ARMAND KASZTELAN1 ANNA KIEREPKA-KASZTELAN2
EKONOMICZNO-EKOLOGICZNE ASPEKTY
FUNKCJONOWANIA PRZEDSIÊBIORSTW
PRZEMYS£U SPO¯YWCZEGO
W WOJEWÓDZTWIE LUBELSKIM
Abstrakt. W artykule przedstawiono, z jednej strony, poziom oddzia³ywania przemys³u
spo¿yw-czego na œrodowisko naturalne, z drugiej zaœ, na podstawie badañ ankietowych podjêto próbê analizy nak³adów inwestycyjnych poniesionych przez ten dzia³ na ochronê œrodowiska. Ze wzglê-du na znaczenie w strukturze gospodarki zakresem przestrzennym badañ objêto podmioty prowa-dz¹ce dzia³alnoœæ na terenie województwa lubelskiego. Przedsiêbiorstwa przemys³u spo¿ywcze-go, charakteryzuj¹ce siê znacznym rozproszeniem i rozdrobnieniem prowadzonej dzia³alnoœci, maj¹ istotny wp³yw na poziom emitowanych zanieczyszczeñ w regionie lubelskim. Fakt ten t³u-maczy zaanga¿owanie podmiotów sektora spo¿ywczego w dzia³ania na rzecz ochrony œrodowi-ska. W badanych latach odnotowano czterokrotny wzrost wartoœci zrealizowanych inwestycji proekologicznych. Najczêœciej wykorzystywanym Ÿród³em finansowania tych inwestycji s¹ œrod-ki w³asne, stanowi¹ce ponad po³owê wydatkowanych œrodków. Najwiêkszy udzia³ w strukturze realizowanych przedsiêwziêæ proekologicznych, zarówno w ujêciu wartoœciowym, jak i iloœcio-wym, stanowi³y inwestycje w gospodarkê œciekow¹ i ochronê wód. Uwzglêdniaj¹c podzia³ inwe-stycji ze wzglêdu na ich rodzaj, nale¿y stwierdziæ, ¿e wci¹¿ dominuj¹ inwestycje „koñca rury”, a wiêc ograniczaj¹ce emisjê ju¿ powsta³ych zanieczyszczeñ.
S³owa klucze: przemys³ spo¿ywczy, zanieczyszczenia œrodowiska, nak³ady na ochronê
œro-dowiska
WIEΠI ROLNICTWO, NR 2 (143) 2009
1Autor jest pracownikiem naukowym Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie (e-mail: armand.
kasztelan@up.lublin.pl).
ZNACZENIE PRZEMYS£U SPO¯YWCZEGO W STRUKTURZE GOSPODARKI WOJEWÓDZTWA
Jednym z najlepiej rozwiniêtych dzia³ów gospodarki województwa lubelskie-go jest przemys³ spo¿ywczy. W 2004 roku w zakresie produkcji artyku³ów spo-¿ywczych, napojów i wyrobów tytoniowych dzia³alnoœæ prowadzi³o 1669 pod-miotów, w tym prawie 3/4 stanowi³y firmy zatrudniaj¹ce do 9 pracowników. Do-minuj¹cymi bran¿ami w 2004 roku by³y: bran¿a piekarniczo-cukiernicza (692 podmioty), zbo¿owo-m³ynarska (367), napojów i soków (77) i mleczarska (32), a ponadto cukrownicza, owocowo-warzywna, piwowarska, tytoniowa, ziemniaczana i miêsna [Strategia rozwoju... 2005].
W 2004 roku produkcja sprzedana zak³adów przemys³u spo¿ywczego w wo-jewództwie lubelskim stanowi³a 27,3% wartoœci sprzeda¿y ca³ego przemys³u (tabela 1). W porównaniu z 2000 rokiem wartoœæ produkcji zwiêkszy³a siê w ujêciu bezwzglêdnym o 6%, natomiast jej udzia³ zmniejszy³ siê o 3,5 punktu procentowego (2000 roku – 30,8%). W przeliczeniu na jednego zatrudnionego wartoœæ produkcji sprzedanej w przemyœle spo¿ywczym zwiêkszy³a siê w bada-nym okresie o prawie 1/3, podczas gdy w ca³ym przemyœle odnotowano wzrost o 40%.
TABELA1. Przemys³ spo¿ywczy w województwie lubelskim w 2000 i 2004 roku
Przemys³ ogó³em w tym: Produkcja artyku³ów
Wyszczególnienie spo¿ywczych i napojów [%]
2000 2004 2000 2004
Produkcja sprzedana ceny bie¿¹ce
[mln z³] 12 865,8 15 400,3 30,8 27,4
Produkcja sprzedana
na jednego zatrudnionego [z³] 132 048 185 124 123,8 116,7
Przeciêtne zatrudnienie [osób] 97 433 83 189 24,9 23,5
Przeciêtne miesiêczne
wynagrodzenie brutto [z³] 1745,17 2049,33 87,6 81,2
ród³o: Rocznik statystyczny... 2004, 2005.
W 2004 roku zak³ady przemys³u spo¿ywczego zatrudnia³y ponad 19,5 tys. osób, to jest prawie 23,5% ogó³u pracuj¹cych w przemyœle województwa lubel-skiego. W stosunku do 2000 roku odnotowano spadek liczby zatrudnionych w przemyœle spo¿ywczym (o prawie 1/5) oraz udzia³u tego zatrudnienia w ogól-nej liczbie osób pracuj¹cych w przemyœle ogó³em (o 1,4 punktu procentowego). Przeciêtne miesiêczne wynagrodzenie brutto w przemyœle spo¿ywczym stano-wi³o nieco ponad 81% œredniego wynagrodzenia w ca³ym przemyœle wojewódz-twa, tempo zaœ wzrostu tego wynagrodzenia w latach 2000–2004 by³o dwukrot-nie woldwukrot-niejsze.
Dane z tabeli 2, dotycz¹ce wielkoœci produkcji wybranych wyrobów przemy-s³u spo¿ywczego w województwie lubelskim, wykazuj¹ du¿y udzia³ w produk-cji krajowej takich produktów, jak: miêso wo³owe, wêdliny wieprzowe i sery, a tak¿e mas³o i m¹ka pszenna.
W przetwórstwie spo¿ywczym iloœciowo dominuj¹ ma³e i œrednie przedsiê-biorstwa (99%), jednak wiêkszoœæ produkcji realizowana jest przez du¿e zak³a-dy przemys³owe. Poziom koncentracji w przemyœle spo¿ywczym jest bran¿owo zró¿nicowany. Du¿e przedsiêbiorstwa maj¹ przewagê w bran¿y produkuj¹cej wyroby spirytusowe, piwo, soki i napoje owocowo-warzywne, koncentraty spo-¿ywcze oraz oleje i margaryny, jogurty, makarony. Z kolei ma³e i œrednie firmy, o charakterze lokalnym, zdominowa³y przetwórstwo mleka, du¿¹ czêœæ przemy-s³u miêsnego, przetwórstwo owoców i warzyw, a tak¿e przemia³ zbó¿ i produk-cjê pieczywa [Antoszek 2004, s. 259].
TABELA 2. Produkcja wa¿niejszych wyrobów przemys³u spo¿ywczego w województwie lubelskim w 2004 roku
Wyszczególnienie Ogó³em Udzia³ w produkcji
krajowej [%] Miêso, t³uszcze, podroby i odpadki wo³owe [tys. t] 27,3 16,8 Miêso, t³uszcze, podroby i odpadki wieprzowe [tys. t] 70,5 6,9
Wêdliny wieprzowe (oprócz kie³bas) [tys. t] 9,3 20,7
Soki owocowe i warzywne [tys. t] 36,3 4,0
Mas³o oraz inne t³uszcze otrzymywane z mleka [tys. t] 12,5 7,1
Mleko p³ynne przetworzone [tys. hl] 887,3 4,3
Sery dojrzewaj¹ce [tys. t] 23,2 10,6
Ser œwie¿y niedojrzewaj¹cy i twaróg [tys. t] 21,6 7,3
M¹ka pszenna [tys. t] 227,2 9,9
M¹ka ¿ytnia [tys. t] 13,1 5,1
ród³o: Rocznik statystyczny... 2005.
Lokalizacja zak³adów przemys³u spo¿ywczego wykazuje silny zwi¹zek g³ów-nie z baz¹ surowcow¹ i struktur¹ produkcji rolniczej, a tak¿e z tradycj¹ pewnych jej kierunków. Przedsiêbiorstwa wytwarzaj¹ce artyku³y spo¿ywcze wymagaj¹ jed-nolitego surowca, co prowadzi do rejonizacji i koncentracji upraw oraz chowu zwierz¹t. Lokalizacja przetwórstwa spo¿ywczego przyczynia siê do aktywizacji obszarów wiejskich i specjalizacji produkcji rolniczej. W województwie lubelskim daje siê zauwa¿yæ znaczn¹ koncentracjê lokalizacji zak³adów przemys³u spo¿yw-czego w jego czêœci œrodkowo-wschodniej [Antoszek 2004, ss. 257 i 261].
Obecnie konsumenci i eksporterzy ¿ywnoœci stawiaj¹ coraz wiêksze wyma-gania jakoœciowe. Spe³nienie tych wymagañ wymusza zarówno na przetwór-stwie ¿ywnoœciowym, jak i producentach surowców ¿ywnoœciowych przestrze-ganie standardów UE. Staje siê to mo¿liwe w warunkach harmonijnej wspó³pra-cy rolników z zak³adami przetwórczymi. Coraz œciœlejsza integracja rolnictwa z przemys³em spo¿ywczym przyspiesza proces rekonstrukcji rolnictwa i moder-nizacji obszarów wiejskich, zgodnie z koncepcj¹ zrównowa¿onego rozwoju [Kapusta 2000].
Zgodnie z zapisami Programu ochrony œrodowiska dla województwa lubel-skiego,przemys³ spo¿ywczy ma byæ sektorem promowanym, przede wszystkim ze wzglêdu na korzystne uwarunkowania dla jego dalszego rozwoju – zaplecze surowców ¿ywnoœciowych i stosunkowo niski poziom zanieczyszczenia œrodo-wiska w województwie. Wskazuje siê jednak na istotn¹ barierê, jak¹ jest
dyspro-porcja pomiêdzy mo¿liwoœciami produkcyjnymi rolnictwa a mo¿liwoœciami przetwórczymi przemys³u spo¿ywczego. Dla optymalizacji produkcji rolno--spo¿ywczej niezbêdne jest zatem rozwijanie i modernizowanie sieci przetwór-czo-dystrybucyjnej [Program ochrony... 2004].
POZIOM PRESJI PRZEMYS£U SPO¯YWCZEGO NA ŒRODOWISKO NATURALNE W WOJEWÓDZTWIE LUBELSKIM
Skala produkcji przemys³u rolno-spo¿ywczego decyduje o stopniu jego od-dzia³ywania na œrodowisko naturalne. Wed³ug jedynych, opublikowanych w la-tach 2000–2004 danych Urzêdu Statystycznego w Lublinie, w 2004 roku zu¿y-cie wody przez przedsiêbiorstwa produkcji artyku³ów spo¿ywczych, napojów i wyrobów tytoniowych stanowi³o prawie 9% (9,2 hm3) ca³kowitego jej zu¿ycia
przemys³owego w województwie [Ochrona œrodowiska... 2005, s. 66].
W 2004 roku na 10 g³ównych przemys³owych u¿ytkowników wód podziem-nych a¿ 7 stanowi³y podmioty przemys³u spo¿ywczego: OSM w Krasnymstawie, Spó³dzielnia Mleczarska „Spomlek” w Radzyniu Podlaskim, Zak³ady Miêsne „£meat £uków” S.A. w £ukowie, „Hortex Holding” S.A. w Rykach, „Per³a” Bro-wary Lubelskie S.A. w Lublinie, Dro¿d¿ownia Lublin Sp. z o.o. i „Fructo Maj” Sp. z o.o. w Milejowie. Udzia³ tych przedsiêbiorstw w poborze wód podziemnych przez ca³y przemys³ województwa wynosi³ prawie 41% (ponad 3,1 hm3).
Z kolei wœród u¿ytkowników wód powierzchniowych by³o 6 podmiotów przemys³u spo¿ywczego – cukrownie: Krasnystaw, Werbkowice, Lublin, Strzy-¿ów i Wo¿uczyn, oraz zak³ad przetwórstwa owocowo-warzywnego „Fructo Maj”. Ogó³em pobra³y one oko³o 0,8 hm3wody, co stanowi³o jedynie 1,3% ca³-kowitego poboru. Prawie 96% wód powierzchniowych zosta³o pobranych przez Zak³ady Azotowe w Pu³awach [Raport o stanie... 2005, s. 22–23].
Iloœæ pobieranej wody okreœla wielkoœæ emitowanych œcieków (rysunek 1). W 2004 roku przemys³ spo¿ywczy i tytoniowy odprowadzi³y ³¹cznie 8,3 hm3
RYSUNEK 1. Œcieki przemys³owe emitowane przez przedsiêbiorstwa przemys³u spo¿ywczego w wojewódz-twie lubelskim w 2004 roku
ród³o: Ochrona œrodowiska... [2005, s. 72].
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 %
Przemys³ ogó³em Produkcja spo¿ywczych, napojów i wyrobów tytoniowych œcieki odprowadzone ogó³em w tym bezpoœrednio do wód
œcieków, co stanowi³o prawie 10% ca³kowitej emisji przemys³owej w wojewódz-twie. Oko³o 47% œcieków wytwarzanych przez przedsiêbiorstwa przemys³u spo-¿ywczego i tytoniowego odprowadzanych jest bezpoœrednio do zbiorników wod-nych, rzek oraz do ziemi. W stosunku do przemys³u ogó³em odsetek ten jest znacznie wy¿szy i wynosi blisko 94%, w przypadku zaœ przemys³u chemiczne-go, który odprowadza najwiêksze iloœci œcieków (ponad 82% – 73,9 hm3) –
pra-wie 99,9%. Nale¿y jednak podkreœliæ, i¿ œcieki odprowadzane do wód lub ziemi podlegaj¹ w ca³oœci, jeœli jest to wymagane, procesom oczyszczania [Ochrona œrodowiska...2005, ss. 72 i 75].
Wed³ug danych Raportu o stanie œrodowiska w woj. lubelskim za rok 2004, spoœród 10 zak³adów przemys³owych odprowadzaj¹cych najwiêksze iloœci œcieków a¿ 6 to przedsiêbiorstwa przemys³u spo¿ywczego: OSM Kra-snystaw, „Spomlek”, „Dolina £¹k” w Ma³aszewicach, „Sedar” S.A. w Miê-dzyrzecu Podlaskim, Zak³ad Mleczarski w £aszczowie oraz „Vin-Kon-Nie-ledew” w Nieledwi. Udzia³ tych podmiotów w ca³kowitej emisji œcieków wynosi³ jednak zaledwie 2,3% (oko³o 1,9 hm3), podczas gdy Zak³ady
Azoto-we w Pu³awach odprowadzi³y prawie 73,7 hm3 œcieków (blisko 91%)
[Ra-port o stanie... 2005, s. 20].
W 2004 roku podmioty przemys³u spo¿ywczego i tytoniowego wyemitowa³y ponad 35% ogó³u zanieczyszczeñ py³owych i 12% ogó³u zanieczyszczeñ gazo-wych przetwórstwa przemys³owego, czyli mniej ni¿ w 2002 roku (tabela 3). W przypadku py³ów zanotowano spadek emisji o nieco ponad 7%, gazów zaœ o 12,5%. Warto przy tym dodaæ, i¿ w tym samym czasie emisja py³ów w ca³ym przetwórstwie przemys³owym w województwie lubelskim obni¿y³a siê zaledwie o 2,6%, gazów zaœ wzros³a o prawie 6,3%.
TABELA 3. Emisja i redukcja zanieczyszczeñ powietrza przez podmioty przemys³u spo¿ywczego w województwie lubelskim w latach 2002–2004a
Wielkoœæ zanieczyszczeñ wytworzonych Odsetek zanieczyszczeñ zatrzymanych
Rok [tys. t] w urz¹dzeniach do redukcji [%]
py³owych gazowych py³owych gazowych
2002 1,4 465,2 84,2 6,1
2003 1,4 451,8 84,0 3,5
2004 1,3 406,8 84,1 4,2
aBrak danych za lata 2000 i 2001.
ród³o: Ochrona œrodowiska... [2005, s. 93].
Zdecydowanie gorzej przemys³ spo¿ywczy i tytoniowy wypada pod wzglê-dem odsetka zanieczyszczeñ zatrzymywanych w urz¹dzeniach do ich redukcji. W 2004 roku zanieczyszczenia py³owe zatrzymane stanowi³y nieco ponad 84% ogó³u wytworzonych zanieczyszczeñ, gazy zaœ – zaledwie 4,2%. Dla porówna-nia w przetwórstwie przemys³owym zatrzymano blisko 99% py³ów i 88% ga-zów. Nale¿y przy tym dodaæ, ¿e w latach 2002–2004 odsetek zanieczyszczeñ za-trzymanych przez przedsiêbiorstwa przemys³u spo¿ywczego i tytoniowego w urz¹dzeniach do redukcji emisji uleg³ zmniejszeniu, w przeciwieñstwie do ca-³ego przetwórstwa przemys³owego.
Pod wzglêdem iloœci odpadów w 2004 roku bran¿a spo¿ywcza i tytoniowa zajmowa³y pierwsze miejsce w województwie lubelskim. Ogó³em podmioty przemys³u spo¿ywczego i tytoniowego wytworzy³y 1337,3 tys. ton odpadów (80% ca³ego przetwórstwa przemys³owego), z czego prawie 93% zosta³o odzy-skanych [Ochrona œrodowiska... 2005, ss. 93 i 134].
Na terenie województwa lubelskiego w 2004 roku w wyodrêbnionych 5 za-k³adach wytwarzaj¹cych najwiêksze iloœci odpadów znalaz³y siê 3 cukrownie: Lublin, Werbkowice i Krasnystaw. Razem wytworzy³y one 822 869 Mg odpa-dów, czyli ponad 1/4 wszystkich 5 podmiotów. Najwiêcej odpadów wytworzo-nych zosta³o przez Lubelski Wêgiel „Bogdanka” S.A., to jest 2 104 792 Mg (po-nad 2/3) [Raport o stanie... 2005, s. 33].
Poziom emitowanych zanieczyszczeñ przez przemys³ spo¿ywczy w woje-wództwie lubelskim jest doœæ wysoki, co zmusza do poszukiwania rozwi¹zañ ograniczaj¹cych ich uci¹¿liwoœæ dla œrodowiska. Na pierwszy plan wysuwa siê przede wszystkim potrzeba rozwi¹zania problemu racjonalnego wykorzystania wody, zw³aszcza w przemyœle cukrowniczym i mleczarskim. Ponadto zdecydo-wanych dzia³añ wymaga równie¿ ograniczanie emisji zanieczyszczeñ gazo-wych, a tak¿e zagospodarowanie wytwarzanych odpadów, przede wszystkim przez dzia³aj¹ce w regionie cukrownie.
WYSOKOŒÆ I STRUKTURA NAK£ADÓW INWESTYCYJNYCH NA OCHRONÊ ŒRODOWISKA W PRZEDSIÊBIORSTWACH PRZEMYS£U SPO¯YWCZEGO
Nak³ady na ochronê œrodowiska, wed³ug wytycznych Eurostatu na temat sta-tystyki nak³adów œrodowiskowych w Unii Europejskiej, stanowi¹ sumê nak³a-dów inwestycyjnych i bie¿¹cych na dzia³ania zwi¹zane z ochron¹ œrodowiska. Inwestycje chroni¹ce œrodowisko obejmuj¹ nak³ady kapita³owe na metody, tech-nologie, procesy, wyposa¿enie lub jego czêœæ, których g³ównym celem jest gro-madzenie, unieszkodliwianie, monitorowanie, redukcja, zapobieganie lub elimi-nacja zanieczyszczeñ czy strat œrodowiskowych, wynikaj¹cych z dzia³alnoœci in-westycyjnej firmy.
Nak³ady inwestycyjne na ochronê œrodowiska okreœla siê równie¿ czêsto jako sumê nak³adów na inwestycje unieszkodliwiaj¹ce ju¿ powsta³e zanieczyszczenia („koñca rury”) oraz inwestycje zapobiegaj¹ce powstawaniu zanieczyszczeñ (tzw. technologie zintegrowane). Inwestycje „koñca rury” definiuje siê jako na-k³ady kapita³owe na metody, technologie, procesy lub wyposa¿enie, których ce-lem jest gromadzenie, redukcja, usuwanie i utylizacja zanieczyszczeñ po ich wy-tworzeniu, zapobieganie ich rozprzestrzenianiu siê oraz monitorowanie poziomu zanieczyszczeñ.
Z kolei inwestycje zapobiegaj¹ce zanieczyszczeniom definiuje siê jako nak³a-dy kapita³owe na nowe lub monak³a-dyfikacjê istniej¹cych metod, technologii, proce-sów, wyposa¿enia lub jego czêœci ukierunkowanych na zapobieganie lub reduk-cjê iloœci powstaj¹cych zanieczyszczeñ u Ÿród³a, w taki sposób, aby zmniejszyæ ich oddzia³ywanie na œrodowisko. Niezale¿nie od rodzaju inwestycji podkreœla
siê, i¿ aby zosta³a ona uznana za ochronn¹, g³ównym jej celem powinna byæ ochrona œrodowiska [Environmental expenditure... 2005].
Kryteriami kwalifikacyjnymi przedsiêbiorstw przy konstruowaniu próby ba-dawczej by³y: wielkoœæ emitowanych zanieczyszczeñ, reprezentowanie ró¿nych bran¿ przemys³u spo¿ywczego ze szczególnym uwzglêdnieniem grup najbar-dziej zanieczyszczaj¹cych, tzn. produkcji artyku³ów mleczarskich, przetwórstwa miêsnego i owocowo-warzywnego oraz przemys³u cukrowniczego, a tak¿e re-prezentowanie ró¿nych form dzia³alnoœci.
Z wybranej do badañ próby 120 przedsiêbiorstw 67 odpowiedzia³o na pytania an-kietowe. W wyniku przeprowadzonej weryfikacji kompletnoœci i prawid³owoœci da-nych empiryczda-nych do analizy przyjêto kwestionariusze ankiet z 63 przedsiêbiorstw.
W latach 2000–2004 realizacjê przedsiêwziêæ proekologicznych wykazywa³o 32 spoœród 63 przebadanych podmiotów. Przedsiêbiorstwa przemys³u rolno-spo-¿ywczego zrealizowa³y w sumie 59 inwestycji o ³¹cznej wartoœci ponad 14 mln z³. W porównaniu do 2000 roku wartoœæ zrealizowanych przedsiêwziêæ ochron-nych zwiêkszy³a siê ponadczterokrotnie. W ujêciu iloœciowym najwiêcej, bo 17 inwestycji zosta³o zrealizowanych w 2003 roku.
Bior¹c pod uwagê Ÿród³a finansowania inwestycji proekologicznych, mo¿na stwierdziæ, i¿ najczêœciej wykorzystywane by³y œrodki w³asne, które stanowi³y w ca³ym badanym okresie 57% ca³kowitej wartoœci przedsiêwziêæ (tabela 4). Najwiêcej funduszy w³asnych podmioty przemys³u rolno-spo¿ywczego przezna-czy³y na ochronê œrodowiska w 2003 roku (prawie 40%). Spoœród wszystkich zrealizowanych przedsiêwziêæ a¿ 50 finansowanych by³o z tego w³aœnie Ÿród³a. TABELA 4. Wartoœæ i struktura inwestycji proekologicznych w przedsiêbiorstwach przemys³u spo¿ywczego
w latach 2000–2004 Nak³adyinwestycyjne
na ochronê œrodowiska [tys. z³] 2000 2001 2002 2003 2004 Razem [%] Ogó³em
w tym finansowane z: 1013 1773 3648 3437 4373 14244 100,0
Œrodków w³asnych przedsiêbiorstw 697 1133 3189 1101 2000 8121 57,0
Dotacji bud¿etowych 0 0 80 50 0 130 0,9
Œrodków zagranicznych 0 300 0 0 352 652 4,6
Celowych funduszy ekologicznych 0 54 150 2090 0 2294 16,1
Kredytów i po¿yczek krajowych,
w tym bankowych 316 286 229 196 2021 3048 21,4
ród³o: Wyniki badañ w³asnych.
Nak³adoch³onnoœæ inwestycji proekologicznych wymusza na podmiotach gospo-darczych koniecznoœæ korzystania z zewnêtrznych Ÿróde³ finansowania. Najczêœciej wykorzystywan¹ form¹ finansowania zewnêtrznego w latach 2000–2004 by³y kdyty i po¿yczki preferencyjne. Ogó³em stanowi³y one 21,4% ca³kowitej wartoœci re-alizowanych przedsiêwziêæ. W porównaniu z 2000 rokiem na koniec badanego okre-su zanotowano ponadszeœciokrotny wzrost w tym zakresie. W ujêciu iloœciowym spoœród 59 inwestycji 16 korzysta³o z tej formy wspó³finansowania.
Istotnym Ÿród³em zewnêtrznego finansowania inwestycji proekologicznych s¹ œrodki funduszy celowych, w tym przede wszystkim Funduszy Ochrony Œro-dowiska i Gospodarki Wodnej. W badanym okresie stanowi³y one nieco ponad 16% ogó³u wartoœci przedsiêwziêæ ochronnych. Zdecydowana wiêkszoœæ œrod-ków pochodz¹cych z WFOŒiGW w Lublinie zosta³a wykorzystana w 2003 roku (ponad 91%). W sumie w ci¹gu 5 lat tylko 4 inwestycje korzysta³y ze wsparcia funduszy celowych. Warto dodaæ, i¿ przeciêtny udzia³ WFOŒiGW w finansowa-niu inwestycji ekologicznych w województwie lubelskim kszta³towa³ siê w latach 2000–2004 na poziomie 28,8%.
Relatywnie niskie by³o równie¿ wykorzystanie przez przemys³ spo¿ywczy œrodków zagranicznych na finansowanie inwestycji ekologicznych. W latach 2000–2004 z tej formy pomocy dofinansowano zaledwie 2 inwestycje (4,6% ca³-kowitej wartoœci zrealizowanych przedsiêwziêæ). Dla porównania przeciêtny udzia³ œrodków zagranicznych w skali ca³ego województwa wyniós³ 6,5%3. Œwiadczy to o s³abszej zdolnoœci przedsiêbiorstw przemys³u spo¿ywczego do pozyskiwania pomocy finansowej ze Ÿróde³ zagranicznych.
Jednym ze Ÿróde³ finansowania inwestycji proekologicznych by³y tak¿e dota-cje bud¿etowe, z których skorzystano przy realizacji 3 inwestycji w 2002 roku i 1 w 2003 roku. Ogólna wartoœæ dotacji bud¿etowych stanowi³a zaledwie 1% ogó³u œrodków wydatkowanych przez przemys³ spo¿ywczy na przedsiêwziêcia proochronne.
W badanym okresie najwiêcej przedsiêwziêæ proekologicznych zrealizowa³y przedsiêbiorstwa przemys³u miêsnego oraz przedsiêbiorstwa sklasyfikowane w grupie: produkcja pozosta³ych artyku³ów spo¿ywczych. £¹cznie liczba inwe-stycji w tych dwóch grupach stanowi³a ponad po³owê wszystkich przedsiêwziêæ (30). Bran¿¹, która zrealizowa³a najwiêcej inwestycji w przeliczeniu na liczbê przedsiêbiorstw, by³ przemys³ cukrowniczy, w którym na jeden podmiot przypa-da³y 3 inwestycje (produkcja napojów – 2,67, przetwórstwo zbó¿ – 1).
Przedsiêwziêcia proekologiczne z za³o¿enia s³u¿¹ ochronie komponentów œrodowiska, dlatego badaj¹c strukturê realizowanych inwestycji, nie mo¿na po-min¹æ analizy obejmuj¹cej identyfikacjê g³ównych kierunków inwestowania. Analiza w tym ujêciu zosta³a ograniczona poprzez wyodrêbnienie 3 podstawo-wych dziedzin ochrony œrodowiska: gospodarki œciekowej i ochrony wód, ochrony powietrza oraz gospodarki odpadami (tabela 5).
Najwiêkszy udzia³ w strukturze realizowanych przedsiêwziêæ proekologicz-nych, zarówno w ujêciu wartoœciowym, jak i iloœciowym, stanowi³y inwestycje w gospodarkê œciekow¹ i ochronê wód. Ogó³em w tym obszarze zosta³y zreali-zowane 32 inwestycje (54,2%) na ³¹czna kwotê 9,11 mln z³ (64% ca³kowitej wartoœci przedsiêwziêæ inwestycyjnych).
W zakresie ochrony powietrza zrealizowano 24 inwestycje (prawie 41%), których ³¹czny koszt wyniós³ 4,8 mln z³ (ponad 1/3 ogó³u wydatkowanych œrod-ków). Gospodarka odpadami oraz pozosta³e dziedziny ochrony œrodowiska sta-nowi³y w ujêciu iloœciowym nieco ponad 5% ogólnej liczby zrealizowanych
przedsiêwziêæ (3 inwestycje), to jest niespe³na 2,5% ca³kowitej wartoœci wszyst-kich inwestycji.
TABELA 5. Dzia³alnoœæ inwestycyjna przemys³u spo¿ywczego wed³ug kierunków inwestowania w latach 2000–2004
Kierunki inwestowania 2000 2002 2003 2004 2004 Razem [%]
Wartoœæ inwestycji [tys. z³] Gospodarka œciekowa i ochrona wód 683,0 1740,0 2446,0 2685,0 1556,0 9110,0 64,0 Ochrona powietrza 330,0 6,0 1152,0 491,0 2817,0 4796,0 33,7 Gospodarka odpadami 0,0 27,0 50,0 81,0 0,0 158,0 1,1 Inne (jakie?) 0,0 0,0 0,0 180,0 0,0 180,0 1,3 Razem 1013,0 1773,0 3648,0 3437,0 4373,0 14244,0
Kierunki inwestowania Liczba inwestycji
Gospodarka œciekowa i ochrona wód 4 6 7 9 6 32 54,2 Ochrona powietrza 3 2 6 6 7 24 40,7 Gospodarka odpadami 0 0 1 1 0 2 3,4 Inne (jakie?) 0 0 0 1 0 1 1,7 Razem 7 8 14 17 13 59 100,0
ród³o: Wyniki badañ w³asnych.
Iloœciowo przedsiêwziêcia chroni¹ce powietrze by³y jedynymi inwestycjami zrealizowanymi w przemyœle przemia³u zbó¿, skrobi i produktów skrobiowych oraz w przemyœle paszowym. Poza tym stanowi³y 60% ogólnej liczby przedsiê-wziêæ w bran¿y piekarniczej. Z kolei w ujêciu wartoœciowym ochrona powietrza przewa¿a³a równie¿, poza wymienionymi powy¿ej bran¿ami, w przemyœle mle-czarskim.
W gospodarce odpadami po jednej inwestycji w latach 2000–2004 zrealizo-wa³y bran¿e mleczarska i cukrownicza. Ponadto w badanym okresie przedsiê-biorstwo bran¿y cukierniczej (produkcja pozosta³ych artyku³ów spo¿ywczych) zrealizowa³o przedsiêwziêcie w zakresie ograniczania emisji ha³asu.
Istotnym elementem analizy nak³adów na przedsiêwziêcia proekologiczne jest wyodrêbnienie inwestycji „koñca rury” i zintegrowanych (rysunek 2). Po-dzia³ ten umo¿liwia bowiem wnioskowanie o stopniu innowacyjnoœci przedsiê-biorstw. Inwestycje zintegrowane to przede wszystkim inwestycje prewencyjne w postaci nowoczesnych technologii produkcji, ograniczaj¹cych lub wrêcz eli-minuj¹cych odpady. To w³aœnie te przedsiêwziêcia œwiadcz¹ o wzglêdnie wyso-kim poziomie innowacyjnoœci. Z kolei inwestycje „koñca rury” s³u¿¹ przede wszystkim redukcji lub utylizacji ju¿ powsta³ych zanieczyszczeñ. Przyjmuj¹ one najczêœciej postaæ konkretnych urz¹dzeñ technicznych, takich jak oczyszczalnie œcieków czy filtry przeciwpy³owe.
Z badañ przeprowadzonych w przedsiêbiorstwach przemys³u rolno-spo¿yw-czego wynika, ¿e inwestycje zintegrowane stanowi³y zaledwie 1/3 ca³kowitej wartoœci zrealizowanych przedsiêwziêæ proekologicznych. Jedynie w 2004 roku zaobserwowano wyraŸn¹ przewagê dzia³añ prewencyjnych nad dzia³aniami
re-dukuj¹cymi zanieczyszczenia. W ca³ym badanym okresie wartoœæ inwestycji „koñca rury” wynosi³a 9,6 mln z³, natomiast inwestycji zintegrowanych – 4,6 mln z³, czyli blisko po³owê.
PODSUMOWANIE
Przedsiêbiorstwa przemys³u spo¿ywczego, charakteryzuj¹ce siê znacznym roz-proszeniem i rozdrobnieniem prowadzonej dzia³alnoœci, maj¹ istotny wp³yw na po-ziom emitowanych zanieczyszczeñ w regionie lubelskim. Œwiadcz¹ o tym m.in. listy najwiêkszych emitentów i u¿ytkowników œrodowiska w województwie.
Fakt ten t³umaczy zaanga¿owanie podmiotów sektora spo¿ywczego w dzia³a-nia na rzecz ochrony œrodowiska. Z ca³¹ pewnoœci¹ przyczyn nale¿y równie¿ upatrywaæ w procesach dostosowawczych polskich przedsiêbiorstw do wyma-gañ stawianych przez Uniê Europejsk¹. W badanych latach mo¿na mówiæ o swoistym boomie inwestycyjnym, odnotowuj¹c czterokrotny wzrost wartoœci zrealizowanych inwestycji ekologicznych. W latach 2005–2007 przewidywany by³ dalszy wzrost w tym zakresie, jednak wstêpne wyniki badañ nie potwierdza-j¹ tych prognoz4.
Najczêœciej wykorzystywanym Ÿród³em finansowania inwestycji ekologicz-nych w przedsiêbiorstwach przemys³u spo¿ywczego by³y œrodki w³asne, stano-wi¹ce ponad po³owê poniesionych na ten cel nak³adów. Z kolei spoœród ze-wnêtrznych form finansowania najchêtniej wykorzystywane by³y kredyty i po-¿yczki preferencyjne, przy czym odnotowano wyraŸny wzrost wykorzystania tych œrodków w badanym okresie.
Najwiêkszy udzia³ w strukturze realizowanych przedsiêwziêæ proekologicz-nych, zarówno w ujêciu wartoœciowym, jak i iloœciowym, stanowi³y inwestycje w gospodarkê œciekow¹ i ochronê wód. Uwzglêdniaj¹c podzia³ inwestycji ze
4Autorzy kontynuuj¹ badania. Ostateczne wyniki bêd¹ znane w drugiej po³owie 2009 roku.
RYSUNEK 2. Struktura nak³adów na inwestycje ochronne wed³ug ich rodzaju w latach 2000–2004 ród³o: Wyniki badañ w³asnych.
wzglêdu na ich rodzaj, nale¿y stwierdziæ, ¿e dominowa³y inwestycje „koñca ru-ry”, a wiêc ograniczaj¹ce emisjê ju¿ powsta³ych zanieczyszczeñ. Ma³o by³o na-tomiast inwestycji zintegrowanych, ingeruj¹cych w proces produkcyjny, a tym samym zapobiegaj¹cych powstawaniu zanieczyszczeñ.
BIBLIOGRAFIA
Antoszek J., 2004: Przemys³ spo¿ywczy a rozwój zrównowa¿ony obszarów wiejskich województwa lubelskiego.„Annales UMCS” B, LIX: 16.
Environmental expenditure statistics. Industry data collection handbook, 2005. Eurostat, European Communities.
Kapusta F., 2000: Rola integracji rolnictwa z przemys³em spo¿ywczym w kreowaniu zrównowa¿o-nego rozwoju obszarów wiejskich.„Roczniki Naukowe SERiA” II, 3.
Ochrona œrodowiska w województwie lubelskim w 2004 r.,2005. US, Lublin.
Program ochrony œrodowiska dla województwa lubelskiego,2004. Urz¹d Marsza³kowski, Lublin. Raport o stanie œrodowiska województwa lubelskiego w 2004 r., 2005. Biblioteka Monitoringu
Œrodowiska, Lublin.
Rocznik statystyczny woj. lubelskiego 2004.US, Lublin. Rocznik statystyczny woj. lubelskiego 2005.US, Lublin.
Strategia rozwoju województwa lubelskiego na lata 2006–2020. Uwarunkowania i diagnoza stanu wyjœciowego,2005. Tom I, Zarz¹d Województwa Lubelskiego, Lublin.
ECONOMIC AND ECOLOGICAL ASPECTS OF THE OPERATION OF FOOD PROCESSING ENTERPRISES IN LUBELSKIE PROVINCE
Abstract. The article, on one hand, presents the food industry’s impact on the natural
environment and, on the other hand, describes the results of efforts to analyse the food industry’s outlays on investments connected with environmental protection, basing on research conducted with the help of questionnaires. The research covered the food processing enterprises of the Lubelskie province. The surveyed enterprises, which are dispersed and characterised by a high degree of fragmentation, have a strong influence on the level of pollution in the region. This compels the food sector’s entities to engage in environmental projects. In the analysed period the value of the sector’s pro-ecological investments grew four times. These investments were most frequently financed from the food industry’s own resources which accounted for more than a half of the expended amounts. Investments in waste-water management and investments in the protection of waters have the highest share in the structure of implemented pro-ecological ventures – both in terms of quantity and value. A division of the investments by type shows, however, that ”end-of-pipe” investments, that is investments which limit the emission of the generated pollutants, are still dominating.
