A N N A L E S
1U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N – P O L O N I A
VOL. LXI SECTIO E 2006
1Katedra Ł karstwa Akademii Rolniczej w Poznaniu, 2Europejskie Towarzystwo Ekorozwoju
ul. Wojska Polskiego 38/42, 60-627 Pozna , Poland
Mieczysław Grzelak1, Tomasz Bocian2
Zró nicowanie geobotaniczne zbiorowisk seminaturalnych
doliny Noteci Bystrej oraz ich rola w krajobrazie
Geobotanical diversity of semi-natural communities of the “Bystra” Note valley and their role in the landscape
ABSTRACT. In the years 2003–2004, 1350 ha area of the Bystra Note River valley was
investi-gated. This area constitutes part of the wildfowl sanctuary called (Note River Marshy Meadows) which, because of its considerable biodiversity, is proposed to be placed under legal protection in the form of a reserve called (Romanowo-Radolin Marshy Meadow). The aim of the studies was to recognise and characterise eight seminatural communities and their landscape and aesthetic role. Phytosociological surveys were taken using the Braun-Blanquet method. Two computer programs were employed: TURBOVEG 9.38 and TWINSPAN [Hill 1992]. The nomenclature and syntax-onomic division of associations was adopted after Matuszkiewicz [2002]. Seminatural communi-ties were allocated into the following two classes: Molinio-Arrhenatheretea R.Tx. 1937 in which four associations and two communities were distinguished, and Koelerio glaucae-Corynephoreta canescentis with two communities.
KEY WORDS: geobotanical diversity, seminatural communities, the Bystra Note River valley,
landscape
Badany fragment doliny Noteci poło ony jest w północnej cz ci wojewódz-twa wielkopolskiego, w powiecie czarnkowsko-trzcianeckim. Cechuje si du-ymi spadkami podłu ndu-ymi. Rzeka na tym odcinku nazywana jest Bystr . Sze-roko doliny waha si od 3 do 4 km [Ilnicki, Lewandowski 1997], a po-wierzchnia wynosi 1350 ha. Dominuj gleby torfowe i murszowo-torfowe, sta-nowi ce około 63% powierzchni badanego obiektu [Churski 1957]. Spotykane
s tu równie mady rzeczne oraz gleby murszowo-mineralne [mapa glebowo- -rolnicza IUNG Puławy 1989]. Klimat badanego obszaru charakteryzuj cechy swoiste dla obszarów pradolinowych [Olejniczak 1990].
Ro linno jest podstawowym elementem decyduj cym o charakterze i fi-zjonomii krajobrazu, wska nikiem przeobra e zachodz cych w rodowisku. W rzeczywisto ci jej obraz jest wypadkow zró nicowanego potencjału siedlisk, zasobów flory, warunków klimatycznych oraz przekształcaj cych działa czło-wieka [Grynia 1996, Grzegorczyk i in. 1999a, 1999b; Grzelak 2004; Kryszak i in. 2005]. Zasadniczym celem bada było rozpoznanie i scharakteryzowanie zbiorowisk ł kowych, szuwarowych i le nych oraz le nych.
METODY
Badania terenowe przeprowadzono w lipcu i sierpniu 2003 roku oraz w czerwcu i sierpniu 2004 roku. Przed przyst pieniem do prac terenowych wyzna-czono granic obiektu badawczego na mapach topograficznych w skali 1:10 000, wydanych przez „Geokart” w Pa stwowym Układzie Współrz dnych z roku 1965 (arkusze: 402.412 Trzcianka, 402.414 Radolinek, 402.421 Walkowi-ce, 402.423 Kruszewo). Przebieg granicy bada przyj to wzdłu naturalnych lub sztucznych cieków, dróg, linii wysokiego napi cia i innych charakterystycznych szczegółów terenowych. Na obszarze 1350 ha wykonane zostały 172 zdj cia fitosocjologiczne metod Brauna–Blanqueta [Fukarek 1967], z czego 44 doty-czyły zbiorowisk seminaturalnych.
Na etapie opracowania wyników korzystano z programu Turboveg 9.38, słu-cego do gromadzenia i przetwarzania danych fitosocjologicznych, które na-st pnie pogrupowano według podobie na-stwa floryna-stycznego za pomoc progra-mu Twinspan [Hill 1992].
Nazewnictwo zespołów fitosocjologicznych oraz podział syntaksonomiczny przyj to za Matuszkiewiczem [2002], natomiast nazewnictwo ro lin jest zgodne z listami florystycznymi do programu Turboveg 9.38 [Rutkowski i in.1994; Nowak i in. 1994; Ochydra i in. 1994]. Stopie naturalno ci zbiorowisk
okre-lono według Fali skiego [1969], wyró niaj c nast puj ce kategorie: N – zbio-rowisko naturalne o trudnych do okre lenia tendencjach dynamicznych w wa-runkach antropopresji, NA – zbiorowisko naturalne, auksochoryczne, NP – zbiorowisko naturalne, perdochoryczne, SN – zbiorowisko seminaturalne, X – zbiorowisko ksenospontaniczne.
WYNIKI
Zgodnie z podziałem zaproponowanym przez Fali skiego [1969] w dolinie Noteci Bystrej wyró nionych zostało pi grup zbiorowisk: dwana cie natural-nych (aukso- i perdochoryczne), osiem seminaturalnatural-nych, dwa naturalne o trud-nym do okre lenia pochodzeniu i jedno ksenospontaniczne (ryc. 1). W pracy opisano fitocenozy seminaturalne.
Rycina 1. Zró nicowanie zbiorowisk ro linnych pod wzgl dem syngenezy Figure 1. Syngenetic plant community diversity
Zbiorowiska seminaturalne zakwalifikowano do dwóch klas: Molinio-
-Arrhenatheretea (cztery zespoły i dwa zbiorowiska) oraz Koelerio glaucae- -Corynephoreta canescentis (dwa zbiorowiska). Opisano je w kolejno ci
odpowiadaj cej ich malej cemu udziałowi powierzchniowemu. Klasyfikacja wyró -nionych zbiorowisk seminaturalnych przedstawia si nast puj co:
Klasa MOLINIO-ARRHENATHERETEA R.Tx.1937 Rz d: Molinietalia caeruleae W. Koch 1926
Zwi zek Calthion palustris R.Tx. 1936 em. Oberd. 1957
Zbiorowisko Deschampsia caespitosa (Deschampsietum caespitosae Horvati 1930)
Zwi zek Molinion caeruleae Koch 1926
Zespół Molinietum caeruleae Koch 1926
Rz d: Arrhenatheretalia Pawł. 1928 Zwi zek Cynosurion R.Tx1947
Zespół Lolio-Cynosuretum R.Tx1937
Zwi zek Arrhenatherion elatioris (BR.-BL.1925) Koch 1926
Zespół Arrhenatheretum elatioris BR.- BL. 1948
Rz d: Trifolio fragiferae-Agrostietalia stoloniferae R.Tx. 1970 Zwi zek Agropyro-Rumicion crispi Nordh. 1940 em. R.Tx. 1950
Zbiorowisko Agrostis stolonifera – Potentilla anserina Oberd. 19791980 in Oberd. 1983 NA; 8; 35% NP; 4; 17% N; 2; 9% SN; 8; 35% X; 1; 4% N – naturalne natural NA – auksochoryczne auxochoric NP – perdochoryczne perdochoric SN – seminaturalne seminatural X – ksenospontaniczne xenospantaneous
Zwi zek Alopecurion pratensis PASS. 1964
Zespół Alopecuretum pratensis (Regel 1925) Steffen 1931
Klasa KOELERIO GLAUCAE-CORYNEPHORETA CANESCENTIS Klika in Klika et Novak 1941 Rz d: Corynephoretalia canescentis R.Tx. 1937
Zbiorowisko ze zwi zku Corynephorion canescentis Klika 1934
Zbiorowisko ze zwi zku Vicio lathyroidis-Potentillion argentea Brzeg in Brzeg
et M. Wojt.1996
ZBIOROWISKO DESCHAMPSIA CAESPITOSA
W dolinie Noteci Bystrej na odcinku Radolin–Radolinek odnotowano 13 pła-tów z widoczn dominacj miałka darniowego. Jedno zdj cie charakteryzowało si znacz cym udziałem krwawnika kichawca (Achillea ptarmica). Płaty te wy-st powały na płaskich obszarach zalewowych, tak e w lokalnych, płytkich obni-eniach terenu, graniczyły ze zbiorowiskami Poa pratensis-Festuca rubra,
Agrostis stolonifera-Potentilla anserina, jak równie zespołem
Lolio-Cynosuretum. Wyró niono 67 gatunków ro lin wchodz cych w skład tego
zbio-rowiska, z czego 32 to gatunki charakterystyczne dla klasy Molinio-
-Arrhenatheretea. W strukturze wyró nionego zbiorowiska dominuj c rol
odgrywa Achillea millefolium (ChO. Arrhenatheretalia) spotykany w 9 na 14 płatów (S=IV, D=379) oraz Holcus lanatus – edyfikator klasy
Molinio-Arrhenatheretea (S=IV, D=314). rednio w zdj ciu notowano 14 gatunków,
przy czym wi cej w płatach z siedlisk mniej wilgotnych. W grupie gatunków towarzysz cych znalazło si 28 taksonów. Wszystkie z wyj tkiem Festuca
ru-bra wyst powały w małej ilo ci i najni szym stopniu stało ci. ZESPÓŁ LOLIO-CYNOSURETUM R.TX 1937
W obr bie dwunastu płatów zaliczonych do Lolio-Cynosuretum stwierdzono 77 gatunków, przy czym rednio w zdj ciu 17. Spo ród gatunków charaktery-stycznych dominowały: Trifolium repens i Lolium perenne. Rzadziej i mniej licznie spotykano Bellis perennis oraz Leontodon autumnalis. Najwi cej gatun-ków zakwalifikowano do klasy Molinio-Arrhenatheretea. Licznie wyst powały taksony charakterystyczne dla rz du Arrhenatheretalia: Achillea millefolium D=150 i S=III, Taraxacum officinale D=758 i S=V. Trzy zdj cia zawieraj tak-sony charakterystyczne z klasy Phragmitetea. Zostały wykonane w s siedztwie zbiorowisk z tej klasy, st d zapewne nieznaczny ich udział w omawianych zdj -ciach. Wyst powanie Lolium multiflorum i Trifolium pratense w zbiorowisku
wyso-kim (IV) stopniem stało ci, a ich współczynniki pokrycia (D) wynosz odpo-wiednio 642 i 150. Stałym (S=IV) gatunkiem wyró nionego zespołu był równie
miałek darniowy (Deschampsia caespitosa). Wyst pował on ł cznie w dzie-wi ciu płatach, poło onych w bardziej dzie-wilgotnych, nieznacznych obni eniach terenu. Rozmieszczenie tego syntaksonu jest w dolinie nierównomierne. Zajmu-je on bardzo du e powierzchnie, szczególnie w obr bie lewostronnej doliny na odcinku Romanowo Górne–Romanowo. Jego płaty granicz najcz ciej ze zbio-rowiskami Poa pratensis-Festuca rubra oraz Deschampsia caespitosa.
ZBIOROWISKO AGROSTIS STOLONIFERA-POTENTILLA ANSERINA OBERD.1979/1980 IN OBERD 1983
W terenie wykonano pi zdj z du ym udziałem pi ciornika g siego
(Po-tentilla anserina). Wszystkie z nich na obszarach le cych w niedu ej
odległo-ci od zabudowa lub na oddalonym od zabudowa pastwisku. Płaty tej fitoce-nozy wykazuj si do bogatym składem florystycznym ( rednio 16 gatunków w zdj ciu). W ród gatunków tworz cych to zbiorowisko najwi kszy udział maj gatunki charakterystyczne dla rz du Trifolio fragiferae-Agrosteitalia
stolonife-rae, z klasy Molinio-Arrhenatheretea. Najwi kszym spo ród nich udziałem w
strukturze wyró nionej jednostki, jak równie wysok stało ci (S=IV) odzna-cza si krwawnik pospolity (Achillea millefolium) – gatunek charakterystyczny dla rz du Arrhenetheretalia. W jednym płacie ro linnym tego zbiorowiska od-notowano znaczny udział gatunków charakterystycznych dla klasy Molinio
Arr-henatheretea (a 14 z 19 tworz cych t fitocenoz to taksony z tej klasy). W
omawanym zbiorowisku stwierdzono te znaczny udział miałka darniowego
Deschampsia caespitosa (S=V, D=580). W pozostałych płatach znacz c rol
we współtworzeniu fitocenoz, wraz z Achillea millefolium i Holcus lanatus (S=III, D=340), odgrywa Poa angustifolia (S=III, D=180). Pozostałe gatunki wyst puj z ró n , zazwyczaj nisk stało ci i maj niewielki udział powierzchniowy w tworzeniu omawianego zbiorowiska. Na uwag zasługuje stałe wyst -powanie (we wszystkich opisanych płatach) Cerastium semidecandrum, edyfi-katora klasy Koelerio glaucae-Corynephoreta canescentis, Corynephoretalia
canescentis.
ZESPÓŁ ALOPECURETUM PRATENSIS (REGEL 1925)STEFFEN 1931
Zespół Alopecuretum pratensis na badanym terenie jest rzadko spotykanym zbiorowiskiem. Płaty wykształciły si w nieznacznych obni eniach, w pobli u odci tych przed stu laty meandrów Noteci. Obszar wyst powania tego
zbioro-wiska ogranicza si do południowej cz ci badanego obszaru, w skiego kilku-setmetrowego pasa wzdłu rzeki. W płatach zauwa ono stały udział Cirsium
arvense, wskazuj cy na zaniedbania piel gnacyjne lub zaniechanie u
ytkowa-nia. Ł cznie wyst powało 38 gatunków ro lin, z czego 23 z klasy Molinio-
-Arrhenatheretea, po trzy gatunki przechodz ce z klasy Artemsietea i zwi zku Magnocaricion nale cego do klasy Phragmitetea. Dziewi taksonów
zakwali-fikowano do grupy towarzysz cej.
ZESPÓŁ MOLINIETUM CAERULEAE KOCH 1926
Na badanym obszarze ł ki typu trz licy modrej wyst powały rzadko i na niewielkiej powierzchni. Udokumentowano jedynie dwa płaty z tego zespołu z du ym udziałem gatunków charakterystycznych dla rz du Molinietalia. W oby-dwu z nich obecny był gatunek wyró niaj cy zwi zek Molinion-Parnasia
palu-stris. Dar współtworzył miałek darniowy (Deschampsia caespitosa). Płaty
zespołu Molinietum caeruleae znajdowały si w s siedztwie zadrzewie po zachodniej stronie Kanału Romanowskiego, na północ od drogi dojazdowej do luzy nr 14 „Romanowo”. W sumie odnotowano 21 gatunków tworz cych to zbiorowisko, w tym siedem z rz du Molinietalia (7 z 21). Zauwa ono udział gatunków przechodz cych ze zbiorowisk zwi zku Magnocaricion.
ZESPÓŁ ARRHENATHERETUM ELATIORIS BR.-BL.1948
W obr bie badanego obiektu mamy do czynienia najprawdopodobniej z okresowo przepasan , ubog florystycznie facj tego zespołu, o czym wiadczy udział takich gatunków, jak Taraxacum officinale lub Plantago lanceolata. Od-notowany płat miał niewielk powierzchni i zajmował teren nasypu (grobli) stanowi cego południow granice badanego obszaru.
ZBIOROWISKA Z RZ DU CORYNEPHORETALIA CANESCENTIS R.TX.1937
Na badanym terenie odnotowano sze płatów, które zakwalifikowano do dwóch zwi zków opisywanego rz du, mianowicie Corynephorion canescentis z udziałem krzaczkowatych porostów z rodzaju Cladonia oraz Vicio
lathyroidis-Potentillion argentea, ze znacznym udziałem Armeria maritima. Odnotowano
rów-nie płaty o po rednim charakterze. Wyst puj w nich gatunki charakterystyczne dla obu wyró nionych zwi zków. Wszystkie opisane płaty miały niewielk (najwy ej kilkusetmetrow ) powierzchni i zajmowały lokalne wyniesienia terenu.
CORYNEPHORION CANESCENTIS KLIKA 1934
Płaty reprezentuj ce ten zwi zek charakteryzuj si dwuwarstwow fizjo-nomi . Warstw zieln tworz gatunki charakterystyczne dla klasy i rz du, takie jak Corynephorus canescens i Helichrysum arenarium, zajmuj ce w tych dwóch płatach do 50% powierzchni. Z mniejszym udziałem wyst puj Rumex
acetosel-la i Jasione montana. Pozostałe gatunki, cho jest ich wiele, wyst puj w
nie-wielkich ilo ciach. Warstw „d” tworz porosty z rodzaju Cladonia oraz mech z rodzaju Politrychum.
VICIO LATHYROIDIS –POTENTILLION ARGENTEA BRZEG IN BRZEG ET M.WOJT.1996
Do tego zwi zku zakwalifikowano cztery płaty ro linne. Charakteryzowały si one stałym udziałem Armeria maritima. W jednym ze zdj wyst powały ponadto jeszcze dwa gatunki charakterystyczne dla zwi zku, mianowicie
Dian-thus deltoides i Potentilla argentea oraz Festuca ovina, gatunek
charaktery-styczny dla klasyKoelerio-Corynephoreta. W badanym płacie takson ten osi ga
bardzo wysokie pokrycie, przekraczaj ce 75%. Du y udział w darni miały ga-tunki z klasy Molinio-Arrhenatheretea, takie jak: Festuca rubra, Rumex acetosa i Achillea millefolium. Dwa ostatnie wykazywały si te najwy sz stało ci .
Tabela 1. Skład florystyczny i powierzchnia wyró nionych zbiorowisk Table 1. Floristic composition and area of the identified communities
% zbiorowisk % communites Zbiorowisko ro linne Plant community Ogólna liczba gatunków Total number of species rednio w zdj ciu Mean in
relevès Seminaturalnych Seminatural Ogólem
Total Warto ciowe gospodarczo
Of High economil value Lolio-Cynosuretum Arrhenatheretum elatioris Alopecuretum pratensis 77 38 36 17 14 16 6,7 6,2 3,0 19,14 17,71 8,57 Razem Total 15,9 45,42
rednio i małowarto ciowe gospodarczo Medium and low economic value Deschampsia caespitosa Molinietum caeruleae Agrostis stolonifera - Potentilla anserina Corynephorion canescentis
Vicio lathyroidis- Potentillion argentea
67 21 12 8 16 14 9 16 2 6 8,1 6,8 3,1 0,8 0,3 23,14 19,43 8,86 2,29 0,86 Razem Total 19,1 54,58
Omawiane zbiorowiska warto ciowe gospodarczo zajmuj 15,9% po-wierzchni badanej, a rednio- oraz małowarto ciowe 18,3% (tabela 1). Wykazu-j zró nicowan ilo gatunków w poszczególnych syntaksonach.
ROLA ZBIOROWISK SEMINATURALNYCH W KRAJOBRAZIE
Niezale nie od sposobu definiowania krajobrazu rozumie si pod tym poj -ciem cz przestrzeni cechuj cej si okre lon fizjonomi , na któr składa si m.in. rze ba terenu, wody, ro linno . Jest to układ dynamiczny, zmieniaj cy si pod wpływem zarówno procesów naturalnych zachodz cych w tworz cych go ekosystemach, jak równie działalno ci człowieka. W takim wi c uj ciu krajobraz jest czym wi cej ni tylko wycinkiem geosfery i biosfery, jest cało ci w obr bie przestrzeni yciowej człowieka, maj c swój wymiar przestrzenny i cechy struktu-ralno-funkcjonalne oraz wizualne [Richling, Solon 2002].
Spo ród 172 wykonanych w terenie zdj fitosocjologicznych ponad jedn czwart – 44 stanowi fitocenozy półnaturalne. S to przewa nie zbiorowiska o znikomej przydatno ci gospodarczej, daj ce niskie i małowarto ciowe plony. Ma-j Ma-jednak du e walory pozaprodukcyMa-jne. S na przykład mieMa-jscem bytowania pta-ków wodno-błotnych. Podstawowym i niezb dnym warunkiem ochrony awifauny jest trwałe utrzymywanie zró nicowanej struktury przestrzennej krajobrazu. Wi kszo gatunków ptaków w zale no ci od fazy rozwoju wymaga jednoczesne-go wyst powania kilku rodowisk. Zatem niezb dna jest systematyczna ingerencja człowieka, aby mo liwe było cho by tymczasowe zatrzymanie procesów sukce-syjnych i niedopuszczenie do monotypizacji krajobrazu ro linnego. Zanikanie atrakcyjnych erowisk, jakimi s trawiaste zbiorowiska seminaturalne, powodo-wa mo e wycofypowodo-wanie si niektórych, rzadko spotykanych, a zwi zanych z tego typu krajobrazem, gatunków ptaków. Ł ki niekoszone, z wysok ro linno ci zieln , przestaj by atrakcyjne dla wielu gatunków ptaków, m.in. siewkowców.
Nadzieje na zachowanie w krajobrazie półnaturalnych zbiorowisk trawiastych daje wprowadzenie dopłat bezpo rednich jak i realizacja programów rolno- - rodowiskowych, które preferuj ekstensywne u ytkowanie ko no-pastwiskowe.
OCHRONA PRZYRODY DOLINY NOTECI
Uchwał nr IX/56/89 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Pile z dnia 31 maja 1989 r. dolina Noteci na badanym odcinku została obj ta ochron jako obszar chronionego krajobrazu. Cz obszaru doliny Noteci, z uwagi na swe szczegól-ne walory przyrodnicze [Bednorz 1984], proponowana była do obj cia ochron
w formie rezerwatu „Ł g Romanowo-Radolin”. Badany odcinek doliny jest cz ci ostoi ptaków „Nadnoteckie Ł gi”, zaklasyfikowanej do rangi euro-pejskiej z uwagi na liczebno populacji ptaków, ró norodno gatunkow i wyst powanie taksonów zagro onych w skali wiatowej.
W obr bie ostoi wyst puj m.in. takie gatunki, jak: b k (9–10 rewirów), ka-nia czarna (jedna para), kaka-nia rdzawa (1–3 pary), bielik ( erowisko jednej pary z s siedztwa), błotniak stawowy (12–16 par), błotniak ł kowy (0–2 pary), kropiatka (8–9 par), zielonka (1–2 pary), derkacz (47–50 par), (67–70 par), kulik wielki (48–50 par), rybitwa czarna (17–25 par), podró niczek (66 par). Trzy gatunki wyst puj ce w dolinie Noteci, tj. bielik, kania rdzawa i derkacz, według Konwencji Berne skiej oraz Dyrektywy Rady Wspólnoty Europej-skiej dotycz cej Ochrony Dzikich Ptaków, uznane s za zagro one w skali
wiatowej. Badany obszar stanowi cz obszaru wł czonego do Europejskiej Sieci Ekologicznej obszarów chronionych Natura 2000 pod symbolem PLB300004 „Ł gi Nadnoteckie”.
WNIOSKI
1. Pod wzgl dem pochodzenia w dolinie Noteci Bystrej wyró nionych zosta-ło pi grup zbiorowisk, z czego zbiorowiska naturalne (aukso- i perdochorycz-ne) w liczbie dwunastu stanowi najliczniejsz grup . Osiem odnotowanych zbiorowisk to zbiorowiska seminaturalne. Poza tym dwa zbiorowiska zaklasyfi-kowano jako naturalne i jedno jako ksenospontaniczne.
2. Zbiorowiska seminaturalne zakwalifikowano do dwóch klas: Molinio-
-Arrhenatheretea R.Tx.1937, w której wyró nionocztery zespoły i dwa
zbioro-wiska, oraz klasy Koelerio glaucae-Corynephoreta canescentis Klika in Klika et Novak 1941, z której wyst puj dwa zbiorowiska.
3. Zbiorowiska warto ciowe gospodarczo: Lolio-Cynosuretum,
Arrhenathe-retum elatioris, AlopecuArrhenathe-retum pratensis zajmuj w dolinie 15,9% powierzchni i
45,42%zbiorowisk seminaturalnych, rednio i małowarto ciowe: Deschampsia
caespitosa, Molinietum caeruleae, Agrostis stolonifera-Potentilla anserina, Corynephorion canescentis i Vicio lathyroidis-Potentillion argentea zajmuj w
dolinie 19,1% powierzchni i 54,58%zbiorowisk seminaturalnych.
4. Obszar doliny Noteci Bystrej cechuje si du ym stopniem naturalno ci, jak i zro nicowaniem wyst puj cych na danym terenie zbiorowisk ro linnych o du ych walorach krajobrazowych oraz estetycznych. Odgrywaj one olbrzy-mi rol jako ostoja ptaków wodno-błotnych w programach
PI MIENNICTWO
Bednorz J. 1984. Dokumentacja do projektu utworzenia powierzchni niezmienialnej "Ł g Roma-nowo-Radolin" w programie strategicznego rozwoju gminy Trzcianka, stan rodowiska przy-rodniczego i sytuacja społeczno-gospodarcza.
Brzeg A., Wojterska M. 2001. Zespoły ro linne Wielkopolski, ich stan poznania i zagro enie. Przewodnik sesji terenowych 52 Zjazdu PTB, 24-28 wrze nia. Pozna , 39–110.
Churski T. 1957. Dokumentacja geologiczna złó torfu „Dolina rzeki Noteci - odcinek Radolin-Czarnków” (podkatergoria bada C2). Maszynopis. Katedra Torfoznawstwa SGGW Warszawa.
Fali ski J.B. 1969. Zbiorowiska autogeniczne i antropogeniczne. Próba okre lenia i klasyfikacji. Ekol. Pol., B, 15. 2, 173–182.
Fukarek F. 1967. Fitosocjologia. W Przekładzie T. Wojterskiego (Tytuł oryginału: „Pflanzensociologie”. Otanische Institut der Ernst-Moritz-Arndt-Universität Greifswald, Abteilung für Taxonomie und Vegetationskunde. Akademie Verlag, Berlin 1964) PWRiL,Warszawa.
Hill M.O. 1992. Twinspan. Landbouwuniversiteit. Wageningen.
Gr y n i a M. 1996. Kierunki zmiany szaty ro linnej zbiorowisk ł kowych w Wielkopolsce. Rocz. AR w Pozn., 284, Roln. 47, !5–27.
Grzegorczyk S., Grabowski K., Benedycki S. 1999a. Wpływ braku u ytkowania na kształtowanie si ro linno ci ł kowej obiektu Siódmak. Fol. Univ. Agric. Stetin. 197, Agricultura (75), 107– 112.
Grzegorczyk S., Grabowski K., Benedycki S. 1999b. Zmiany ro linno ci ł kowej obiektu Bezledy po zaprzestaniu u ytkowania. Fol. Univ. Agric. Stetin. 197, Agricultura (75), 113–116. GrzelakM.2004.Zró nicowanie fitosocjologiczne szuwaru mozgowego Phalaridetum
arundina-ceae (Koch 1926 n.n.) Libb. 1931 na tle warunków siedliskowych w wybranych dolinach. Rocz AR Pozna , 354, 1–138
Kryszak J.,Kryszak A., Grynia M. 2005. Zmiany w siedliskach i zbiorowiskach ł kowych w gór-nym odcinku Baryczy. Annales UMCS, Sec. E, 60, 41–48.
Ilnicki P., Lewandowski P. 1997. Ekomorfologiczna waloryzacja dróg wodnych Wielkopolski, Pozna .
Matuszkiewicz W. 2002. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk ro linnych Polski. PWN, Warszawa. Nowak J., Raty ska H., Szwed W. 1994. Porosty. Listy taksonów ro lin Polski przeznaczone do
tworzenia geobotanicznych baz danych w: Hennekens S. Turboveg 9.38 IBN Wageningen. Ochydra R., Rusi ska A., Szwed W. 1994. Mchy. Listy taksonów ro lin Polski przeznaczone do
tworzenia geobotanicznych baz danych w: Hennekens S. Turboveg 9.38 IBN Wageningen. Olejniczak E. 1990. Warunki przyrodnicze produkcji rolnej, woj. pilskie. IUNG, Puławy. Richling A., Solon J. 2002. Ekologia krajobrazu. PWN, Warszawa.
Rutkowski L., Raty ska H., Szwed W. 1994. Ro liny naczyniowe. Listy taksonów ro lin Polski przeznaczone do tworzenia geobotanicznych baz danych w: Hennekens S. Turboveg 9. 38 IBN Wageningen.
