h 4. M etody te są ju ż daleko za aw a n so w an e i z pow odzeniem m ogą być w y k o rz y sta n e w b a d a n ia c h h isto ry c zn o -p ra w n y ch , gdzie n ajczęściej p rzed m io tem an a liz y je s t te k st p r a w n y. 5
N aprzeciw ty m now ym p rą d o m s ta ra się w y jść w spółczesna k an o - n isty k a. K o n k re tn e p ra c e zostały p o d ję te w C entre de R echerche et
de D ocu m en ta tio n des In s titu tio n s C h rétien n es (CERDIC) w S tra sb u rg u ,
k tó ry m k ie ru ją ks. prof. R ené M etz (d y re k to r In s ty tu tu P ra w a K an o nicznego n a U n iw ersy te cie w S tra sb u rg u ) i d r J e a n Schlick, zastęp ca p ro fe so ra n a tym że U n iw ersytecie. CERDIC w sp ó łp rac u je z C entre de
C alcul U n iw e rsy te tu w S tra sb u rg u .
P ro g ra m C e n tre de R echerche p rze w id u je dw a zasadnicze k ie ru n k i d z iała ln o śc i: 6
A. P ierw szy to zgrom adzenie i opraco w y w an ie bib lio g rafii św ia to w ej lite r a tu r y k an o n isty c zn ej. W ty m z a k resie CERDIC w sp ó łp rac u jąc z różnym i ośro d k am i n au k o w y m i n a św iecie, za jm u ją c y m i się p ro b le m a ty k ą K ościoła i całego C h rześcijań stw a, zam ierza w y d aw ać corocznie
„ R epertorium bibliograficzne in s ty tu c ji ch rześc ija ń sk ic h — R ép eto ire B ib liographique des In s titu tio n s C h rétien n es (w skrócie RIC), o b ejm u
ją ce cało k ształt św iato w ej b ib lio g ra fii n au k o w e j ja k a u k a z a ła się w ro k u poprzednim . R e p e rto riu m w p ierw szej części zestaw ia lite r a tu r ę podług poszczególnych p a ń s tw (ty tu ły p ra c w y d aw an y c h w k ra ja c h E uropy W schodniej tłu m aczo n e są n a język fra n cu sk i), po czym n a s tę p u je sporządzony p rz y pom ocy k o m p u te ra in d e k s hasłow y dw ujęzyczny (w języ k u fra n c u sk im i angielskim ). P od k ażd y m h asłem z n a jd u ją się odsyłacze liczbow e do p ierw szej części R e p e rto riu m c h a ra k te ry z u ją c e n a d to sam ą p ra c ę pod w zględem w arto śc i n au k o w e j i doboru te m atu . 7
D otąd u k a z a ły się dw a tom y: RIC 69 i RIC 70,. T en o sta tn i m ieści ta k ż e b ib lio g ra fię polską.
P oza w y d an ie m R e p e rto riu m n aukow cy stra s b u rsc y za m ie rz ają u tw o rzy ć „ sk arb iec” w iedzy ekklezjologicznej w szy stk ich w y zn a ń ch rz eś cijań sk ich . P o w o łan a w e w rz eśn iu 1970 r. g ru p a specjalistów , d o konując odpow iednich „w yciągów ” z p u b lik a c ji n au k o w y c h zam ieszczonych w dw óch czasopism ach: D ocu m en ta tio n C atholique i IOOC: In te r n a
tionale R e v u e In terc o n fe ssio n n e lle de d o cu m e n ta tio n m a w ypracow ać
4 J. I. L ew in, Z n a k i, ję z y k , m a te m a ty k a . W: W spółczesna m a te m a ty k a
1 c y b e rn e ty k a . W yb ra n e zagadnienia, W arszaw a 1969, B ib lio tek a P ro b
lem ów , t. 140 s. 416 i n.
6 P rz y k ła d y zastosow ania ty c h m eto d w b ad a n ia ch histo ry czn y ch
ta k ż e i w P olsce w sk az u je J. Topolski, о. c., s. 365.
6 P rz e d sta w ia ją c p ro g ra m d ziałan ia CERDIC o p arłem się n a p u b li
k a c ji R ené M etz’a i Je a n a S chlicka, O rientations du C erdic du D écret
de G ratien à l’ordinateur, B u lle tin du C erdic 1, U n iv ersité de S tra s
b o u rg II 1970.
7 Szczegółowo RIC zostało p rze d staw io n e w a rty k u le A. V etulaniego,
K o m p u te r na usługach ka n o n istó w , „T ygodnik P ow szechny” z d n ia
2 V III 1970 r. n r 31. 20 — P ra w o · k a n o n ic z n e
306 S p raw o zd an ia
[10]
odpow iednią w ty m celu m etodę. W przyszłości o pracow ane in fo rm ac je nhukow e (rzecz ja sn a po ich zakodow aniu) zo stan ą um ieszczone w p a mięci' k o m p u te ra. P ierw sze p ró b y u zy sk iw an ia odpow iedzi n a p o d sta w ione m aszynie p y ta n ia m a ją być przep raw o d zo n e już z końcem 1971 r. Rozpoczęcie w łaściw ej p ra c y je s t przew id zian e n a ro k 1972, zaś po cząw szy od 1973 r. w szyscy z a in te re so w an i badacze będ ą m ogli po po ro zu m ien iu się z CERDIC o trzym yw ać p eriodycznie szczegółowe in fo r m a cje b ibliograficzne n a in te re su ją c y ich tem at. W bibliotece CEFD IC sto ją do dyspozycji badaczy w szystkie p ra c e i czasopism a w zm ian k o w a n e przez RIC. ■
Bez w ą tp ie n ia zam ierzen ia uczonych z CERDIC um ożliw ią dalszy rozw ój n a u k ekklezjologicznych, stw orzenie zaś su i generis ce n tru m w spółczesnej in fo rm ac ji n au k o w e j w dziedzinie k a n o n isty k i i danie w szystkim , zain te re so w an y m m ożliw ości sk o rzy stan ia z niej, p rzyczyni się pow ażnie do ich szybkiego postępu.
B. D ru g i k ie ru n e k działalności CERDIC to p rac e badaw cze. P la n y fra n c u sk ic h n aukow ców i w te j m ierze są im ponujące. S k u p ia ją się one: 1) n a organ izo w an iu m iędzynarodow ych kolokw iów oraz 2) n a
p ro w a d ze n iu w łasn y ch badań.
M iędzynarodow e k olokw ia organizow ane coracznie z udziałem p rz e d staw icieli ró żn o io d n y c h d yscyplin n a u k i i różn y ch w y zn ań m a ją być pośw ięcone problem atyce:" „C złow iek i K ościół.” W yniki kolokw iów będ ą p u b lik o w a n e w zbiorze „H om m es et E glise”. P ierw sze ta k ie kolo k w iu m m iało m iejsce w m a ju .1970 r. O m ów iono n a nim p ro b le m a ty k ę m a łże ń stw a w ró żn y c h asp ek tach . W ygłoszone re f e ra ty zostały o publi k o w an e w zbiorze „Le lien m a trim o n ia l” (S trasb o u rg 1970). P rz y szłe k o lo k w iu m (1971r.) m a zająć się p ro b le m a ty k ą g ru p n ie fo rm a ln y ch w K oś ciele.
W łasne p ra c e b adaw cze CERDIC m a ją być p row adzone rów n ież p rzy użyciu m aszyny m a tem aty c zn e j. N a p o czątk u k o n c e n tru ją się one na D ekrecie G ra c ja n a ,; ja k o p ierw szej i n ajw a żn iejsz ej części śre d n io w iecznego C orpus iu riś canonici.
P ro g ra m badow czy CERDIC p rze w id u je w p ro w a d ze n ie do pam ięci k o m p u te ra całego D ekretu. Z a p o d sta w ę p rzy ję to ed y c ję lip sk ą F rie d - b e rg a z r. 1879 (drugie w y d an ie: 1922), m im o, że je st ono — ja k w iad o mo — dalek ie od doskonałości. W ro k u 1952 n a zjeździle zorganizow a nym. z ' Okazji 800-ej rocznicy p o w sta n ia D ek retu p o ja w iły się n a w e t głosy d o m agające jego reed y cji. Je d n a k ż e w n ik liw e stu d ia now o o d k ry - ty c h ręk o p isó w D e k re tu dow odzą, iż przyg o to w an ie now ego w y d an ia D ek retu G ra c ja n a nie je st jeszcze m ożliwe. C iągle bow iem pozostaje zagadką p ie rw o tn a postać D ek re tu i jego późniejsze p rzekształcenia.
W prow adzając do pam ięci m aszyny dzieło G ra c ja n a w edycji F rie d - berg a, oraz uw zg lęd n iając w szystkie o d k ry cia w spółczesnej k an o n is- tyłri zw iązane z D ek retem , stra s b u rsc y k an o n iści p ra g n ą stw orzyć w a ru n k i do now ego w y d an ia . W p am ięci m aszyny p o n ad to z n a jd u ją sw o
[ И ] S p ra w o z d an ia 30 7 je m iejsce p ełn e dane b ibliograficzne o ty m , kto i k ie d y p isa ł o B e - krecie, gdzie sw oje w y n ik i opublikow ał. In fo rm a c je te b ęd ą u zu p e ł n ia n e w m ia rę p o ja w ia n ia się now ych p u b lik a cji, o d tw arz ają cy c h p ie rw o tn y jego te k st. P o w sta n ie w te d y sw oisty „m agazyn in fo rm a c ji”, d ostępny dla w szy stk ich za in te re so w an y c h . Założenie takiego „m aga zy n u ” przew id zian e je st n a ro k 1974; w ted y też będzie m ożna u zy sk i w ać pierw sze odpow iedzi. W pie rw sz ej je d n ak ż e k o lejności pam ięć k o m p u te ra m a być w y k o rz y sty w an a do b a rd z ie j doraźnych badań. P o legać one m a ją n a b ad a n ia ch : słow nictw a, dicta G ratiani i a u cto ri
ta tes, co pozw oli — być m oże — n a u sta le n ie ja k o b y ła p ie rw o tn a po
stać D ek retu , ja k przeb ieg ał jego dalszy rozw ój, w szczególności zaś, czy
dicta i r u b ry k i są tw o re m jednego człow ieka, czy też p o w stały w w y
n ik u w sp ó łp racy w iększej g ru p y kano n istó w . B a d an ia te — ja k są dzę — w p o w ażnej m ierze b ęd ą o p arte o m etody w y p ra co w a n e przez w spółczesną lingw isty k ę. CERDIC za m ie rz a bow iem w re a liz a c ji swego p ro g ra m u w spółpracow ać m. inn. z C en tre de R echerche et d ’A p p lica -
tions lin g u iistią u es (CRAL) U n iw e rsy te tu w N ancy.
W z a k resie b ad a ń n a d słow nictw em z a d an ia p o sta w io n e k o m p u te ro w i to w sk az y w an ie w szy stk ich kon tek stó w , gdzie w y stę p u je d an y t e r m in, z rozróżnieniem n a dicta i auctoritates. M aszyna m oże niem al b łyskaw icznie w sk azać p o szu k iw an e łączenie term in ó w , n a p rzy k ła d :
aequitas i iusticia. T rzeci b ard z iej skom p lik o w an y ro d zaj b ad a ń w ty m
z ak resie to an a liz a pojęć zbliżonych, synonim ów , czy pojęć podrzęd n y ch ; w y m ag a to up rzed n io u tw o rze n ia sło w n ik a te rm in ó w uży w an y ch przez G ra cjan a.
B a d an ia n a d a uctoritates, polegać m a ją n a w y o d rę b n ie n iu z D e k r e tu te k stó w p a try sty cz n y ch , k an o n ó w soborow ych, d ek re tó w p a p ieskich, te k stó w p ra w a rzym skiego czyli w łaśn ie ow ych auctoritates w ra z z in sk ry p c ją o ry g in ału i z kolei p o ró w n y w a n ie (tylko n ie k tó ry c h w y b ra n y c h term inów ) z te k sta m i p ie rw o tn y m i. P ozw oli to na p rze an alizo w a n ie p rze k szta łc eń a u cto rita tes w sto su n k u do te k stó w w yjściow ych, a n ad to um ożliw i stu d ia n a d praw id ło w o ścią d iktów i ru b ry k .
U czeni fra n cu sc y p rze w id u ją, że ich b a d a n ia pozw olą w przyszłości rozw iązać nie ro z strz y g n ię te dotąd pro b lem y s tru k tu ry D ek retu , p ie r w o tn ej postaci, późniejszych prze k szta łc eń czy m ie jsc a oraz w y m ia ró w
tr a k ta tó w De p e n ite n tia i De consecratione.
W yniki pierw szy ch b a d a ń m a ją być w bieżącym ro k u po d an e ocenie specjalistów , zaś w ro k u przy szły m (1972) u zy sk an e re z u lta ty zo staną p rze d staw io n e n a IV M iędzynarodow ym K ongresie Ś redniow iecznego P ra w a K anonicznego, k tó ry m a się odbyć w Toronto.
CERDIC za p ew n ia jednocześnie szerokie m ożliw ości in fo rm a c ji w przedm iocie p ro w ad zo n y ch badań. K ażdy za in te re so w an y stu d iam i n ad D ek retem G ra c ja n a m oże zw rócić się do C e n tre z k o n k re tn y m p y ta niem ; w k ró tk im czasie o trzy m a odpow iedź w op arciu o te k st F rie d b e
r-3 0 8 S p ra w o z d an ia [12]
g a w ra z ze w szy stk im i ostatn io w p ro w ad zo n y m i przez n a u k ę k o re k to ra m i. M ożna będzie rów n ież po złożeniu odpow iedniego zam ów ienia o trzy m ać ta k ie odpow iedzi w określo n y ch od stęp ach czasu, n a p rz y k ła d półrocznych, co zapew ni badaczom szybką o rie n ta c ję w a k tu a ln y m s ta n ie b ad a ń n a d D ek retem G ra c ja n a . CERDIC p rz e w id u je n ad to w y d a w a nie p e rio d y k u T abulae Iu ris C anonici (w skrócie TIC) w k tó ry m będą p u b lik o w a n e w y n ik i b ad a ń osiągane p rzy pom ocy k o m p u te ra. P ierw sza p u b lik a c ja p rze w id zia n a je s t n a ro k 1974.
T ru d n o je st z gó ry oceniać działalność C entre de R echerche e t de
D o cu m en ta tio n des In s titu tio n s C hrétiennes. Z am ierze n ia uczonych
s tra s b u rs k ic h id ą b ardzo daleko. U życie now oczesnych środków te c h n icznych (żyjem y przecież w w iek u re w o lu c ji n au k o w o -tech n iczn ej), w p ro w a d ze n ie w p e łn i now oczesnych m eto d g ro m ad z en ia i w y m ia n y in fo rm a c ji n au k o w e j, szeroko za k ro jo n a w sp ó łp rac a z uczonym i w ielu k ra jó w za słu g u ją n a szczególną ap ro b a tę . K an o n isty k a w iek u X X w k ro czyła n a now e tory. Z za in te re so w an iem i z niecierpliw ością, o czekuje m y dalszych re z u lta tó w działalności C entre, k tó ry c h p ie rw sz y m ow o cem są R IC 69 i R IC 70.
