& © G @ o d m В w ® D1 © 0 Q a Q О © О ® gO а О © m © 0 s
2002
Folia B iol ogi ca et O e c o l o g i c a 1: 3 9 - 6 3
(A cla Univ. Lodz., Folia Biol, el Oecol.)
Ja n u s z He r e ź n i a k
Regionalna lista wymarłych i zagrożonych gatunków
roślin naczyniowych północnej części Wyżyny Śląsko-Krakowskiej
Regional list o f extinct and threatened vascular plants
o f the northern part of the Silesia-Cracow U plands
Abslract: The presented list was created as a result o f com paring alm ost 35-year long, mostly
own ( H e r e ź n i a k 1993; H e r e ź n i a k et al. 1996), floristic-sociological observations of the study area with a register o f vascular plan t species tha t were identified by F. K a r o (1881) in the vicinities o f Częstochow a over 100 years ago.
Treść:
1. Wstęp. Przedm iot i cel badań 2. M ateriały i m etody bad ań 3. Wyniki badań i dyskusja 4. Literatura
5. Sum m ary
1. Wstęp. Przedmiot i cel badań
Nasilająca się dewastacja środowiska przyrodniczego zagraża egzystencji coraz większej grupie gatunków roślin, przede wszystkim swoistych, tzw. stenotopowych, o wąskiej skali wymagań ekologicznych. Antropogeniczne przemiany środowiska nakładają na nas obowiązek otoczenia tych taksonów i ich biotopów specjalną troską.
Pierwszym krokiem w tym kierunku jest sporządzenie listy gatunków roślin ewidentnie zagrożonych w skali kraju i regionu, oraz określenie stopnia (kategorii) ich zagrożenia. Próby rejestracji tych gatunków w o d-niesieniu do flory światowej, kontynentalnej i krajowej znaleźć m ożna w licznych edycjach „Czerwonych Ksiąg” , np. L u c a s , S y n g e (1978),
wydanej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i Zasobów N atu ral-nych (IU CN), a także w dwóch wydaniach krajowej czerwonej księgi roślin ( Z a r z y c k i , K a ź m i e r c z a k o w a (red.) 1993 i K a ż m i e r c z a k o w a , Z a r z y c k i (red.) 2001). Ponadto w Polsce ukazało się również już drugie wydanie krajowej listy roślin zagrożonych, na k tó rą wpisano 418 gatunków roślin naczyniowych, czyli 19% rodzimej flory naszego kraju ( Z a r z y c k i , S z e l ą g 1992) - por. tab. 2.
Dla pełnego rozpoznania stopnia zagrożenia tych gatunków w kraju oraz określenia aktualnych zasobów i możliwości otoczenia ich realną opieką - konieczne staje się dokładniejsze poznanie sytuacji florystycznej na obszarach mniejszych jednostek terytorialnych i tworzenie regionalnych, a nawet lokalnych list gatunków roślin rzadkich i zagrożonych. Regionalna lista gatunków zagrożonych winna dotyczyć możliwie jednorodnych, zwartych jednostek fizjograficznych i stanowić specyficzny, cząstkowy rapo rt o stanie zagrożenia flory lokalnej - pomocny w tworzeniu skutecznej strategii jej ochrony w skali regionu i kraju.
Dotychczas listy takie zostały opracowane m. in. dla krainy świętokrzyskiej ( B r ó ż 1990), dla lubelszczyzny ( K u c h a r c z y k i W ó j c i a k 1995) oraz Pomorza Zachodniego i Wielkopolski ( Ż u k o w s k i , J a c k o w i a k 1995). Omawianego obszaru dotyczą czerwone listy roślin naczyniowych opracowane dla województwa częstochowskiego ( S k a l s k i 1994) oraz dla Górnego Śląska przez 13-osobowy zespół, z udziałem autora, pod red. P a r u z e l a , W i k i i B u l i (1996).
Celem niniejszej pracy jest przedstawienie aktualnej, autorskiej wersji regionalnej listy gatunków wymarłych i zagrożonych na terenie północnej części Wyżyny Śląsko-Krakowskiej, w granicach określonych podziałem fizycznogeograficznym kraju ( K o n d r a c k i 1988) i naniesionych na załą-czonym kartogram ie polowym (por. rye. 1).
Pragnę wyrazić swą wdzięczność Panu mgr. Andrzejowi Grzylowi za pomoc w zestawieniu głównej, 1. tabeli tej pracy oraz przygotowanie tekstu do druku. Dziękuję Panu mgr. inż. Sławomirowi G urd ale z Z akładu Technicznych Środków Nauczania UŁ za komputerowe opracowanie mapy badanego terenu (rye. 1) oraz drowi Jarosławowi Sieradzkiemu za nadanie ostatecznej formy pozostałym tabelom i rys. 2.
2. Materiały i metody badań
Pracę nad niniejszą, regionalną listą zagrożonych gatu nków roślin naczyniowych rozpoczęto w roku 1994, opierając się na materiałach własnych
oraz pochodzących z literatury, które zostały zgromadzone w kartotece roślin naczyniowych północnej części Wyżyny ŚląskoKrakowskiej ( H e r e ź -n i a k 1974). K artoteka ta składa się z ok. 1200 kart perforowa-nych dla poszczególnych gatunków roślin, na które naniesiono sieć rzeczną, ośrodki miejskie oraz siatkę kwadratów o boku 2 km, skorelowaną z krajowym kartogramem polowym ATPOL-u ( H e r e ź n i a k 1976). Najstarsze daty florystyczne, pochodzące głównie z pracy F. K a r o (1881) pt. Flora okolic
Częstochowy (802 taksony), były podstawą do porównania ich z notowaniami
współczesnymi, zaczerpniętymi w znacznej części z własnych badań florys- tyczno-fitosocjologicznych omawianego terenu ( H e r e ź n i a k 1993 i cytowana tam literatura oraz H e r e ź n i a k i in. 1996). D o analizy tej włączono również najnowsze materiały florystyczne, pochodzące z najczęściej dotąd badanej Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej ( S z e l ą g 2000); oznaczono je w tab. 1 znakiem ▼.
Pierwszą wersję regionalnej listy zagrożonych gatunków roślin naczyniowych północnej części Wyżyny ŚląskoKrakowskiej przedstawiono na k o n -ferencji naukowej zatytułowanej: „G atunkow a i obszarowa ochrona przyrody Polski Środkowej” , zorganizowanej w Uniwersytecie Łódzkim w dniach 7-9 IV 1995 r. ( H e r e ź n i a k 1995a), a następnie na sympozjum 50. Zjazdu PTB w Krakowie ( H e r e ź n i a k 1995b). Została ona sporządzona na podstawie kategorii zagrożeń gatunków roślin i zwierząt, opracowanych przez Unię Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych - IUC N ( L u c a s , S y n g e 1978; O l a c z e k 1985), które stanowiły również podstawę do innych opracowań, w tym do dwóch wyżej wspomnianych wydań list roślin zagrożonych w Polsce ( Z a r z y c k i 1986; Z a r z y c k i , S z e l ą g 1992).
Przy pierwszej analizie ocenie poddano ok. 1018 rodzimych gatunków roślin naczyniowych, spośród których - 122 gatunki, czyli 12%, uznano za zagrożone, w tym: w kategorii zaginionych lub wymarłych (Ex) znalazło się 35 gatunków, wymierających (E) - 19, narażonych (V) - 29, rzadkich (R) - 30 oraz o nie określonej kategorii zagrożenia (I) - 9 gatunków.
Jednocześnie, w tym samym czasie konsultowano podobną, czerwoną listę roślin (z grzybami i mszakami) dla województwa częstochowskiego do informa-tora Wojewódzkiego Inspekinforma-toratu Ochrony Środowiska o stanie środowiska przyrodniczego, k tó ra objęła 140 taksonów zagrożonych ( S k a l s k i 1994).
Włączono się również do współpracy z zespołem tworzącym Czerwoną
listę roślin naczyniowych Górnego Śląska w części dotyczącej województwa
częstochowskiego, k tó ra objęła 337 zagrożonych gatunków roślin naczynio-wych, rodzimych i trwale zadomowionych na ziemi częstochowskiej. Pełna lista dla całego Górnego Śląska została opracow ana pod redakcją P a r u -z e l a , W i k i i B u l i (1996) - pr-ze-z -zespół tr-zynastu botaników, któr-zy przyjęli zaproszenie do współpracy, wystosowane przez inicjatora tego
przedsięwzięcia Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska w K ato -wicach.
Ponieważ pierwsza wersja niniejszej listy - poza krótkim i streszczeniami w materiałach konferencyjnych ( H e r e ź n i a k 1995a, b) - nie ukazała się drukiem, natom iast w ostatnich czterech latach napłynęły nowe materiały i notowania florystyczne oraz nieco zmieniły się poglądy na temat roślin wymierających i zagrożonych, postanowiono sporządzić nową, uaktualnioną wersję regionalnej listy zagrożonych gatunków roślin naczyniowych w pół-nocnej części Wyżyny Śląsko-Krakowskiej.
Obecnie analizą objęto 1040 rodzimych gatunków roślin naczyniowych, spośród ok. 1210 taksonów, jakie znajdują się w kartotece flory om awianego regionu. Również tę, uaktualnioną wersję listy opracow ano na p od -stawie pierwszego systemu ocen (kategorie) zagrożeń organizmów żywych, wprowadzonego przez IUC N ( L u c a s , S y n g e 1978), gdyż większość publikow anych do tąd regionalnych list roślin zagrożonych, z krajow ą ( Z a r z y c k i , S z e l ą g 1992) na czele, zostały sporządzone według tych właśnie kryteriów, co pozwala na porównawcze prześledzenie stopnia za-grożenia poszczególnych gatunków oraz kierunku i dynam iki zachodzących przemian w tym zakresie. Istnieje - co praw da - nowa klasyfikacja i nowe kategorie zagrożeń, mające na celu uściślenie kryteriów zagrożeń i zobiek-tywizowanie wyróżnionych kategorii (IU C N Red List Categories 1994, por. C z y ż e w s k a 1998), ale odstąpiono od jej zastosowania z wyżej wymie-nionych względów praktycznych. Zestawiono natom iast te dwa wydania kategorii zagrożeń (IU CN - 1978 i 1994) w celu poró w nania różnic klasyfikacyjnych i terminologicznych, a jednocześnie znalezienia p o d o -bieństw, jakie między nimi istnieją. W praktyce może to być również pomocne w znalezieniu pewnego rodzaju „odpowiedników” pomiędzy ka-tegoriami zagrożeń, wyróżnionymi w tych dwóch wersjach klasyfikacyjnych (por. ryc. 2).
Próby przedstawienia regionalnej listy gatunków roślin naczyniowych ginących i zagrożonych z obszaru Wyżyny Lubelskiej, Roztocza, Wołynia Zachodniego i Polesia Lubelskiego według nowej klasyfikacji IUC N (IU C N
Red List Categories 1994) podjęli się K u c h a r c z y k i W ó j c i a k (1995),
wybierając do jej sporządzenia tylko niektóre kryteria zagrożeń. Z około pięciu podstawowych, dokładnie zdefiniowanych kryteriów zagrożeń z nowej klasyfikacji - dla celów listy regionalnej przydatne okazały się przede wszystkim: ocena liczebności osobników i stanowisk oraz przewidywane lub obserwowane tempo ich zanikania. Nie uwzględniono natom iast wielkości obszaru występowania i zajmowanej powierzchni przez populacje poszczegól-nych taksonów.
Regionalna lista wym arłych i zagrożonych gatunków roślin naczyniowych... 4 3
Z tej nowej klasyfikacji (JU C N 1994) do niniejszej listy zagrożonych gatunków roślin w północnej części Wyżyny Śląsko-Krakowskiej zapożyczono tylko jedną nową kategorię zagrożeń, a mianowicie EW - czyli gatunków wymarłych na stanowiskach naturalnych, ze względu na występującą na omawianym terenie (Złoty Potok), na stanowisku zastępczym - endemicznej warzuchy polskiej Cochlearia polonica - klasycznego przykładu dla tej właśnie kategorii. W Atlasie rozmieszczenia roślin naczyniowych chronionych
w Polsce ( Z a j ą c A., Z a j ą c M. (red.) 1997) kategorię tę - na tym samym
przykładzie - określono symbolem ExN, czyli jako gatunek wymarły na stanowiskach naturalnych, stosując również, tylko nieco zmodyfikowane, starsze kategorie zagrożeń IUCN (1978).
3. Wyniki badań i dyskusja
Publikowaną tu listę zagrożonych gatunków roślin naczyniowych północnej części Wyżyny Śląsko-Krakowskiej przedstawiono w postaci tabelarycznej (tab. 1), w celu umożliwienia i ułatwienia doko nania porów nań wielu różnorodnych danych, jakie w niej zawarto. Listę gatunków w tabeli podzielono na pięć kolejnych grup, zgodnie z kategoriami zagrożeń, zaczynając od gatunków wymarłych (Ex), kończąc na gatunkach roślin o nie określonej kategorii zagrożeń (I). Wykaz gatunków wewnątrz tych grup ułożono alfabetycznie, przyjmując nazewnictwo poszczególnych taksonów według
Krytycznej listy roślin naczyniowych Polski (M i r e k i in. 1995). W przypadku
większych różnic w nazewnictwie podano dodatkowo synonimiczną nazwę według klucza Rośliny polskie ( S z a f e r i in. 1976).
Tabelę podzielono na siedem pionowych kolumn, wpisując w nie kolejno: • kol. 1. - liczby porządkowe, oddzielnie dla każdej kategorii;
• kol. 2. - łacińskie nazwy gatunkowe roślin i ewentualnie ich synonimy, w porządku alfabetycznym;
• kol. 3. - liczbę znanych stanowisk występowania zagrożonych gatunków roślin na badanym obszarze. Gdy stanowisk tych jest niewiele (1-4), określono ich położenie, wpisując liczbowo-literowy symbol kw adratu z załączonej m apy-kartogram u polowego (rye. 1.) o boku 2 km (np. 39X), w którym położone jest stanowisko danej rośliny, ewentualnie - symbol kwadratu ATPOL-u o boku 10 km (np. DE97), jeśli data florystyczna pochodzi z A tlasu
rozmieszczenia roślin naczyniowych chronionych w Polsce (Z a j ą c
A , Z a j ą c M. 1997).
• kol. 4. - informacje o kategorii zagrożenia poszczególnych gatunków roślin, według obowiązującej Czerwonej listy roślin naczyniowych
Ja n u s z He r e ź n i a k
• kol. 5. - kategorie zagrożenia roślin chronionych w Polsce, według Z a j ą c A., Z a j ą c M. (red., 1997);
• kol. 6. - zaproponowane kategorie zagrożeń dla wszystkich rodzimych gatunków roślin naczyniowych, ocenionych przez au to ra jako wymarłe lub zagrożone na terenie północnej części Wyżyny Śląsko-Krakowskiej, czyli tworzące proponow aną regionalną listę roślin zagrożonych;
• kol. 7. - informacje dodatkowe o niektórych, bardziej interesujących gatunkach roślin, wskazujące na występowanie wśród nich: endemitów, reliktów, elementów kierunkowych gatunków gór-skich, prawnie chronionych (wg rozporządzenia M inistra Śro-dowiska z 11 IX 2001 r.), i innych.
Kolejne dwie tabele m ają charakter bardziej syntetyczny.
W tab. 2 dokonano zestawienia liczbowego gatunków roślin wymarłych i zagrożonych w poszczególnych kategoriach, porównując ich udział w prezen-towanej tu regionalnej liście gatunków zagrożonych oraz na czerwonej liście krajowej, w odniesieniu do liczby ogólnej wszystkich rodzimych gatunków roślin, jakie były poddawane tej ocenie w skali regionalnej i krajowej. Przedstawiono w niej także liczbowy udział tych gatunków zagrożonych w skali kraju, które zostały odnotowane również regionalnie, tj. na badanej części Wyżyny Śląsko-Krakowskiej.
Tabela 3 prezentuje liczbowy i procentowy udział zagrożonych gatunków roślin naczyniowych północnej części Wyżyny ŚląskKrakowskiej w p o-szczególnych kategoriach zagrożeń oraz w podziale na pięć grup siedliskowych, a także w odniesieniu do grup gatunków górskich, prawnie chronionych oraz reprezentujących tzw. elementy kierunkowe, czyli osiągające kres swych zasięgów n a badanym terenie.
* * *
Przedstawiona wyżej (tab. 1) regionalna lista wymarłych i zagrożonych gatunków roślin naczyniowych w północnej części Wyżyny Śląsko-Krakowskiej obejmuje łącznie 247 gatunków, co stanowi około 23,7% rodzimej flory tego regionu (ok. 1040 gatunków). Składają się na nią 42 gatunki wymarłe lub zaginione w regionie (Ex), które stanowią ok. 17,0% gatunków za-grożonych tej listy (por. tab. 2 i 3). Z pozostałych kategorii zagrożeń, do gatunków wymierających (E) zaliczono 39 taksonów (15,8%), do narażonych (V) - 49 (19,8%), gatunki rzadkie (R) reprezentowane są przez największą grupę 74 gatunków (30,0%) a w grupie o nie określonej kategorii zagrożeń (I) znalazło się 43 gatunków, czyli 17,4%.
T a b e la 1: L is ta w y m a rł y c h i z a g ro ż o n y c h g a tu n k ó w ro śl in n a c z y n io w y c h w p ó łn o c n e j cz ęś c i W y ż y n y Ś lą sk o -K ra k o w sk ie j T a b le 1 : L is t o f e x ti n c t a n d th re a te n e d v a sc u la r p la n t sp e c ie s in th e n o rt h e rn S iJ e si a -C ra co w U p la n d L p . N o . N a z w a g a tu n k o w a N a m e o f sp ec ie s L ic z b a st a n o w is k lu b ic h lo k a li z a c ja n a ry e . 1 N u m b e r a n d lo c a li z a ti o n o f lo c a li ti e s in F ig . 1 G a tu n k i z a g ro ż o n e i w y m a rł e T h re a te n e d a n d e x ti n c t sp ec ie s In fo rm a c je d o d a tk o w e O th e r d a ta P o ls k a /P o la n d p ó łn o c n a cz ęś ć W y ż y n y Ś lą sk o --K ra k o w -sk ie j* * * n o rt h e rn p a rt o f S il es ia - -C ra c o w U p la n d * * * sp o śr ó d ro d z im y c h * o f n a ti v e * c h ro n io n e * * o f p ro te c -te d * * 1 2 3 4 5 6 7 G a tu n k i w y m a rł e lu b z a g in io n e (E x ) E x ti n c t a n d p ro b a b ly e x ti n c t sp ec ie s (E x ) 1 A c o n it u m v a ri e g a tu m L . (3 5 V ) V E x N W , re g , e h r 2 A rn ic a m o n t a n a L . (2 3 T , 2 7 U , 2 9 T ) V E x o g , e h r 3 A tr ip le x ro se a L . (3 3 Ś ) E x 4 B a rb a re a st ri c ta A n d rz . (3 9 W ) E x 5 B o tr y c h iu m m a tr ic a ri if o li u m (R e tz .) (9 P ) A . B ra u n e x W . D . J. K o c h V E x 6 B ro rn u s ra m o su s H u d . (4 4 Z ) E x 7 C a m e li n a sa ti v a (L .) C ra n tz 8 C e n ta u ri u m p u lc h e ll u m (S w .) D ru c e (3 3 Ś ) E x
1 2 3 4 5 6 7
9 Cladium mariscus (L.) Pohl (34T) Ex
10 Cuscuta epilimim Weihe ex Boenn. (29T, 30W, 34V) Ex Ex
11 Cypripedium calceolus L. (39X) V V Ex ehr
12 Erysim um hieraciifolium L. (39W) Ex
13 Hieracium stoloniflorum W aldst. & K it. (29T, 32Ś, 34Ś) Ex
14 Hypericum hirsulum L. (39W) Ex
15 Kickxia elatine (L.) D um ort
(Linaria elatine Miller) (10L, 14L, 33Ś) Ex
16 Laserpitium prutenicum L. (9P, 29Ś, 29T) Ex
17 Linnea borealis L. (1 IN ) V ex S, ehr
18 Linosyris vulgaris Cass. (29T, 40Ś) Ex
19 Lolium remotum Schrank (29T, 34V, 36S) E Ex
20 M isopates orontium (L.) Raf.
(Antirrhinum orontium L.) (33Ś, 38Q) . Ex
21 Najas m arina L. (14Q) Ex
22 Orchis militaris L. (30T V V Ex ehr
23 O. ustulata L. (DE71)? E E Ex ehr
24 Petrorhagia saxifraga (L.) Link
( Tunica saxifraga (L.) Scop. (39W) Ex
25 Pinguicula vulgaris L. (49K, 51N, 35V, 39Ł) E Ex ehr
26 Polemonium coeruleum L. (35V, 37U) V Ex ehr
27 Polystichum lonchitis (L.) R o th (10L, 21Ę) Ex subalp
28 Prim ula farinosa L. (kilka stan.) E E Ex ehr
29 Pulicaria vulgaris G aertn . (35V) Ex
30 Ranunculus cassubicus L. (39X) . . Ex
31 R um ex palustris Sm. (32T Ex
32 S alix m yrtilloides L. (D E72)? V V Ex ehr
33 Salvia glutinosa L. (18Ż) Ex reg
34 Schoenoplectus labernaemontani
(C. C. G m el.) Palla ( ± 3 4 T ) .
Ex
35 Scirpus radicans Schk. (30T) R Ex
36 Scutellaria hastifolia L. (9P) Ex
37 Spiranthes spiralis (L.) Chev. (37U , 39W) E E Ex N E, ehr
38 Thesium ebracteatum H ayne (9P, 37U) Ex
39 Tofieldia calyculata (L.) W ahlenb. (4J, D E97) E Ex ehr
40 Trifolium ochroleucon H uds. (4 stan.) Ex
41 Utricularia ochroleuca R. W. H artm . (2R, 3N) V Ex
42 U. vulgaris L. (34Z) • Ex
G atunki w ymierające (E) Endangered species (E)
1 Adenophora liliifolia (L.) Besser. 18C V E ehr
2 Adonis fla m m ea Jacq. 32Ś, 39Ś, 40T E E N
3 Batrachium trichophyllum (Chaix) Bosch 35V, 44Z E
4 Car e x limo sa L. (14N ), 23Y?, T48V V E
-5 C. pulicaris L. (35V), 27V, 28S V E
-6 Cephalanthera rubra (L.) Rieh. 24V, 39X, 44Ż E V E ehr
7 Cerasus fruticosa Pall. (4 stan.) + 37U? V V E N W , ehr
8 Cochlearia polonica Fröhl. 44Z - zastępcze Ex ExN E End, ehr, antft
9 Coeloglossum viride (L.) H artm . D F03 V V E ehr
10 Dianthus arenarius L. 20Ę, 23D E E ehr
11 Diphasiastrum complanatum (L.) H olub
(Lycopodium complanatum L.) (4 stan.) + 32D, 39Ł • E E ehr
12 D. tristachyum (Pursch) H olub
{Lycopodium tristachyum Pursh) CE78, D E81, D E84 V E E ehr
13 D. zeilleri (Rouy) H olub D E64, DE81 E E ehr
14 Drosera anglica H uds. 6 stan. V E E ehr
15 D. intermedia H ayne (36Ż), 27S V E E ehr
16 D. X obovata M ert. & K och ЗОХ • 9 E ehr
17 Epipogium aphyllum Sw. 44Ż V E E ehr
18 Equisetum hyemale L. (35V), 21Ę, 37Ś, 40Ż E
19 Erica tetralix L. (34T), 42Q • E E SE, ehr
1 2 3 4 5 6 7
21 Festuca pallens H ost 21-22Ę, 39X E N
22 Gymnadenia conopsea (L.) R. Br. 7Ś, 23P, 47W V E og, chr
23 Gypsophila fastigiala L. (39W), 91?, 9Ł, T 38X E
chr
24 Liparis loeselii (L.) Rich. D E44 V V E
25 Lycopodiella inundata (L.) H olub (111), 18G, 27U-V, 30X V V E chr
26 Nymphoides peltata (S. G . G m el.) K untze
chr
(Limnanthemum nym phoides (L.) Link) 53U V V E
27 Orchis m orio L. (29T, 31T), 32X, 34W V V E chr
28 Orobanche picridis F . W. Schultz 40T E E
29 Pulmonaria angustifolia L. (37U ), 36Ś E
chr
30 Pulsatilla patens (L.) 38W V E E
31 P. pratensis (L.) 6 stan. E E chr
32 P. vernal is (L.) M ill. (20P, 37U ), 38W V V E og, chr
33 Rhynchospora fusca (L.) W . T . A iton 22C’ V E SE
34 Salvinia natans (L.) All. (34 U ), 19W V E E chr
35 Scirpoides holoschoenus (L.) Sojâk
( Holoschoenus vulgaris Link) 45X • E •
36 Stachys germ anica L. (39W), 34Ś, 36T, 40S
N t
E
N, chr
37 Staphylea pinnata L. (12K ), 40W , 40X E
38 Trapa natans L. (5 stan.) + 14Q, 16Ś? V E E N , chr
39 Zannichellia palustris L. 40R, 41X E
G atunki narażone (V) V ulnerable species (V)
1 Achillea nobilis L. 39T R V N , antft?
2 Allium ursinum L. 6 stan. V N , og
3 Adonis aestvalis L. 13 stan. * V
4 Androm eda polifolia L. 6 stan.
VL
V
chr
5 Blechnum spicant (L.) R oth 12Q, 211, 26Q, 28S V
I 6 Bupleurum rotundifolium L. 6 slan. E V 1
Callitriche ham ulata Kiinlz. ex Koch 7L, 29T V
8 Campanula cervicaria L. (29T), 29H V
9 Carex bohemica Schreb. (C. cyperoides L.) I5W , 16Ś V V
10 C. buxbaum ii W ahlenb. 4 1 U, 46V V V
11 C. davalliana Sm. (2), 14 stan. V V
12 C. dioica L. 27U , 27V, 35V, 40T V
13 C. hostiana DC. 19X, 2 8 C V
14 C. pilosa Scop. 21N V
15 Cephalanthera longifolia (L.) Frisch 39X, 43Z, 44Z, 44Ż, ▼47P
V V chr
16 Corallorhiza trifida Châtel. 8 stan. V V V chr
17 Corydalis intermedia (L.) M érat 43Ż, 47Ż V
18 Crépis praemosa (L.) Tausch (39W), 37U, 27E-Ę V
19 Dactylorhiza fuc hsii (D ruce) Soó 25 stan. V V V chr
20 D. incarnata (L.) Soó 7 stan. N t V chr
21 D. maculata (L.) Soó (Orchis m aculata L.) 11 stan. V V V chr
22 Dianthus gratianopolitanus Vill.
(D. caesium Sm.) CE97, D E44, 47F ’ R E V chr
23 D. superbus L. 6 stan. V V V chr
24 Drosera rotundifolia L. 33 stan. R V V chr
25 Eleocharis ovata (R oth) Roem. et Schult 30X V V
26 Epipactis albensis N ovâ kova et Rydło 21N - npbl. ♦ v u V N E, chr
27 Equisetum telmateia Ehrh. (E. m axim um Lam.) 46U , CE69, DE90 • N t V N E, chr, pdg
28 Gentiana pneumonanthe L. 13 stan. V V V chr
29 Gentianella ciliata (L.) Borkh. (Gentiana ciliata L.) 19 stan. - V V N , chr
30 Gladiolus imbricatus L. 7 stan. V V chr
31 Gratiola officinalis L. 20L, 22J, 36U - V
32 33
Iris sibirica L.
Koeleria macrantha (Ledeb.) Schult.
6 stan. V E V chr
(К. gracilis Pers.) 36Ś, 37U, 39W ■ V •
34 Ononis spinosa L. (4), 18Z-Ż, 21Ż, 23A ’ N t V chcz
1 2 3 4 5 6 7
36 Osmunda r ega lis L. 37Ż V E V N E, d ir
37 Oxycoccus palustris Pers. (О. quadripetalus G ilib.) 27 stan. V
38 Parnasia palustris L. (2), 9 stan. V
39 Phyllitis scolopendrium (L.) N ew m an 47G ’ V V N , reg,
40 Polystichum aculeatum (L.) R oth
(P. lobatum (H uds.) Chevall. (16Ł), 39Y , 43Ż, 44Ż V N, reg
41 Polygala amara L. ssp. brachyptera (C hod at) H ayek 39W, 39X, T39V V og, N
42 Rhynchospora alba (L.) Vahl. 12 stan. V
43 Saxifraga paniculata M ill. (S. aizoon Jacq.) 39W, 48E’ V N , chr, og, R kt
44 T Sesleria uliginosa O piz 4 6F ’, 4 7F ’ V V
45 T Thymus austriacus Bem h. 34Ś, 40V • - V
46 Trollius europaeus L. 17S, 41U V V chr
47 Utricularia australis R. Br. ( U. neglecta Lehm .) 10 stan. V
48 U. intermedia H ayne 21C , 27U , 46X • V
49 U. minor L. 15V, 29X, 35-36V V *
G atunki rzadkie (R) R are species (R)
1 Agrimonia procera W allr. (A. odorata Mill.) 37U • R
2 Alchem illa glaucescens Wallr. 37Ś, 39S, 41P, T40V, • R reg
▼47F
3 A. crinita Buser 34T • R N , og
4 Allium scorodoprasum L. 38V R R
5 Arctostaphylos uva-ursi (L.) Spreng. 26 stan. V R ch
6 Aruncus sylvestris K ostel. 7 stan. N t R reg, chr
7 Asplénium viride H uds. 44Ż • R og
8 A ster amellus L. 39X • R chcz
9 Astragalus cicer L. (23T, 39W), 34U, T50H ’
'
R
10 Avenula planiculmis (Schrad.) W. Sauer & Chmel
(Avenastrum planiculme (Schrad. Opiz) 40Q R NW , subalp
11 Betula ohscura K otula 10 stan. R sEnd
12 Bromus benekenii (Lange) Trim er (39W), 37U , 43Z, 44Z R
13 Campanula bononiensis L. 37U R
14 Carex disticha H uds. 40Ś, 44J R
15 C. hartmanii C ajander 27P, 46V R
16 Centaurea phrygia L. (С . austriaca Willd.) (30T), 33U R
17 Cephalanthera damasonium (Mili.) D ruce
(C. alba (Crantz) Simonk.) 14 stan. R V R chr
18 Chamaecytisus supinus (L.) Link 6 stan. R N E
19 Chondrilla juncea L. (4 stan.) + 36Ś, T 38S R
20 Cimicifuga europaea Schipcz 39X, 43Y , 44Z, 45Y V R SW, chr
21 Colchicum autum nale L. D F03 V R N, chr
22 Corydalis cava Schweigg. & K ö rte 6 stan. R
23 С. solida (L.) Clairv. 36Ś, 39Y , 43Ż, 44Z R .
24 Cotoneaster niger (Thunb.) F r.
(C. melanocarpus Lodd.) 5 stan. R N W
25 C. intergerrimus M edik 6 stan. R N , og
26 Crataegus x macrocarpa Hegetschw.
(C. calycina Peterm .) 36T, 40Ś R N W
27 T Crepis succisifolia (All.) Ta usch 48V, (34U) R og
28 Cruciata laevipes O piz (Galium cruciata L.) Scop. 19Z R
29 D ryopteris cristata (L.) A. G ray 21 U, 23H, 41 Z T , 48V V R
30 D. dilatata (H oflm .) A. G ray 18C, 23Z-Ż, 26Y, T 39X R
31 Epipactis atrorubens (H oflm .) Besser
(E. atropurpurea Raf.) 18C, 21M, 221, 39X N t R chr
32 Festuca psammophila (H ack.ex Ćelak.) Fritsch 21Ę, 39W R
33 Galanthus nivalis L. 7 stan. V R N , chr
34 Galium cracoviense Ehrend. 39V-W-X, 40W R R En d, chr
35 G. rotundifolium L. 7 stan. R reg
1 2 3 4 5 6 7 37 Gentianella iutescens (Velen.) H olub subsp.
luiescens (Gentiana praecox A. & J. K ern.) D E95 43A ’ E R N, chr
38 39
Glyceria declinata Bréb.
G. nemoralis (R. U echtr.) R. U echtr. & K örn.
27T 46U
R
R R
40 Gymnocarpium robertianum (H offm .) N ewm an
(Phegopteris rohertiana (H offm .) A.Br. 5 stan. R reg
41 Hierochloë australis (Schrad.) Roem . & Schull. D F06 R N t R chcz
42 H. odorala (L.) P. Beauv. DF03-04 R V R chcz
43 Huperzia selago (L.) Bernh. ex Sehr. & M a rt.
(Lycopodium selago L.) (3Ć), 1 IL, 44Z, 43-44Ż V R og, chr
44 Juncus acutißorus Ehrh. ex Hoffm . 3J R R
45 J. alpino-articulatus Chaix. (3 stan.) + 46U R
46 J. ßlifor m is L. (9P), 28X, 30X R
47 Knautia kitaibelii (Schult.) Borbas 48 F’ R N , og
48 Koeleria grandis Besser ex G orski
(K. polonica) D om in 7 stan. R
49 Limoselia aquatica L. 15 V, 21Ę, 28T R
50 Luzula luzuloides (Lam .) D an d y & W ilm ott 44Z R
51 Lysimachia nem orum L. ÎOL, 26-27Ż R N E, reg
52 M yricaria germanica (L.) Desv. 36U R N , pdg
53 Nonea pulla (L.) D C. 36V, 38Ż R N W
54 Petasites albus (L.) G ae rtn. 21 N, 39X, 44Z R reg
55 Platanthera chlorantha (C uster) Rchb. 32X, 33Y V R ehr
56 Potentilla alba L . (39X) 18C, 27E-Ę, 29H-J R
57 Pyrola rotundifolia L. 36X R
58 Rubus radula Weihe 46Y R N E
59 Scrophularia umbrosa D um o rt. (S. alata G ilib.) 44Z R
60 Senecio paludosus L. 20Ć, 44J R •
61 Silaum silaus (L.) Schinz & Thell.
(Silaus ßavescens Bem h.) 18Z, 40T • R •
62 Sisym brium polymorphtim (M urray) Rolh 38T R R
63 Sorbus torminalis (L.) C rantz DE95 V R chr, E
64 Streptopus amplexifolius (L.) D C. (6), 8 stan. R N, reg, chr
65 Thlaspi perfoliatum L. 11 stan R R
66 Thymus glabrescens Willd. 39W, T 34Ś, T40V,
T4 2 B \ T4 7F ’ R
67 T. kosteleckyanus O piz (Th. pannonicus All.) 39W R
68 Trifolium lupinaster L. 24V, 31N R SW
69 Valeriana angustifolia Tausch 39X R
70 V. tripteris L. 4 8F ’ R Rkt, N , og
71 Veronica montana L. 8 stan. R N E, reg
72 V. teucrium L. 5 stan. R
73 V. verna L. 8 stan. R
-74 Vicia pisiform is L. 44Z R ■
G atunki о nie określonej kategorii zagrożenia (I) Indeterm inate species (I)
1 Agropyron intermedium (H ost) P. Beauv. 36ŚT , 40Ż I
2 Alchemilla subcrenata Buser 15G I
-3 Astragalus arenarius L. (1), 4 stan I
4 Atropa belladonna L. 20J, 22J E I chr
5 Beckmannia eruciformis H ost 47V, 21C ’ I an til
6 Bromus erectus H uds. 47Ż I
7 Butom us umbellatus L. 34U 1
8 Callitriche autumnalis L. em. W ahlenb. 35V 1
9 C. stagnalis Scop. kilka stan. 1
10 Cardaminopsis halleri (L.) H ayek (Arabis halleri L.) 26Ż I
11 Carex lasiocarpa Ehrh. 7 stan. I
12 Digitalis purpurea L. 7M, 27M N t I chcz
13 Dryopteris expansa (C. Presl) Fraser-Jenk.
26Y I
og
& Jerm y (D. assimilis S. W alker) 1
1 2 3 4 5 6 7
15 Festuca tenuifolia Sibth 30X, 36V, 39S I
16 r Hieracium bifidum K it. ex H om em 8 stan. I N , 09
17 Hypochoeris glabra L. (4), 3 stan. 1
18 Laserpilium latifolium L. 6 stan. 1
19 Leersia oryzoides (L.) Sw. (34-35V), 39-40Ś 1
20 y Libanotis sibirica (L.) W. D . J. K och. 39X, 4 6F ’ I
21 Linaria arvensis (L.) Desf. 9P, 36T I
22 Lythrum hyssopifolia L. (3 stan.), 29T I
23 Moneses uniflora (L.) A. G ra y (Pyrola uniflora L.) 11 stan. I
24 Oreopteris limbosperma (Bellardi ex. All.)
H olub (Dryopleris oreopteris (Ehrh.) M axon 11 stan. I N E, reg
25 Ornithogalum umbellatum L. 24G , 38S V I chr
26 Orobanche caryophyllacea Sm. (O. vulgaris Poir.) 37U R I
27 O. elatior Su tton (O. maior L.) 37W, 40W I I
28 Poa remota Forselles 9 stan. I 1
29 Polygala amarella C rantz. 4 stan. I
30 Potamogeton alpinus Balb. 27 U
31 Potentilla colina Wibel s.s. 22Ę, 33Ś, 36Ś, T39V-W I
32 P. silesiaca R . U echtr. 33Ś, 39V I sEnd
33 P. recta L. 7X, 37U , 38V, 44Z I
34 Prunella grandiflora (L.) Scholler 13 stan. I
-35 Ranunculus sardous Crantz. (33T, 34Ś), 32Ś I •
36 Rosa agrestis Savi 16N, *39V I
-37 R. dumalis Bechst. em. Boulenger 6 stan. I
38 Sagina subulata (Sw.) C. Presl. 9P, 11L, 12K I N E
39 Sa lix silesiaca Willd. 6K I
40 Saxifraga tridactylites L. 6 stan. 1
41 Stratiotes aloides L. 7 stan. I
42 Trifolium rubens L. 5 stan I
43 Veratrum lobelianum Bem h. 14 stan. N t VL I N , og, chr
Ź R Ó D Ł O : * według: Z a r z y c k i , S z e l ą g 1992;** według: Z a j ą c A., Z a j ą c M. 1997; *** według: J. H ereźniak, oryg.; T według: S z e 1 ą g 2000; ♦ według: B e r n a c k i 2001.
EL EM E N TY K IE RU N K O W E O SIĄ G A JĄ C E W PÓ Ł N O C N EJ CZĘŚCI W Y ŻY N Y C ZĘSTO CH O W SK IEJ K RES SW EG O ZW A RT EG O Z A SIĘG U : N - północny, S - południow y, W - zachodni, E - w schodni; G A T U N K I G Ó R SK IE: pdg - podgórskie, reg reglowe, subalp - subalpejskie, og - ogólnogórskie: E N D E M IT Y I SU B EN D E M ITY J U RY K RA K O W SK O -C H ĘSTO CH O W SK IE J: End - endem it, sEnd - subendem it, Rkt - relikt; K A T E G O R IE ZA G R O ŻE N IA WG IU N S (1978), N IE C O Z M IEN IO N E : Ex - wymarłe lub zagrożone, ExN — w ym arły w st anie dzikim , na stanow isku na turalnym , E - wymierające, V, VU - narażone, VL - zagrożone tylko n a stanow iskach niżow ych, R - rz adkie, I - nieokreślonej kategorii zagrożeń, N t - gatunek nie zagrożony; G A T U N K I C H R O N IO N E : chr - całkow icie, chcz - częściowo; W Y STĘPO W A N IE: 37U - sym bol kw adratu ( 2 x 2 km ) wg podziału regionalnego, wpisany w ram kę w ew nętrzną m apy - rye. I, D E72 - symbol kw ad ratu wg podziału krajow ego (A TPO L): litery wpisane w zew nętrznej ram ce m apy (rye. 1) oznaczają „du że” kw adraty (100 x 100 km ), zaś cyfry wpisane w środ kow ą ram kę m apy (rye. 1) oznaczają „m ałe” kw adraty (10 x 10 km) ( Z a j ą c A ., Z a j ą с M . 1997), (37U ) - stanow isko w danym kw adracie praw dopo dobnie już nie istnieje, ? - istnienie stanow iska niepewne, antft - antrop ofit, npbł - stanow isko nowe - niepubl.
SO U RCE: * after: Z a r z y c k i , S z e l ą g 1992; ** after: Z a j ą c A., Z a j ą c M . 1997; *** after: J. H ereźniak, oryg.; T after: S z e l ą g 2000; ♦ after: B e r n a c k i 20001.
D IR EC T IO N A L ELEM EN TS, I.E. SPECIES R EA C H IN G IN T H E N O R T H E R N PA RT O F T H E CZĘ STO C H O W A U PL A N D T H E LIM IT OF T H E IR CO M PA C T O CC U R R EN C E: N - northe rn, S - sou thern, W - western, E - eastern; M O U N T A IN SPECIES: pd g - subm ontane, reg - m ontane, subalp - subalpine, og - m ultizonal m ou ntain ; E N D E M IC A N D S U B E N D EM IC SPECIES O F T H E C RA C O W -CZĘSTO CH O W A JU R A SSIC R EG IO N : End - endemic, sEnd - subendem ic, R k t - relic; T H E R E D D A TA BO O K CA TEG O RIES: Ex - extinct an d probably extinct, ExN - extinct in the W ild, in na tur al station, E - endangered, V - vulnerable, V L - th reatened species only in low land stations, R - rare, I - indeterm inate, N t - species no t threatened; LEG A L LY P R O T EC T ED SPECIES: chr - strictly, chcz - partially; O C C U R R E N C E: 37V - sym bol o f square ( 2 x 2 km ) according to regional division th at is inserted in inside m ap fram e - Fig. 1, D E72 - sym bol o f square according t o n atio nal division (A TPOL): letters inserted in the outside fram e o f m ap (Fig. 1) indicate “ large” squares (100 x 100 km), while digits inserted in the middle fram e o f m ap (Fig. 1) indicate “ sm all” squares (10 x 10 km ), (37U) - pro bab ly extinct locality in given square, ? - locality o f uncertain existence, antft - anth ropophy te, npbl - new locality.
T a b e la 2 : U d z ia ł w y m a rł y c h i z a g ro ż o n y c h g a tu n k ó w ro śl in n a c z y n io w y c h w p ó łn o c n e j cz ęś ci W y ż y n y Ś lą s k o -K ra k o w sk ie j i w P o ls c e T a b le 2 : P e rc e n ta g e o f e x ti n c t a n d th re a te n e d v a sc u la r p la n t sp e ci e s in th e n o rt h e rn p a rt o f th e S il e si a -C ra c o w U p la n d a n d P o ls k a O b sz a r A re a Z g o d n ie z li st a m i ro śl in z a g ro ż o n y c h A c c o rd in g to li st s o f th re a te n e d p la n ts K a te g o ri e z a g ro ż e n ia C a te g o ri e s o f th re a t L ic z b a g a tu n k ó w z a g ro ż o n y c h N u m b e r o f e n d a n g e re d sp ec ie s P ro c e n to w y u d z ia ł g a tu n k ó w z a g ro ż o n y c h w ' ro d z im e j fl o rz e re g io n u i k ra ju P e rc e n ta g e s o f th re a te n e d sp ec ie s in th e n a ti v e fl o ra o f th e re g io n a n d o f th e c o u n tr y L ic z b a w sz y st k ic h ro d z im y c h g a tu n k ó w T o ta l sp ec ie s n u m b e r o f a u to c h th o n u s fl o ra w y m a rł e e x ti n c t E x w y m ie -ra ją c e e n d a n -g er ed E n a ra ż o n e v u ln e -ra b le V rz a d k ie ra re R n ie o k re -śl o n e in d e te r-m in a te I • C z ę ść p ó łn o c n a W y ż y n y Ś lą sk o - K ra k o w sk ie j N o rt h e rn p a rt o f S il e si a -C ra c o w U p la n d re g io n a ln ą -p ro p o n o w a n ą (o ry g .) re g io n a l -p ro p o se d (o ry g .) 4 2 3 9 4 9 7 4 4 3 2 4 7 2 3 ,7 1 0 4 0 • U d z ia ł z a g ro ż o -n y c h g a tu n k ó w ro śl in w s k a li k ra -jo w e j w e fl o rz e w w . re g io n u C o n tr ib u ti o n o f th re a te n e d p la n t sp e c ie s o f th e c o u n tr y i n t h e n a -ti v e fl o ra o f th e re g io n k ra jo w y m i“ * n a ti o n a l“ 4 2 2 7 5 3 11 7 1 0 0 9 ,6 • P o ls k a P o la n d k ra jo w ą " n a ti o n a l“ 4 0 5 4 1 4 2 1 4 6 3 6 4 1 8 1 9 ,0 2 2 0 0 Ż R Ó D Ł O /S O U R C E : “ Z a r z y c k i , S z e l ą g 1 9 9 2 ; 4 Z a j ą c A ., Z a j ą c M . (r e d .) 1 9 9 7 .
T a b e la 3 : U d z ia ł g a tu n k ó w z a g ro ż o n y c h w e fl o rz e ro śl in n a c z y n io w y c h p ó łn o c n e j c zę śc i W y ż y n y Ś lą sk o -K ra k o w sk ie j w p o sz c z e g ó ln y c h k a te g o ri a c h z a g ro ż e ń o ra z w p o d z ia le n a g ru p y si e d li sk o w e , z a si ę g o w e i st a tu s o c h ro n n y T a b le 3 : P e rc e n ta g e s o f th re a te n e d s p e c ie s in t h e f lo ra o f v a sc u la r p la n ts i n t h e n o rt h e rn p a rt o f th e S il e si a -C ra c o w U p la n d i n g iv en c a te g o ri e s o f th re a t a n d in th e h a b it a t o c c u rr e n c e ra n g e a n d le g a l p ro te c ti o n g ro u p s Kate g o ri e z a g ro ż e n ia g a tu n k ó w (u d z ia ł li c z b o w y i p ro c e n to w y ) C a te g o ri e s o f th re a t to sp ec ie s (n u m e ri c a l a n d p e rc e n ta l c o n tr ib u ti o n ) G ru p y g a tu n k ó w z a g in io n e w y m ie ra ją c e n a ra ż o n e rz a d k ie n ie o k re śl o n e R a z e m G ro u p s o f sp ec ie s e x ti n c t e n d a n g e re d v u ln e ra b le ra re in d e te rm in a te T o ta l E x E \ r R 1 sz t. p c s % sz t. p c s % sz t. p cs % sz t. p c s % sz t. p c s % • L e śn o -z a ro śl o w e O f fo re st a n d b u sh e s 9 3 ,6 1 3 5 ,7 1 2 4 ,9 4 0 1 6 ,2 1 0 4 ,0 8 4 3 4 ,0 • Ł ą k o w o -t o rf o w is k o w e O f m e a d o w s a n d p e a t-b o g s 1 3 5 ,7 11 4 ,9 2 0 8 ,1 1 4 5 ,7 8 3 ,2 6 6 2 6 ,7 • W o d n o -b ło tn e A q u a ti c -m u d d y 7 2 ,8 6 2 ,4 5 2 ,0 1 0 ,4 7 2 ,8 2 6 1 0 ,5 • K se ro te rm ic z n e i n a sk a ln e X e ro th e rm ic a n d e p il it h ic 5 2 ,0 7 2 ,8 9 3 ,6 17 6 ,9 1 3 5 ,7 5 1 2 0 ,6
G ru p y g a tu n k ó w E x E V R I sz t. % sz t. % sz t. % sz t. % sz t. % • S e g e ta ln e i ru d e ra ln e S e g e ta l a n d ru d e ra l 8 3 ,2 2 0 ,8 3 1 ,2 2 0 ,8 5 2 ,0 2 0 8 ,1 • R a z e m g a tu n k ó w r eg io n a ln ie z a g ro ż o n y c h T o ta l o f re g io n a ll y th re a te n e d sp ec ie s 4 2 1 7 ,0 3 9 1 5 ,8 4 9 1 9 ,8 7 4 3 0 ,0 4 3 1 7 ,4 2 4 7 1 0 0 -g a tu n k i g ó rs k ie m o u n ta in sp ec ie s 4 1 ,6 3 1 ,2 6 2 ,4 1 7 . 6 ,9 4 1 ,6 3 4 1 3 ,8 e le m e n ty k ie ru n k o w e d ir e c ti o n a l sp e ci es 3 1 ,2 9 3 ,6 1 0 4 ,0 21 8 ,5 4 1 ,6 4 7 1 9 ,0 g a tu n k i p ra w n ie c h ro n io n e le g al ly p ro te c te d ’ s p e d e s 1 2 4 ,9 2 5 1 0 ,1 2 0 8 ,1 1 7 6 ,9 5 2 ,0 7 9 3 2 ,0
? W ie lun Ч
Pajęczno1 уВуЬип !
Gorzów (Praszka Radomsko
I isvV-iili ;luozbork>< Krzepice, .Kłobuck Olesno CZĘST0CHOWi ilachownij Dobrodzień. v 0?inie k z e__ -— , Lubliniec, 'ożniki Koziegłowy Strzelce Opols! ■ - 1 W. - 2 ♦ - 3 ▼ - 4 A - 5 — - 6 “ - 7 ---8 O o - 9 - 1 0
Rye. I. Rezerw aty przyrody i parki krajobrazow e północnej części Wyżyny Śląsko-Krakow skiej: REZERW A T Y PR ZY RO D Y : 1 - krajobrazow e, 2 - przyrody nieożywionej, 3 - leśne, 4 - florystyczne, 5 - faunistyczne - ptaków ; PA RK I K RA JO BRA ZO W E: 6 granice parków krajobrazowych (A Zespołu Jurajskich Parków K rajobrazowych: „Staw ki” i „O rlich G niazd ” , В Załęczańskiego Parku K rajob -razow ego i С - Parku K rajob-razow ego „Lasy nad G ó rn ą Lisw artą"), 7 - granice otuliny parków , 8 - gran ica północnej części Wyżyny Śląsko-Krakowskiej, 9 - Częstochow a i inne m iasta, 10 - bok kw adratu w terenie - 2 km (pow. 4 km 2)
Fig. 1. N ature reserves and landscape parks in the northern Silesia-Cracow U pland: N A T U RE RESERVES: 1 - landscape, 2 - of inanim ate nature, 3 - forestal, 4 - floristic, 5 - faunistic - avian; LA N D SCA PE PA RK S: 6 - limits of landscape parks (A - Complex o f Jurassic Landscape Parks: „Staw ki” and „O rle G n iazd a” , В - Załęcze Landscape Park and С - „Lasy nad G ó rn ą Lis w artą” (U pper Lisw arta Forests)), 7 - limits o f parks protective borders, 8 - limit of the northern p ar t of the Silesia-Cracow U pland, 9 - Częstochow a and other towns, 10 - side o f study area square - 2 km (area 4 km2)
Z porównania zagrożenia flory regionalnej w poszczególnych kategoriach z florą krajową na czerwonej liście Z a r z y c k i e g o i S z e l ą g a (1992) por. tab. 2 - wynika, że flora regionu jest w wyższym stopniu zagrożenia (23,7%) niż flora krajowa (19%), co zaznacza się również w wyższych liczbach bezwzględnych gatunków wymarłych i zaginionych (Ex - 42 gatunki w regionie i 40 w kraju) oraz o nie określonej kategorii zagrożenia (I: 43-36 gatunków). Świadczy to dość jednoznacznie o:
• bogactwie i różnorodności flory północnej części Wyżyny Śląsko-Krakow-skiej, wśród której jest wiele gatunków swoistych, o wąskiej skali ekologicz-. nej, które są podatne na zagrożenia i łatwo ulegają eliminacji, a jed no -cześnie o
• małym stopniu poznania tej flory (znaczny udział kategorii I) i dużej dynamice przemian środowiska w wyniku różnych form antropopresji na specyficzne siedliska gatunków stenotopowych. N a potwierdzenie tej tezy auto r m a wiele własnych spostrzeżeń i obserwacji z ostatnich lat, np. stwierdzenie zniszczenia jedynego współczesnego stanowiska Pinguicula
vulgaris w rejonie Częstochowy - w dzielnicy Błeszno (35V) - na skutek
zabudowy, już po roku od chwili jego znalezienia (lg. G ajd a 1975). Podobny los spotkał prawdopodobnie również stanowiska: Carex limosa (23Y), Cerasus frułicosa (37U), Drosera intermedia (27S), Erica tetralix (42Q) i inne, któ re w tej sytuacji umieszczono na załączonej liście (tab. 1), jeszcze w kategorii „wymierające” (E), ale mogą one już tam nie istnieć ze względu na specyficzne wymagania i znaczne nasilenie zagrażających im zjawisk.
Podobne dylematy miał autor ze wszystkimi gatunkami roślin, które znane są od dawna lub zostały niedawno odkryte tylko na jednym stanowisku i w zależności od wyżej wymienionych okoliczności zostały zaliczone do kategorii: wymierających (E), rzadkich (R) lub o nie określonej kategorii (I) (por. tab. 1 i rye. 1). Ostateczna kwalifikacja danego taksonu do konkretnej kategorii zagrożenia dokonuje się w praktyce na zasadzie dość subiektywnego arbitrażu, opartego - w najlepszym wypadku - na obserwacji i doświadczeniu terenowym oraz na ekologicznej wiedzy badacza.
Analiza zagrożonych gatunków roślin na omawianym terenie pod kątem pięciu podstawowych grup siedliskowych, na jakich one występują (por. tab. 3), wskazuje, że najbardziej zagrożone są rośliny siedlisk leśnych (34,0%), następnie łąkowo-torfowiskowe (26,7%) oraz kserotermiczne i naskalne (20,6%). Jest to obraz nieco inny od tego, jaki zanotowano podczas pierwszej analizy wymierania gatunków roślin w okolicach Częstochowy ( H e r e ź n i a k
1976). Wówczas, za okres 100 lat najwyższy ubytek odnotowano we florze wodnej (19,6%), a następnie segetalno-ruderalnej (13,9%), łąkowo-torfowisko- wej (13,3%) i kserotermicznej (11,8%); natomiast najniższy ubytek odnotowa-no wśród gatunków leśodnotowa-no-zaroślowych, a miaodnotowa-nowicie - 6,3%. Wysoki obecnie
udział gatunków leśnych w grupie zagrożonych wynika prawdopodobnie ze stosunkowo najlepszego poznania flory i roślinności leśnej na tym obszarze ( H e r e ź n i a k 1993).
Wśród roślin zagrożonych w północnej części Wyżyny Śląsko-Krakowskiej ponad 32% to gatunki prawnie chronione, zgodnie z rozporządzeniem M inistra Środowiska z 11 IX 2001 r. (79 gatunków, w tym cztery częściowo chronione), 19,0% (47 gatunki) stanowi element kierunkowy, złożony głównie z gatunków południowych, osiągających w tym regionie północną i zbliżone do niej granice zwartego zasięgu, wreszcie 13,8% (34 gatunki) stanowią gatunki górskie (tab. 3).
Stworzenie w pełni wiarygodnej listy zagrożonych gatunków roślin jest niemożliwe, choćby ze względu na stałą fluktuację czynników oddziaływających na egzystencję badanych organizmów, ich sezonowy i okresowy pojaw oraz ograniczone możliwości fizyczne florystów, aby m óc skutecznie objąć szcze-gółową obserwacją cały eksplorowany teren.
Duże znaczenie w procesie tworzenia czerwonych list m ają jasno zdefi-niowane kategorie zagrożeń, poprzez stworzenie ścisłych, jednoznacznych, prosto i zrozumiale określonych kryteriów, które je wyróżniają w sposób możliwie obiektywny, łącznie z zastosowaniem waloryzacji liczbowej. Jednak, im kryteria te będą bardziej dokładne, o charakterze ilościowym, tym określenie kategorii zagrożenia będzie wymagało większej ilości danych liczbowych o każdym taksonie i o jego rozmieszczeniu. Dlatego wciąż najważniejszym, podstawowym elementem koniecznym do stworzenia wia-rygodnych list zagrożonych taksonów jest duża liczba i wysoka jakość informacji chorologicznych o poszczególnych taksonach, zbieranych przez florystów różnych specjalności przez wiele lat, najlepiej w systemie m onitorin-gowym. Ponieważ takie warunki w naszej praktyce jeszcze nie istnieją, tworzymy zwykle listy tymczasowe, odzwierciedlające w większym stopniu stan zbadania florystycznego danego terenu, niż faktyczny stopień zagrożenia flory tego obszaru. Północna część Wyżyny Śląsko-Krakowskiej należy do krain stosunkowo słabo i fragmentarycznie poznanych, poza jurajskimi obszarami Wyżyny Częstochowskiej, gdyż intensyfikacja w pełni zorganizo-wanych, profesjonalnych badań florystycznych tego regionu przypada dopiero na okres ostatnich 30 lat.
Dlatego zaproponow aną tu regionalną listę wymarłych i zagrożonych gatunków roślin należy uznać za pierwszą, większą próbę przedstawienia całościowo tego zagadnienia, na podstawie zebranych m ateriałów z różnych, rozproszonych źródeł publikowanych oraz własnych danych i badań terenowych, prowadzonych przez autora od ponad 35 lat (por. również H e r e ź -n i a k 1976).
IUCN
(
1
9
9
4
)
[
IU
CN
(
1
9
7
8
)
; W ym a r łe : f c a łk o w ic ie I w s ta n ie d z ik im E X i E x — w y m a r łe i i E W i z a g in io n e Z a g r o ż o n e :(
k r y ty c z n ie z a g r o ż o n e — — C R [ E d o s ta te c z n a li c z b a d a n y c h z a g r o z o n e n a r a ż o n eÎ
R O Z P A T R Y WA N EI
nie(
w y s ta r c z a ją c a li c z b a d a n y c h ( D D ) ■ N IE R O Z P A T R Y WA N E ( N E ) M a łe g o r yz yk a ( L R ): (p o d a tn e n a z a g ro ż e n ia ) / E N V U z a le ż n e o d o c h r o n y — — c d b li sk ie z a g r o ż e n ia n t n a jm n ie js z e j tr o sk i — — — Ic w y m ie r a ją c e n a r a ż o n e r z a d k ie n ie o k r e ś lo n a k a te g o r ia z a g r o ż e n ia R y c . 2 . P o ró w n a n ie k a te g o ri i z a g ro ż e n ia g rz y b ó w , ro śl in i z w ie rz ą t, w g Ś w ia to w e j U n ii O c h ro n y P rz y ro d y z 1 9 7 8 i 1 9 9 4 r F ig . 2 . C o m p a ri so n o f fu n g i, p la n ts a n d a n im a l th re a t c a te g o ri e s a c c o rd in g to In te m a ti o n U n io n fo r th e C o n se rv a ti o j o f N a tu re o f 1 9 7 8 a n d 1 9 9 4 £>Zdając sobie sprawę z braku kompletnych informacji o florze omawianego terenu, przy poszczególnych gatunkach zagrożonych, tworzących tę listę (tab. 1), podano liczby znanych dotąd stanowisk poszczególnych roślin, na których m. in. oparto ich przynależność do konkretnych kategorii zagrożeń. Pozwoli to czytelnikowi zorientować się w istniejących i przyjętych podstawach tej klasyfikacji, a jednocześnie dane te będą zapewne źródłem informacji 0 stopniu poznania i rozmieszczeniu rzadkich, botanicznie ważnych gatunków roślin. W tej sytuacji należy zwrócić uwagę badawczą oraz głęboką troskę w działaniach praktycznych na ochrony stanowisk tych wyjątkowo cennych 1 zagrożonych w swej egzystencji gatunków roślin naczyniowych.
4. Literatura
B e r n a c k i L. 2001. Epipactis ałbensis Novakova et Rydlo. K ruszczyk polabski - VU, [w:] R. K azim ierczakow a, K. Zarzycki (red.). Polska czerwona księga roślin. Inst. Bot. im. W. Szafera. PAN , K raków : 531-532.
В r ó ż E. 1990. Lista wymierających i zagrożonych gatunków roślin naczyniowych Krainy Świętokrzyskiej [A list o f alm ost extinct and endangered species o f vascular plants in the Świętokrzyski region]. Roczn. Świętokrz. 17: 97-105.
C z y ż e w s k a K. 1998. Kategorie Czerwonej Listy (The IU CN Red List Categories], [W:] K. Czyżewska (red.). Różnorodność biologiczna porostów. Wyd. U Ł, Łódź: 29-43. H e r e ź n i a k J. 1974. Kartoteka roślin naczyniowych północnej części W yżyny Śląsko-Krakowskiej.
(K atedra G eobotaniki i Ekologii Roślin U Ł, mpis).
H e r e ź n i a k J. 1976. Wymieranie flo ry okolic Częstochowy p od wpływem stu lat urbanizacji. Phytocoenosis 5, 3/4: 339-351.
H e r e ź n i a k J. 1993. Stosunki geobotaniczno-leśne północnej części W y żyny Śląsko-Krakowskiej na tle zróżnicowania i przemian środowiska. M on. Bot. 75 [Warszawa]: 368 ss.
H e r e ź n i a k J. 1995a. Regionalna lista zagrożonych gatunków roślin naczyniowych w pół-nocnej części W yżyny Śląsko-Krakowskiej. [W:] M ateriały Konferencji Naukowej nt. „Ga-tunkowa i obszarowa ochrona przyrody Polski Środkowej" . U niwersytet Łó dzki. 7-9 kwiecień 1995.
H e r e ź n i a k J. 1995b. Regionalna lista zagrożonych gatunków roślin naczyniowych w północnej części W yżyny Śląsko-Krakowskiej. [W:] „Szata roślinna Polski w procesie przemian". M ateriały konferencji i sympozjów 50. Zjazdu PTB. K raków : 139.
H e r e ź n i a k J. i in. [ G r z y l A., K o ł o d z i e j e k J., S i e r a d z k i J.] 1996. Materiały do flo ry północnej części W yżyny Śląsko-Krakowskiej - rzadkie i interesujące gatunki roślin naczyniowych na obszarach położonych na zachód i południe od Częstochowy. Frag m . Flor. G eobot., ser. Polonica 3: 41-47.
IU C N Red List Categories. 1994. Prepared by the IU CN Species Survival Comm ission. As approved by the 40ht M eeting o f the IU C N Council G land, Switzerland, 30 N ov. 1994. K a r o F. 1881. Flora okolic Częstochowy. Pam . Fizjogr. 1: 208-257.
K a z i m i e r c z a k o w a R. , Z a r z y c k i К . (red.). 2001. Polska czerwona księga roślin (wyd. 2). Inst. Bot. im. W. Szafera PAN , K raków : 664 ss.
K o n d r a c k i J. 1988. Przegląd regionalny. [W:] Geografia fizyc zna Polski. PW N . Warszawa: 464 ss.
K u c h a r c z y k M. , W ó j c i a k J. 1995. Ginące i zagrożone gatunki roślin naczyniowych W yżyny Lubelskiej, Roztocza, Wołynia Zachodniego i Polesia Lubelskiego. Ochr. Przyr. 52: 33^6.
L u c a s G „ S y n g e H. 1978. The IU C N Plant Red Data Book. IU C N , M orges.
M i r e k Z. i in. [ P i ę k o ś - M i r k o w a H., Z a j ą c A., Z a j ą c M .] 1995. Vascular Plants o f Poland - a checklist. Polish Bot. Stud. G uideb. 15: 1-303.
O l a c z e k R. 1985. Kategorie zagrożenia gatunków roślin i zwierząt opracowane przez M iędzy-narodową Unię Ochrony Przyrody i je j Zasobów. Chrońm y przyr. ojcz. 41, 6: 5-21. P a r u z e l J. B. i in. [ W i k a S., B u l a R. (red.)] 1996. Czerwona lista roślin naczyniowych
Górnego Śląska. R aporty , O pinie 1: 8-42.
S k a l s k i A. W. 1994. Ochrona przyrody w województwie częstochowskim , [tabela: „Czerw ona Usta roślin i zwierząt wojew ództwa częstochowskiego” ]. [W:] Informacja o stanie środowiska przyrodniczego województwa częstochowskiego w 1993 roku. PIOŚ w Częstochow ie. Bibl. M onit. Środ., Częstochowa: 82-86.
S z a f e r W. i in. [ K u l c z y ń s k i S., P a w ł o w s k i B.] 1976. Rośliny polskie. PW N , Warszawa. S z e l ą g Z. 2000. M ateriały do flo ry W yżyny Krakowsko-Częstochowskiej. F ragm . Flor.
G eobot., ser. Polonica 7: 93-103.
Z a j ą c A. , Z a j ą c M . (red.). 1997. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych chronionych w Polsce. N akł. Prac. Chorol. K om put. IB U J, K raków : 100 ss.
Z a r z y c k i K . 1986. Lista wymierających i zagrożonych roślin naczyniowych Polski. [W:] K. Zarzycki, W. W ojewoda (red.). 1986. Lista roślin wymierających i zagrożonych w Polsce. PW N , Warszaw a: 11-27.
Z a r z y c k i K. , K a ź m i e r c z a k o w a R. (red.). 1993. Polska czerwona księga roślin. Inst. Bot. PA N , Inst. O chr. Przyr. PA N, K raków: 310 ss.
Z a r z y c k i K. , S z e l ą g Z. 1992. Czerwona lista roślin naczyniowych zagrożonych w Polsce. [W:] K . Zarzycki, W. W ojew oda, Z. H einrich (red.) 1986. Lista roślin zagrożonych >v Polsce (wyd. 2). Inst. Bot. im. W. Szafera. PA N , K raków : 87-98.
Ż u k o w s k i W., J a c k o w i a k B. 1995. Lista roślin naczyniowych ginących i zagrożonych na Pomorzu Zachodnim i w Wielkopolsce. [W:] W. Żukow ski, B. Jackow iak (red.) Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Prace Zakł. Taksonom ii Roślin U AM w Poznaniu: 9-96.
5. Summary
The suggested for the year 2002, regional list of threatened species in the northern Silesia-Cracow U pland comprises a total o f 247 vascular p lan t species, which constitute 23,7% o f the total native flora o f the region (1040 species), and is com posed of: 42 extinct and probably extinct (Ex), 39 endangered (E), 49 vulnerable (V), 74 rare (R) and 43 species of indeterm inate (I) category o f threa t (Table 2).
A complete list of regionally extinct and endangered plants species is presented in Table 1, in 5 categories o f threat ( L u c a s , S y n g e 1978), according to regionally occurring, and to a certain extent arbitrarily assessed, degrees of their threat. In consecutive colum ns of the table there is inform ation on:
• colum n 3 - the num ber o f localities (e.g. 6 stan.) or placement of localities (e.g. 35V or D E71) o f given species in the m ap (Fig. 1). The localities are m arked w ith, above
m entioned, num ero-literal symbols of small squares - 2 x 2 km (e.g. 35V), or lager squares (A TPO L) - 1 0 x 1 0 km (e.g. DE71), into which the study area was divided in the enclosed field m ap-cartogram (Fig. 1);
• colum n 4 - categories of th reat in the country scale ( Z a r z y c k i , S z e l ą g 1992); • colum n 5 - categories of thre at o f legally protected species in the country scale ( Z a j ą c
A., Z a j ą c M. 1997);
• colum n 6 - categories of threa t in the region scale (original - J. H e r e ź n i a k ) , as well as • colum n 7 - other d ata, indicating the species th at are: legally protected, m oun ta in, and
reaching in the study area the limit o f their com pact occurrence rages.
These species originate from various hahitats, represent various geographic elements of our flora and many o f them (32,0% ) are legally protected; precise d a ta in this respect are presented in table 3.
Prof. nadzw . d r hab. Ja n u s z He r e ź n i a k T ra nslated by Łu k a s z Gł o w a c k i Zakład Systematyki i G eografii Roślin
U niw ersytet Łódzki
