Uwarunkowania i strategie działania przedsiębiorstw drobnej wytwórczości

Piotr Karpuś, Marian Stefański,

Andrzej Żuk

Uwarunkowania i strategie działania

przedsiębiorstw drobnej

wytwórczości

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 23, 437-460

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K L O D O W S K A

L U B L I N — P O L O N I A

VOL. XXIII, 28 SECTIO H 1989

K a t e d r a E k o n o m i i P o l i t y c z n e j W y d z i a ł u E k o n o m i c z n e g o U M C S

P i o t r K A R P U S , M a r i a n S T E F A Ń S K I , A n d r z e j Ż U K ,

U w arunkow ania i strateg ie działania przedsiębiorstw drobnej w ytwórczości

У словия и стратегия дея тельн ости мелкотоварны х предприятий

The C onditions and S tra teg ies of th e A ctiv ity of E nterprises of Sm all Industry

Dla realizacji drugiego etap u reform y w ażną kw estią jest poznanie zachow ań przedsiębiorstw w ty m i przem ysłu drobnego. Jed n o stk i gos­ podarcze realizu ją w y b ran e przez siebie strateg ie działania, zm ierzające do realizacji ich rzeczyw istego celu przy zastosow aniu dostępnych środ­ ków i uw zględnieniu otoczenia. Otoczenie p rzedsiębiorstw a kształtow ane je st z jednej stro n y przez system kierow ania z drugiej zaś przez ryn ek. W pływ u w aru n ko w ań rynkow ych i system ow ych na zachow anie p rzed ­ siębiorstw zostanie przedstaw iony na podstaw ie w yników badań p rzep ro ­ w adzonych w 27 jed n o stkach przem ysłu drobnego woj. lubelskiego w ro ­ ku 1987.

W latach 1982— 1986 prod u kcja sprzedana w zrosła o 129,4%, p rzy czym najszybciej rosła w przem yśle spożywczym (o 164, 3%), przem yśle che­ m icznym (o 141,1%) i lekkim (o 131,0%). O siągnięto zatem średnio roczne tem po w zrostu odpowiednio 23,1%, 27,5%, 24,6% i 23,3%. W ostatn ich dwóch latach tem po w zro stu produkcji było nieco niższe i w ynosiło dla całej badanej populacji 20,4% w 1985 r. i 18,0% w 1986 r. Udział eksp ortu w p rod ukcji sprzedanej w ynosił w 1982 r. 7,7%, spadał do 6,4% w 1984, a następ n ie w zrastał i osiągnął w 1986 r. 8,4%. Z ainteresow anie ekspor­ tem badanych przed sięb io rstw w ynikało z uruchom ienia ulg w podatku dochodow ym i ulg w p o datku od p onadnorm atyw nych w y p łat w ynag ro ­ dzeń z ty tu łu eksportu, a także w zrostu k u rsu ru b la transferow ego i do­

lara. W ro ku 1986 badane przedsiębiorstw a ze sw ojej pro d ukcji przezn a­ czyły 52,9% na ry n ek , 8,4% na ek sp o rt oraz 34,7% na dostaw y zaopatrze­ niowe i kooperacyjne.

R ozm iary w ygospodarow ania zysku w z ra sta ły średnio rocznie w la ­ tach 1982—86 o 17,4% (akum ulacji o 18,7%). Udział zysku w p rodukcji sprzedanej spadł z 13,9% w 1982 r. do 9,9% w 1985 r., a w ro k u 1986 w zrósł o 1,6 p u k n ta (do 11,5%). W ro k u 1986 zysk w b adanych przed się­ b iorstw ach w zrósł o 36,7'% (akum ulacja o 28,6%), przy czym w skaźnik ten był szczególnie w ysoki w przem yśle spożyw czym (66,2%) i e le k tro ­ m aszynow ym (63,3%). W ahania tem p a w zro stu zysku i ak u m u lacji w d u ­ żym stopniu w y n ik a ją z prow adzonej polityki cenowej i k ształto w an ia k u rsu w alut. Po okresie znacznej sw obody w k ształto w aniu cen um ow ­ nych, jakie posiadały badane jed n o stk i drobnej w yw tórczości w ro k u 1982 i 1983. Do końca 1983 r. w prow adzono isto tne ograniczenia w s ta ­ now ieniu cen um ow nych. W yrażało się to zam rożeniem cen, w prow adze­ niem m etody kosztow ej, ograniczonym zakresem rekom pensow ania w ce­ nie w zro stu cen czynników w y tw órczych itp. E fektem ty ch zm ian było znaczne obniżenie udziału zysku i ak u m u lacji w produkcji. Z ysk i a k u ­ m ulacja w z ra sta ły w niższym tem pie niż stopa inflacji. P o w tó rn a lib e ra ­ lizacja stanow ienia cen um ow nych przez jednostki drobnej w y tw ó r­ czości (Uchwała R ady P a ń stw a i R ady M inistrów z dnia 19 m aja 1986 r. w spraw ie rozw oju uspołecznionych jed n o stek drobnej wyw tórczości, par. 10) stw orzyła m ożliwości w ygospodarow ania większego zysku, co m iało m iejsce w prak tyce.

W zrost zysku w 1986 r. w yn ik ał nie tylko z możliwości u stalenia cen um ow nych na poziom ie g w a ra n tu jąc y m „godziw y” zysk, ale i z w pro­ w adzanych rozw iązań sp rzy jający ch proeksportow em u n astaw ien iu jed ­ nostek drobnej w ytw órczości (rozszerzenie ulg eksportow ych, w zrostu k u r ­ su ru b la o 30,7% i dolara o 41,5% a więc znacznie wyższy od stro n y in ­ flacji). Ciekaw ym zjaw iskiem jest d ostrzeg aln y związek m iędzy zm ianą udziału zysku i ek sp o rtu ogółem w w artości produkcji sp rzedanej, jaki m iał m iejsce w ro k u 1986. W całej populacji przedsiębiorstw udział zysku w zrósł o 1,6 p u n k ta a ek sp o rtu o 1,7 p u n k ta. W przem yśle lekk im odpo­ w iednio o 1,0 p u n k ta i o 2,8 p u n k ta a w przem yśle m aszynow ym o 3,7 i 3,8 p u n k ta. Można więc sądzić, że popraw a rentow ności badanych przed­ sięb io rstw w ynikała z działań podjem ow anych przez jed n o stk i drobnej w ytw órczości, jak ie stw o rzyły im now e rozw iązania p raw ne system u eko­ nom iczno-finansow ego.

W latach 1982— 1986 tylko w 8 jed n o stk ach zatrud nien ie utrzym ało się n a dotychczasow ym poziomie lub nieznacznie wzrosło. W efekcie z a tru d ­ nienie ogółem całej gru p y spadało o 0,8% rocznie. Z atru d n ien ie bezpo­ średnio p ro d u k cy jn e w zrosło w 14 bad any ch p rzedsiębiorstw ach. S w

iad-U w aru n k ow an ia i strategie działania przedsiębiorstw ... 439

czy to o procesie dostosow aw czym badanych jednostek drobnej w yw tór- czości do ograniczonej podaży siły roboczej.

Przeciętna płaca w badanej grupie przedsiębiorstw rosła w tem pie 20,0% i była niższa od stopy w zrostu w ydajności o 4,4 puk nta. S ytuacja u legła zm ianie w ro k u 1986, gdy średnia płaca w zrosła o 19,8% a w y ­ dajność pracy średnio o 18,3%. Przew aga tem pa w zrostu płac nad w y ­ dajnością nie dotyczyła w śród badanych jednostek grupy przedsiębiorstw przem ysłu drzew nego i chemicznego. W skali całego przem ysłu uspo­ łecznionego w Polsce przeciętne w ynagrodzenie m iesięczne rosło średnio rocznie o 20,3% w latach 1982— 1986 a więc było rów nież niższe od stopy w zrostu w ydajności p racy m ierzonej w artością p rodukcji sprzedanej w cenach bieżących (o 1,2 punkta).

Istotn ym obciążeniem dla przedsiębiorstw a je st podatek dochodowy, którego udział w zysku kształtow ał się na poziomie od 49,2% w 1982 r. do 55,0% w 1986 r. U dział podatku obniżył się w 1983 r. i w zrósł po za­ stosow aniu liniow ej fo rm u ły naliczenia podatku. K w ota podatku w zrosła o 112,1% a więc bardziej niż m asa wygospodarow anego zysku (o 89,8%).

CELE D ZIAŁA LN O ŚC I PRZEDSIĘBIO RSTW A A POZIOM SAM ODZIELNOŚCI

Dla u stalen ia rzeczyw istych celów działalności przedsiębiorstw zebra­ no opinię k a d ry kierow niczej o istotnych i m ało isto tn y ch obszarach ich działalności. Do g ru p y isto tn y ch celów działalności gospodarczej jed no­ stek drobnej w ytw órczości zalicza się (por. tab. 1): zadowolenie pracow ­ ników (ten cel w ym ienia 78% badanych przedsiębiorstw ), zw iększenie zysku (59%), w ysoka jakość produkcji (41%), a także funkcjonow ania przedsiębiorstw a (30%) i zw iększenie p rodukcji na eksp ort (30%). W śród celów najm n iej isto tn y ch w ym ienia się: rozszerzenie zakresu kooperacji (55%), zw iększenie pro du k cji rynkow ej (30%), zw iększenie produkcji na ek sp o rt (30%) oraz podnoszenie kw alifikacji k a d r (26%) i w zrost działal­ ności in w esty cy jn ej (18%).

A nalizując odpowiedzi respondentów pod kątem sto sun k u przedsię­ bio rstw a do ważności w yróżnionych celów uderza ich zgodność, co p rze­ jaw ia się w tym , że 4 cele określone jako n ajb ardziej istotne, nie zostały ani razu zaliczone do celów mało istotnych a z kolei dw a pierw sze cele n ajliczniej ocenione jako m ało istotne, nie zostały ani razu zaliczone do celów istotnych. N ajsilniejsze k o ntro w ersje w ocenie dotyczyły n a stę p u ­ jących pozycji: zw iększenie p rodukcji na eksport (8 jedn ostek uznało ten cel za isto tn y i 7 za m ało istotny) oraz w zrost działalności inw estycyjne (odpowiednio 3 i 5). K o n tro w ersja w ocenie znaczenia produk cji eksporto­ w ej w ydaje się niezrozum iała zważywszy na znaczne ulgi

przysługu-Tab. 1. C ele rea lizo w a n e przez p rzed sięb io rstw a p rzem ysłu drobnego T he g o a ls realized b y th e en terp rises of lig h t in d u stry

O k reślen ie celu p r z e m y s ł e le k tr o --m a s z y n o w } p r z e m y s ł o d z ie ż o w y p o z o st a łe b r a n ż e r a z e m p r z e m y s ł e le k tr o --m a s z y n o w y p r z e m y s ł o d z ie ż o w y p o z o st a łe b r a n ż e r a z e m

ce le isto tn e cele m ało istotn e 1. Z ad ow olen ie p ra co w n ik ó w 8 7 6 21 — — — — 2. Sp raw n ość fu n k cjo n o w a n ia

p rzed sięb iorstw a 2 4 2 8 — — — —

3. Z w ięk szen ie zysk u 6 5 5 16 — — — — 4. W ysoka jakość prod u k cji 2 6 3 11 — — — — 5. S tab iln ość d ziałan ia

przed sięb iorstw a 1 1 4 6 1 — 1 2

6. Z w ięk szen ie p rod u k cji

ry n k o w ej — — — — 3 2 3 8

7. W ysoka p ro d u k tyw n ość

śro d k ó w trw a ły ch 1 — — 1 3 1 — 4 8. M odernizacja parku

m aszy n o w eg o 1 1 4 6 — 1 — 1

9. Z w ięk szen ie p rad u k cji

na eksport 3 4 1 8 1 4 2 7

10. O bniżenie m a teria ło ­

ch łon n ości — — 1 1 3 1 — 4

11. R ozszerzen ie zakresu

kooperacji — — — — 5 6 4 15

12. W zrost d ziałaln ości

in w esty cy jn ej 3 — — 3 1 2 2 5

13. P od n oszen ie k w a lifik a c ji

kadr — — — — 3 3 1 7

14. D osk on alen ie stosu n k ów

m ięd zylu d zk ich — — 2 2 2 1 — 3

15. Inne, zatrudnienie

in w a lid ó w 1 1 — 2 — — — —

jące jed n ostk o m prow adzącym tę, ta k w ażną dla gospodarki działalność. D latego poddaliśm y szczegółowej analizie przy p ad k i uznaw ania tego ce­ lu za m ało isto tn y . W 5 jed n o stk ach na 7 e k sp o rt nie w ystępow ał i nie było szans na jego uruchom ienie, w 1 jednostce (przem ysł odzieżowy) uznano p ro du k cję eksportow ą za nieo płacaln ą a w jednostce (przem ysł odzieżowy) ek sp o rt osiągnął 70%. p ro d u k cji i jego dalszy w zrost uznano za niecelow y.

Różna ocena celu, jakim je s t w zro st działalności inw esty cy jn ej jest b ardziej czytelna. W szystkie 3 p rzedsięb iorstw a należące do b ran ż y m

eta-U w aru n k ow an ia i strategie działania przedsiębiorstw .., 441

lowej uznają ten k ieru n e k działalności za jedy ny sposób popraw y t r a ­ gicznej ich zdaniem , sy tu acji w zakresie w yposażenia w środki produkcji, a przede w szystkim w m aszyny i urządzenia, co uniem ożliw ia im zm ianę a so rty m en tu produkcji, czy popraw ę jej jakości. N atom iast jednostki u zn a­ jące w ak tu a ln ej sy tu a c ji w zrost inw estycji jako cel m ało istotny, są jedn ostk am i o dobrym w yposażeniu w m ają te k pro d u k cy jn y i nie widzą one dlatego p otrzeby prow adzenia działalności in w estycyjnej w n a jb liż ­ szym okresie.

Na podstaw ie analizy odpowiedzi na p y tan ie o cele dziłalności p rzed­ siębiorstw nie m ożna jednoznacznie wyznaczyć w szystkich cech realizo ­ w anej przez te jedn o stk i strategii. W ydaje się jednak, że m ożna w yłonić podstaw ow e k ry te riu m jakim k ieru ją się jednostki drobnej w ytwórczości w procesie gospodarow ania. K ry teriu m ty m jest dochód pracow ników .1 P rak ty czn ie w szystkie cele, któ ry ch realizacja sprzy ja podnoszeniu in ­ dyw id ualn ych dochodów pracow ników są uznaw ane za istotne. S tąd też w g ru p ie celów n ajw ażniejszych znalazły się w zrost zysku, popraw a ja ­ kości produkcji, w zrost p rodukcji eksportow ej oraz spraw ność fu n k cjo ­ now ania przedsiębiorstw . Cele te w sposób oczyw isty w p ływ ają na m o­ żliwości finansow e przedsiębiorstw , a ty m sam ym na poziom płac, prem ii i nagród.

W ydaje się, że ten d en cja do tego, by m aksym alizow ać dochód p ra ­ cow ników przez w ykorzy sty w anie czynników o ch arak terze inten sy w ny m , tak ich jak podnoszenie jakości produkcji, w zrost ek sp o rtu czy podnosze­ nie spraw ności funkcjonow ania firm y z p u k n tu w idzenia interesó w spo­ łecznych bardzo k o rzystn a i pow inna być w rozw iązaniach system ow ych nadal preferow ana.

Z p u n k tu w idzenia poziom u dochodu pracow ników rzeczywiście n iew iel­ kie znaczenie m ają w a k tu aln y ch w aru n k ach cele, które zostały uznane za m ało istotne, jak rozszerzenie zakresu kooperacji zw iększenie p ro d u k cji ry nk ow ej i podnoszenie kw alifikacji kadr. W obecnej sy tu a c ji rozsze­ rzenie zakresu kooperacji biernej, pow oduje jedynie w zrost niepew ności w gospodarow aniu i z tego powodu nie obserw uje się działań zm ierza­ jących do jej rozszerzenia, nato m iast kooperaja czynna, uznaw an a n ie­ kiedy za działalność korzystną, nie posiada większego znaczenia ze w zglę­ du na szerokie m ożliwości zbytu w łasnej produkcji, bezpośrednio na ry n ­ ku, często po w yższej cenie. N iedocenianie w zro stu p ro d u kcji rynkow ej w iąże się przede w szystkim z obow iązującą w 1987 r. 12e/o b arierą

1 Por. J. G a j d a : Cele p r z e d s i ę b i o r s t w a so c j a li s ty c z n e g o a p o d s t a w y o ceny

jego działa lnośc i. „P roblem y E konom iczne” 1986, 2; K. B o b i ń s k a : Cele p a ń s t w o ­ w e g o p r z e d s i ę b i o r s t w a p r z e m y s ł o w e g o ja k o org aniza cji. „G ospodarka P la n o w a ”

1984, 5.

w zro stu fu n d u szu płac. W zrost kw alifikacji pracow ników je st ak tu aln ie uznaw any za m ało isto tn y (w sto su n k u do innych celów), gdyż z jednej stro n y jego w pływ na dochody pracow ników je st mało dostrzegalny (m a­ ła innow acyjność i elastyczność produkcji) a z d rugiej strony, a k tu a ln y poziom kw alifikacji oceniany jest w większości jednostek na ty le wysoko, że nie widzi się potrzeb y jego podnoszenia.

Specyfika branżow a nie była czynnikiem decydującym przy w yborze celów swej działalności w poszczególnych jednostkach, ale w pływ na w y ­ niki w yw iadu d aje się zaobserw ow ać. Jed n o stk i przem ysłu lekkiego w y ­ różniają się docenianiem w ysokiej jakości produkcji (67% spośród jedno­ stek tej b ran ży p rzy śred n iej 41%), spraw ności w działaniu (44— 30%) oraz w zrostu p ro du k cji na eksport (44— 30%). Z drugiej zaś stro n y aż 44% jednostki tej b ran ży uzn aje w zrost ekspo rtu za m ało w ażny z po­ wodów różnych (w 2 p rzy padkach nie prow adzi się eksportu, w 1 jest on n ieopłacalny i w 1 wysoki 70% produk cji, co uznano za poziom w y sta r­ czający). W każdym razie aż 89% jednostek tej branży w ypow iedziało się w spraw ie ek sp o rtu (przy średniej 28%), co oznacza, że jest to pro b ­ lem w tej b ran ży w ażny i dyskuto w an y . Z kw estią tą wiąże się bardzo ściśle problem jakości p rod u k cji oraz spraw ności funkcjonow ania, czyli o peratyw ności w dziedzinie zaopatrzenia i zbytu na ry n k u w ew nętrzn ym i za granicą. W jed n ostk ach należących do pozostałych b ranż przem ysłu uderza docenianie tak ich zagadnień, jak stabilność działania przedsię­ biorstw a (44— 22%) oraz m odernizacja p a rk u m aszynow ego (44—22%). Stabilność działania łączona jest z jedn ej stro n y ze stabilnością system u ekonom iczno-finansow ego a z d ru g iej ze stałością pow iązań zaopatrze­ niowych.

D eklarow ane przez badane jed n o stk i cele ich działania oraz h ierarch ia ważności tych celów, są nie tylko pod staw ą konstruow ania stra te g ii dzia­ łania ty ch podm iotów, ale także sw oistym p u n k tem odniesienia dla oceny innych zagadnień zw iązanych z fu nkcjonow aniem przedsiębiorstw a.

Je d n y m z w aru n k ó w niezbędnych dla realizacji celów danej jedn ostki jest sam odzielność w podejm ow aniu decyzji. P rzed sięb io rstw a drobnej w ytw órczości w y raziły sw ą su b iek ty w n ą ocenę poziomu sam odzielności w 12 podstaw ow ych sferach ich działania (tab. 2).

W śród podstaw ow ych sfe r działalności w yraźnie najw yższy poziom sa­ m odzielności w y stęp u je p rzy u sta la n iu w ew nętrzn ej s tru k tu ry organiza­ cy jnej i p rzy u sta la n iu w ielkości produkcji. Zdecydow ana większość re s ­ pondentów określa poziom sam odzielnośii jako duży — odpowiednio 93% i 81% , pozostali tw ierdzą, że je s t ona w ystarczająca. Żadna jednostka nie odczuw a w tej dziedzinie jakichkolw iek ograniczeń. W dw óch n astęp nych dziedzinach m ożem y także określić, że poziom sam odzielności jest duży (w skaźnik śre d n i pow yżej 3,5). Są to: ustalen ie aso rty m e n tu i określenie

U w aru n k ow an ia i strategie działania przedsiębiorstw ... ₄₄₃ Tab. 2. O cena stopnia sam od zieln ości p rzed sięb iorstw w różnych sferach

produkcji

A n estim a tio n of th e d egree of indep en d en ce of the en terp rises in d ifferen t spheres of production Sfera d ziałalności Przem . elek trom a szy -n o w y Przem . odzieżow y Branżef pozostałe R azem W skaźnik średni 1 2 3 4 5 6 a 8 7 7 22 1. U sta len ie w ie l­ b 1 2 2 5 k ości produkcji c d —■ —■ —■ __ 3,81 a 7 8 5 20

2. U sta len ie a sor­ b 2 —■ 3 5 tym en tu c d _. 1 1 2 3,67 a 5 6 7 18 3. O k reślenie p o ­ b 3 2 1 6 ziom u zatrud­ c —> 1 1 2 3,52 n ien ia d ₁ — - - 1 a 3 2 2 7 4. D obór d o sta w ­ b 3 5 1 9 c ó w i k o o p e­ c 2 2 3 7 2,70 ran tów d 1 — 3 4 a 1 2 — 3 5. O kreślenie p o ­ b ₁ — — ₁ ziom u funduszu c 3 4 ' 4 11 1,81 płac d 4 3 5 12 a 1 — — ₁ 6. P od ział zysk u b 3 1 — 4 1,89 c 3 4 6 13 d 2 4 3 9 a 1 — _{1 2} 7. P od ejm ow an ie b 2 3 4 9 in w e sty c ji c 4 5 3 10 2,26 d 4 1 1 6 a 1 6 2 12

8. U sta len ie cen b 2 1 2 4

w y ro b ó w c 2 2 4 8 2,93 d 5 — 1 3 a — 5 5 ₁₅ 9. W ybór sy s te ­ b 3 2 2 4 m ó w p łacow ych c 1 1 1 5 3,14 d 2 1 1 1 2 9*

1 3 4 5 6 a 6 5 2 13 10. W ybór r y n k ó w b 1 4 5 10 zbytu c 2 —■ —■ 2 d — — 2 2 a 8 9 8 25 11. U sta len ie w ew n . b 1 —■ 1 2 3 93 stru k tu ry arg. c — — — — ’ d — — — — a 3 2 — 5 12. P row ad zen ie b — 5 — 5 9 'iS h an d lu zagra- c 3 1 2 6 ’ n iczn ego * d 1 — 3 4 w sk a źn ik śred n i 3,00 3,12 2,77 2,96

O bjaśnienia: a) duża sam od zieln ość b) w y sta rcza ją ca c) od czu w aln e ograniczenia d) isto tn e ogran iczenia

W skaźnik śred n i liczo n y jako śred n ia w ażon a dla w sz y stk ic h w y p o w ied zi przy p ro­ d u k cji jak w k w estio n a riu szu w y w ia d u a = 4 , b = 3 , c = 2 , a = l.

* w przypadku h an d lu zagran icznego 7 jed n ostek (m -2, o -l, p-4) w strzym ało się od w y ra żen ia op inii, p o n iew a ż n ie p ro w a d zi h andlu zagranicznego.

poziom u zatru dn ien ia. W ty c h dziedzinach opowiednio 93 i 89% resp o n ­ d entów tw ierdzi, że sam odzielność je st duża lub w ystarczająca a jed y ­ nie nieliczni sądzą, że istn ie ją ograniczenia, z ty m że nie są to z reg u ły ograniczenia istotne. Na dru gim biegunie zn a jd u ją się te sfe ry działalności, w k tó ry ch większość przedsiębiorstw odczuw a silne ograniczenia swej sa­ m odzielności. N ajm n iejszy poziom sam odzielności w y stęp u je przy: ok re­ ślaniu poziomu fu n du szu płac (1,81, w skali 1— 4) oraz przy podziale zysku (1,89). Je d y n ie 15 proc. jed n o stek tw ierdzi, że nie odczuwa o g rani­ czeń p rzy określan iu fu n d u szu płac, a 18 proc. p rzy podziale zysku. P o ­ zostałe odczuw ają różnego rodzaju ograniczenia (najczęściej chodzi o ogra­ niczenia zaw arte w system ie ekonom iczno-finansow ym p rzedsiębiorstw , w yn ikające z a k tu a ln y ch unorm ow ań praw n y ch, a dotyczące problem u kształtow ania dochodów pracow ników , zarów no płac, jak i prem ii oraz nagród płaconych z zysku), p rzy czym 45 proc. jed nostek określa te o gra­ niczenia jako isto tn e przy k ształto w an iu poziom u płac i 33 proc. przy podziale zysku.

K o lejn ą dziedziną, w k tó re j istn ie ją silne ograniczenia sam odzielności w podejm ow aniu decyzji je s t działalność inw estycyjna. 37% badanych przed sięb io rstw tw ierdzi, że są to ograniczenia odczuw alne, a 22% że należy je określić jako isto tne. Można więc tw ierdzić, że 59% przed się­ bio rstw nie posiada w dziedzinie in w e sty c ji dostatecznej sam odzielności.

U w aru n k ow an ia i stra teg ie działania przedsiębiorstw ... 445

P orów nanie d eklarow anych celów działania przedsiębiorstw drobnej w yw tórczości z poziom em ich sam odzielności w różnych sferach działal­ ności pozwala odpowiedzieć na pytanie: czy istniejący poziom sam odziel­ ności um ożliw ia realizację podstaw ow ych celów ich działania? G en eraln y w niosek pow inien być pozytyw ny. P rzedsiębiorstw a posiadają stosunkow o w ysoki poziom sam odzielności (w skaźnik średni 2,96, średnia w skali ocen od 1 do 4 w ynosi 2,50), szczególnie w dziedzinie kształtow ania s tr a ­ tegii p ro d uk cy jn ej. W yraźnie najsłabiej ocenia się poziom sam odzielności w kw estiach o kreślania poziom u płac i w podziale zysku, a więc w dzie­ dzinach w pływ ających w bezpośredni sposób na realizację g ru py celów, staw ian y ch w h ierarch ii ważności na pierw szych m iejscach, z racji po­ w iązania ich z k ształtow aniem dochodu pracow ników . N asuw a się więc w niosek, że p u n k tem odniesienia dla oceny poziomu sam odzielności b a ­ d any ch jed n ostek w poszczególnych sferach je st w pływ tych dziedzin na realizację podstaw ow ych, preferow anych przez podm ioty gospodaru­ jące, celów działania. Jeśli więc sy stem kształtow ania funduszu płac oraz zasady podziału zysku stw a rz a ją b a rie ry dla szybkiego zw iększania płac i prem ii (jak w iem y b a rie ry takie istniały w 1987 r.), to ocena poziomu sam odzielności jest nisk a i przew ażają oceny, że ograniczenia w ty m względzie są istotne lub odczuwalne.

N ależy jed n ak zwrócić uwagę, że istn ieją przedsiębiorstw a, k tó re nie podzielają tej oceny. Otóż 3 jednostki oceniają samodzielność w k sz ta łto ­ w aniu poziomu płac jako „dużą” a 1 jako „w y starczającą” a w dziedzinie podziału zysku odpowiednio 1 jednostka jako „dużą” i 4 jako „w y starcza­ jącą”. P rzesłan k i tych nietypow ych odpowiedzi nie w y nik ają z wrodzonego

optym izm u odpow iadających a z tego, że w szystkie pozytyw ne oceny sform ułow ały jed n o stk i najlepsze, k tó re dzięki w ygospodarow aniu w yso­ kiego zysku oraz uzyskania dużych ulg w podatku dochodowym , przede w szystkim z ty tu łu ek sp o rtu , posiadają najw yższy poziom dochodu p rzy ­ padającego na 1 pracow nika.

O m aw iany subiektyw izm w ocenie poziomu sam odzielności przed się­ b io rstw a nie oznacza, że ocena ta nie pow inna być b ran a pod uwagę, bo nie odzw ierciedla obiektyw nie istniejącej sytuacji. Otóż w badaniach naszych uzyskaliśm y p rzyk ład y w skazujące na niekorzystne, z p u n k t w idzenia in te resu społecznego, zjaw iska takie jak: ograniczanie p rodukcji na II zm ianie, w yłączenia w ysokow ydajnych m aszyn, zam ykanie p u n ­ któw usługow ych, k tóre łączono bezpośrednio z barieram i w k sz ta łto ­ w aniu poziomu dochodu pracow ników , bowiem b ariera 12% w zrostu fu n ­ duszu płac działa powszechnie, a np. możliwości uzyskania ulg p odatko­ w ych, czy też ograniczenie zatru dn ien ia, nie je st m ożliwe do zastosow a­ nia w każdym , n aw et dobrze działającym zakładzie produkcyjnym .

W PŁYW U W A R U N K O W A Ń RYNKO W YCH N A Z A C H O W A N IA PR ZE D SIĘBIO R STW

Dla tw orzonych i w d rażanych rozw iązań system ow ych w ram ach r e ­ form y gospodarczej w ażne je s t u stalen ie zakresu w pływ u ry n k u na przed­ siębiorstw a oraz ty ch cech ry n k u , k tó re u tru d n ia ją proinnow acyjne, p ro ­ eksportow e i prory n k o w e n astaw ien ie jed no stek w ytw órczych. Nasza analiza o bejm uje dw ie stro ny : zaopatrzenie i zbyt. S y tu acja w zakresie zaopatrzenia je st znacznie zróżnicow ana. Zapotrzebow anie na paliwo i energię je st zaspokajane przez niew ielką gru pę dostaw ców , co w ynika z rozdzielnictw a i m onopolistycznej pozycji p rzedsiębiorstw działających w tej sferze. W ty ch w a ru n k a ch w y stę p u je b rak m ożliwości w yboru do­ staw cy. P ełne pokrycie potrzeb energety cznych zgłasza 51,9% p rzed się­ biorstw , praw ie pełn e zaopatrzenie w y stę p u je dodatkow o w 14,8% jedno ­ stek, ale w 11,1% dostaw cy nie p o k ry w a ją n aw et 70% potrzeb.

S y tu acja zaopatrzeniow a p rzed sięb io rstw w podstaw ow e surow ce i m a­ te ria ły je st bardziej zróżnicow ana niż w g rup ie paliw a i energii. W 29,6% p rzed sięb io rstw liczba dostaw ców je st w iększa od 30, a tylko w 11,1% nie przekracza 3. Pom im o w iększej liczebności dostaw ców stopień zaspo­ kojenia zapotrzebow ania na surow ce podstaw ow e jest znacznie niższy niż na energię. Tylko 18,5% p rzed siębio rstw zgłasza pełne pokrycie swoich potrzeb, a dodatkow o 3,7% praw ie pełne. W iele przed siębio rstw zaspokaja sw oje p o trzeb y w g ranicach 51— 70%, a 22,2% w przedziale 71—90% . R elaty w n ie gorsza sy tu a c ja zaopatrzeniow a w y stęp u je w gałę- zniach w m niejszym stopniu opanow anych przez drobną w ytwórczość. Gałęzie te zgłaszają b ra k m ożliwości w y b oru dostaw ców z uw agi bądź na rozdzielnictw o, bądź ich pozycję m onopolistyczną. R elatyw nie duże możliwości doboru dostaw ców zgłaszają jedn ostk i przem ysłu elek tro m a­ szynowego i one osiągają także niezły poziom zaspokojenia potrzeb su­ row cow ych.

Rozdzielnictw o i przym usow e pośrednictw o stanow i pow ażną pozycję w zapew nieniu do staw surow ców i m ateriałów . Tylko 18,5% przedsię­ bio rstw nie k orzysta z tej fo rm y zaopatrzenia. B adane przedsiębiorstw a tra k tu ją rozdzielnictw o jako w m iarę pew ne źródło zaopatrzenia, gw a­ ra n tu ją c e prow adzenie działalności w ytw órczej. U w ażają one, że przy obow iązującym system ie opodatkow ania, p re sji społecznej i form alistycz- nej k on tro li zew nętrznej sto ją na gorszej pozycji przetargow ej niż firm y polonijne i rzem iosło w w olnorynkow ej grze o zakup niezbędnej energii, surow ców i detali. D robne d etale jakkolw iek nie stanow ią znacznego udziału w w artości zakupu, to w w ielu jed no stk ach b rak ich u tru d n ia proces w ytw órczy. Liczba dostaw ców d robnych detali dla poszczegól­ nych p rzed sięb io rstw k sz ta łtu je się od kilku do około stu, p rzy czym n a j­

U w aru n k ow an ia i strategie działania przedsiębiorstw ... 447

więcej dostaw ców dla jednego przedsiębiorstw a w y stęp u je w przem yśle lekkim i m aszynow ym . Ze w szystkich grup zaopatrzeniow ych w łaśnie w ram ach drobnych d etali w y stę p u ją relaty w nie wysokie możliwości w y ­ boru dostaw ców .

Poziom i c h a ra k te r ceny stanow ią obok dostępności na ry n k u ważne cechy ry n k u zaopatrzeniow ego. B adane przedsiębiorstw a nie m ają w p ły ­ wu na poziom cen. W edług tych jednostek poziom płaconych cen za e n e r­ gię jest zbyt w ysoki — w 59,3% przypadkach a w 37,0% w łaściw y. K ie ­ row nictw o b adanych przedsiębiorstw podkreślało, że ceny są za w ysokie

z p u n k tu w idzenia ich w pływ u na koszty przedsiębiorstw a, uw ażając jednocześnie, że są za niskie z p u n k tu w idzenia producentów energii. N iestety taka ocena nie zawsze pobudzała do podejm ow ania działań w k ie­ ru n k u obniżenia energochłonności w łasnej produkcji.

S y tu acja w zakresie cen płaconych za surow ce i m ateriały p o d sta­ wowe jest — w ocenie badanych przedsiębiorstw — relaty w n ie jeszcze gor­ sza w grupie energii. P rzedsiębiorstw a stw ierd zają p rak ty czn y brak w pływ u na płacone ceny i to bez względu na przynależność branżow ą. Ponadto ponad 70% przedsiębiorstw uważa, że płacone przez nich ceny są za wysokie, co zawyża im koszty produkcji. Oceny te są podobne we w szystkich g rupach branżow o-gałęziow ych.

Stosunkow o n ajk o rzy stn iejsza sytuacja cenowa dla odbiorców w y stę ­ puje w grupie drobnych detali, chociaż w 65% przypadków ma m iejsce b rak w pływ u na poziom płaconych cen.

R ynek zaopatrzeniow y jest rynkiem dostaw cy, gdyż ten podm iot, k tó­ ry w ytw arza, decy du je o cenie a odbiorca z reg u ły zgłasza b rak p ełn e­ go pokrycia na zapotrzebow anie m ateriałow o-energetyczne. Taka sy tu a ­ cja w yw ołuje p resję na organy założycielskie, by te drogą rozdzielnictw a

zagw arantow ały pokrycie potrzeb m ateriałow ych bez w zględu na efek­ tyw ność gospodarow ania danej jednostki. O bserw uje się więc nadal po­ staw y przedsiębiorstw oczekujących ochrony ze stro n y ogranu założy­ cielskiego i realizacji zasady bezpieczeństw a i równości zaopatrzeniow ej. Takie postaw y obserw uje się w około 37% badanych przedsięb io rstw i to bez w zględu n a przynależność branżow o-gałęziow ą. D rugi ty p zachow ań m ożem y nazw ać „w alką” o bierne dostosow anie się do sy tu acji zaopatrze­ niow ej na ry n k u. W ystępują one w 4 jednostkach przem ysłu lekkiego, w 3 przem ysłu elektrom aszynow ego i w 2 pozostałych branż. P rz eja w iają się one w podejm ow aniu takich działań jak: 1) „nękanie” dostawców, 2) k o n tak ty p ry w atn e, 3) przekazyw anie „reklam ow ych” w izytów ek, 4) przyjm ow anie zleceń w połączeniu z dostaw cam i surow ców , 5) akcep­ tacja bez zastrzeżeń cen ustalonych przez dostaw cę, 6) obniżenie w ym agań jakościow ych w stosunku do otrzym yw anych dostaw , 7) rezygnacja z w y ­ m agań term inow ych dostaw , 8) p en ertacja ry n k u i zakup dostępnych su ­

row ców n a zapas, 9) prem iow anie służb zaopatrzeniow ych za ich a k ty w ­ ność, 10) naw iązyw anie w y m ian y n a tu ra ln e j. P o staw y te jakkolw iek p rzy ­ czyniają się do p o p raw y sy tu a c ji zaopatrzeniow ej przedsiębiorstw a, m ają także stro n ę u jem n ą w y ra ż ają cą się w obniżeniu jakości w łasnej p ro ­ dukcji, podnoszeniu kosztów p ro d u k cji i przerzu caniau ich w ostatecznym rac h u n k u na b a rk i konsum enta.

Trzeci ty p zachow ań p rzed sięb io rstw w stosun k u do sy tu a c ji zaopa­ trzeniow ej na ry n k u m ożem y nazw ać „ak ty w n ą w alką dostosow aw czą” . Z aobserw ow ano go w 8 przedsiębiorstw ach, w ty m po dw a w przem yśle lekkim , elektrom aszynow ym i chem icznym oraz po jedn y m w drzew nym i spożywczym. Z achow ania p rzed sięb io rstw p rzejaw iają się w podejm o­ w aniu działań polegających na:

1) podejm ow aniu prac badaw czych i racjon alizato rsk ich dostosow ują­ cych technologę do ry n k o w y ch m ożliwości zaopatrzeniow ych,

2) w chodzeniu do prog ram ó w badaw czych dostawców,

3) zagospodarow yw aniu surow ców odpadow ych i lokalnych i tw o rze­ niu w łasnej bazy surow cow ej,

4) zm ianie aso rty m e n tu prod u k cji dostosow anej ją do możliwości zao­ p atrzen ia,

5) podjęciu p ro d u k cji eksportow ej dla uzyskan ia dewiz u łatw iający ch nabycie dóbr zaopatrzeniow ych (3 przypadki),

6) w ery fik acji zużycia surow ców i m ateriałó w oraz tw orzeniu sy­ stem u zachęt m a te ria ln y c h oszczędzających energię i m ateriały,

7) m odernizow aniu p a rk u m aszynowego.

P o staw y te nie tylko u łatw ia ją dostosow anie się do sy tu acji rynkow ej poprzez obniżenie p re s ji popytow ej, ale przy czyn iają się do u ru cho m ie­ nia działań innow acy jny ch i proeksportow ych. P row adzi to w sum ie do re s tru k tu ry z a c ji na szczeblu m ikro. P o staw y przedsięb iorstw zależą w pew nym stopniu od zak resu odczuw anych braków zaopatrzeniow ych. W grup ie 10 p rzed sięb io rstw nie pod ejm u jących działań i oczekujących pom ocy od stro n y organu założycielskiego 8 stw ierdziło, że w pełni lu b praw ie w p ełn i m a zaspokojone potrzeby, a 2 oceniło ten poziom na 85—90% , przy czym w n iek tó ry ch g ru p ach aso rtym en tow y ch w y stępo­ w ały większe braki.

P rzed sięb io rstw a po dejm ujące działania zm ierzające głów nie do „w y­ w alczania” w iększej puli zaopatrzeniow ej (działania „b iern e” ) odczuw ały b rak i zaopatrzeniow e i to dość istotn e, sięgając n aw et 60% potrzeb. W g ru p ie tej nie m a przedsiębiorstw zgłaszających pełne pokrycie potrzeb, z w y jątk iem energii i n iek tó ry ch aso rty m en tó w dóbr zaopatrzeniow ych. P rzedsięb io rstw a ak ty w n ie dostosow ujące się do sy tu acji zaopatrzeniow ej, jak ko lw iek odczuw ają b rak i zaopatrzeniow e (z w y ją tk ie m 2 przypadków ), b rak i te są w nich m niej dokuczliw e niż w grupie przedsięb iorstw w al­

U w aru n k ow an ia i strategie działania przedsiębiorstw .., ₄₄₉ czących o zw iększenie rozm iarów nabyw anych dóbr zaopatrzeniow ych. Można zatem sądzić, że nadm ierne braki zaopatrzeniow e zm uszają do działań ,,na p rze trw a n ie ” , zaś częściowe um ożliw iają podejm ow anie dzia­ łań innow acyjnych i rozw ojow ych.

Dla działań przed sięb io rstw isto tn ą rolę o dgryw ają nie tylko w aru nk i rynkow e dla nabyw ców dóbr zaopatrzeniow ych, ale i w a ru n k i dla sprze­ d aży w łasnych wyrobów . Pozycja przedsiębiorstw a jako dostaw cy zależy od stopnia zaspokojenia zapotrzebow ania na w ytw arzane w yroby i stop­ nia opanow ania ry nk u . Badane przedsiębiorstw a działają n a zróżnicow a­ nych rynkach, co do stopnia zaspokojenia popytu. W ocenie 63°/o b adanych przedsiębiorstw zapotrzebow anie na p ro d u k ty przez nie w y tw arzan e jest w pełni zaspokojone lub praw ie w pełni. Tylko 30% przedsiębiorstw stw ierdza, że w y stę p u ją znaczne b raki w zaopatrzeniu na w y tw arzan e przez nich w yroby. W zakresie oceny stopnia zaspokojenia potrzeb nie m ożna w ychw ycić specyfiki branżow ej.

Stopień opanow ania ry n k u jest kolejną cechą dostaw cy. P rzed się­ b iorstw a p rzem ysłu lekkiego n a tra fia ją na znaczną konku ren cję ze stro n y licznych przedsiębiorstw tej branży. W iele jednostek z b ran ży e le k tro ­ m aszynow ej i pozostałych nie tra fia na liczącą się konkurencję. W ynika to w dużej m ierze z pro du k cji głównie na ry n e k lokalny (regionalny) oraz z szerokiego a so rty m e n tu produkcji tych branż.

S y tu acja przedsiębio rstw jako dostaw cy jest zróżnicow any w zależ­ ności od aso rty m e n tu w y tw arzan y ch w yrobów. Dlatego celowe jest p rze­ analizow anie w aru n k ó w zby tu głównych grup asorty m entow ych w y tw a ­ rzany ch w badanych przedsiębiorstw ach. A nalizie tej poddano 85 głów ­ nych asortym entów , z czego 32 w y tw arzan ych w przem yśle lekkim , 23 w elektrom aszynow ym i 30 w pozostałych branżach. Z analizow anych 85 g ru p asorty m en tów w 52 przypadkach liczba odbiorców jest w iększa od 20. P rz y czym n ajszerszy krąg odbiorców dotyczy w yrobów w ytw arzan y ch przez przem ysł lekki. Badane grupy asortym entow e w decydującym stop­ niu (około 74% przypadków ) stanow ią niew ielki ułam ek o ferty ry nk ow ej danego aso rty m en tu , zaś tylko w 10 przypadkach w y tw a rz an y a so rty m e n t jest bardzo w yspecjalizow any i stanow i isto tn y odsetek dostaw ry n k o ­ w ych danego w yrobu. Dostawcy, pomimo niskiego opanow ania ry n k u zgłaszają znaczne możliwTości swobodnego doboru odbiorców (67%) a ty l­ ko w 16,5% w y stę p u je b rak takiej możliwości.

S y tu ację ryn ko w ą dostaw cy ch a ra k te ry z u je m iędzy innym i sy stem cenotw órstw a. W b adanych jednostkach dom inują ceny um ow ne (ponad 95% przypadków ). W 28% przypadków przedsiębiorstw a oceniają swoją pozycję przetargo w ą w u stalan iu ceny jako dom inującą, a w 29% p rzy ­ padków uznają, iż ich w pływ na cenę jest niew ielki. W ydaje się, że z psychologicznych względów respondenci raczej zaniżają ocenę swojego

w pływ u na u k ształtow an ie cen. O ceniając poziom u zyskiw anych przez siebie cen stw ierd zają, że są one w łaściw ie (67%),zby t niskie w 24% (przy czym n arzek ają głów nie jed n o stk i p rzem y słu elektrom aszynow ego) a w 9°/o uznają, że są zbyt w ysokie. Ocena ta dokonyw ana jest głównie z p u n k tu w idzenia kosztów produkcji i rozm iarów osiąganych zysków dla sfinansow ania w y datkó w z ty tu łu w zrostu płac, podatków , rozw oju p rzed sięb io rstw a itp.

Mimo znacznej sw obody w u sta la n iu cen respondenci stw ierd zają, że nie m ożna n ad m iern ie podnosić cen z uw agi na k o n k urencję i względy społeczne. W jed n y m p rzedsiębiorstw ie przeprow adza się w uproszczony sposób rac h u n e k sy m u lacy jn y , k tó ry udziela odpowiedzi na p y tan ie co n ajb ard ziej się opłaca p rzed sięb io rstw u w obow iązującym system ie po­ datkow ym : czy m aksym alizow ać ceny, czy dokonyw ać zm ian aso rty m e n ­ tow ych, czy też zwiększać produkcję. Cena zbytu tra k to w a n a jest w w ie­ lu p rzedsiębiorstw ach jako k ateg o ria obliczeniowa, a nie tylko ekonom icz­ na. Cena staje się w p ew nym stopniu narzędziem m anipulow anym , w y ­ k o rzy styw an y m do realizacji w łasnego celu. Ceny w badanych przedsię­ b io rstw ach zm ieniane są głów nie na bieżąco, tzn. że u stala się nowe ceny w ślad za zm ianą poziom u cen u r z ę d o w y c h dóbr zaopatrzeniow ych oraz

przy zm ianie aso rty m en tu , co m a m iejsce w przem yśle lekkim . Taki spo­ sób działania obserw uje się w większości badan y ch przedsiębiorstw . W zasadzie nie stw ierdzono obniżki cen i kontyn u ow an ia produkcji.

M ożna sądzić, że ceny stanow ione przez jed n ostki drobnej w y tw ó r­ czości są cenam i elastycznym i, przy czym zm iany są jednokierunkow e (tzw. w zrost cen) zgodnie z ogólnym i zm ianam i na ry n ku . Poziom uzyski­ w anych cen w pływ a w sposób zróżnicow any na poszczególne obszary gospodarki przed sięb io rstw a. W obecnych w aru n k ach uzyskiw ana cena pobudza do w zro stu p ro d u k cji w 63%), p rzy czym w skaźnik ten w jed ­ nostkach przem y słu elektrom aszynow ego w ynosi 88,8%. Cena w n ie­ w ielkim zakresie w pływ a n a rozm iary p ro d u k cji w przem yśle lekkim . W ydaje się, że zróżnicow anie zakresu pobudzania zależy od możliwości zm ian aso rtym entow ych.

Poziom uzyskiw anych cen w pływ a w stosunkow o niew ielkim stopniu pobudzająco na jakość tow arów . B rak bądź niew ielki w pływ cen na po­ ziom jakości w y tw arzan y ch w yrobów d e k la ru je ponad 74% badanych przedsiębiorstw . Św iadczy to o w ystępo w aniu innych sposobów zw iększa­ nia dochodów przedsiębiorstw , a podnoszenie jakości i n aw et zw iększe­ nie w olum enu pro du k cji — przy tru d no ściach zaopatrzeniow ych — s ta ­ now i m niej istotne sposoby realizacji tego celu. Poziom rentow ności za­ leży w zdecydow anym stopniu od poziomu uzyskiw anych cen i w obec­ nych w a ru n k ach w ysokie ceny stanow ią n ajła tw ie jsz y sposób zw iększa­ nia dochodów. Poziom cen pobudza także do zm ian asorty m ento w y ch

U w aru n k ow an ia i strategie działania przedsiębiorstw ... 451

szczególnie w jednostkach p rzem ysłu lekkiego. Należy zatem stw ierdzić, że możliwości podnoszenia cen drogą zm ian asortym en tow y ch są dość pow szechnie w yk o rzy sty w ane w jednostkach drobnej wyw tórczości.

W badanych jednostkach dość często były przeprow adzane zew nętrzne kontrole stanow ienia cen, przy czym natężenie ich w yraźnie zm alało od 1986 r. Tylko 20°/o badanych przedsiębiorstw u stala ceny zgodnie ze sw oją polityką m arketingow ą, w pozostałych w ystępu je coś w rodzaju „auto cen zu ry ” przejaw iającej się w uw zględnianiu w łasnych kosztów w y tw arzania i p resji społecznej (osiąganiu tylko zysku godziwego). Św iadczy to o b rak u pełnego zaufania p rzedsiębiorstw do form alnych u łatw ień praw ny ch ich funkcjonow ania.

O graniczenia w tw orzeniu cen um ow nych przyczyniają się do obni­ żenia poziomu rentow ności, a więc działają w k ieru n k u tłum ienia (u k ry ­ wania) inflacji. R eakcją przedsiębiorstw na te ograniczenia jest rozsze­ rzenie aso rty m e n tu pro d u kcji (zwłaszcza w przem yśle lekkim i e le k tro ­ m aszynow ym ) oraz podm iany asortym entow e. W ydaje się, że p rak ty czn a skuteczność ty ch sposobów jest bardzo w ysoka, gdyż badane przedsię­ b io rstw a w sk azują na niew ielki w pływ ograniczeń w zrostu cen na fak ­ tyczne możliwości w łasnego rozw oju.

A nalizując zachow ania przedsiębiorstw na ry n k u jako dostaw ców , m ożna w yróżnić pew ne postaw y, p rzy czym nie są to postaw y w y raża­ jące się w sposób o stry. Za główne ty p y postaw m ożna uznać:

1. W ykorzystyw anie w arunków ry n k u zbytu dla kształtow ania cen za­ pew niających nie tylko pokrycie kosztów, ale i godziwy zysk. P rz ed ­ siębiorstw a te z reg u ły m ają znaczne możliwości w yboru odbiorców,

isto tn ą siłę przetarg o w ą w kształtow aniu cen, które w y k o rz y stu ją do u stalen ia w yższych cen w przypadku w zrostu cen surow ców, zw iększe­ nie popytu itp. Ten ty p zachow ań ch arak tery sty czn y je s t dla 7 p rzed ­ siębiorstw p rzem ysłu lekkiego, 7 przem ysłu elektrom aszynow ego i 6 po­ zostałych branż.

2. D ziałania proeksportow e zm ierzające do rozszerzenia w łasnych r y n ­ ków zbytu i p opraw y w łasnej pozycji na ry n k u krajow ym . Zachow ania te dotyczą głównie 2 p rzedsiębiorstw przem ysłu lekkiego i po 1 przem ysłu elektrom aszynow ego i pozostałych branż.

3. D ziałania u sp raw n iające w ew nątrz p rzedsiębiorstw a dla popraw ie­ nia w łasnej sy tu a c ji finansow ej, przy w ystępow aniu p rzym usu dostoso­ w ania się do wym ogów ry n k u zbytu. Takie zachow ania są c h a ra k te ry ­ styczne dla 1 p rzedsiębiorstw a przem ysłu chem icznego i częściowo dla 1 przem ysłu elektrom aszynow ego.

4. P ostaw y polegające na przeczekaniu okresu u tra ty posiadanej w ła­ dzy rynkow ej, liczące na pow rót ry n k u dostaw cy we w łasnej b ran ży Tego ty p u postaw a dotyczy tylko 1 przedsiębiorstw a. Przedsiębiorstw o

to w cześniej uzyskiw ało w ysoki poziom cen i rentow ności. Obecnie poziom zysku uległ obniżeniu, ale nie w y stę p u je jeszcze przym us ekonom icznego ban k ru ctw a. Nie m ożna zatem przew idzieć, jak będzie się zachow yw ać to przedsiębiorstw o p rzy u trz y m an iu się m niej korzystnej dla niego s y tu ­ acji na ry n k u zbytu.

Obecnie przed sięb io rstw a jako dostaw cy zn ajd u ją się w u p rzy w ile­ jow anej pozycji. Na n iek tó ry ch ry n k ac h po jaw iają się już elem en ty ró w ­ nowagi. Ta nowa sy tu acja pobudza przed siębo rstw a nie tylko do roz­ szerzenia sw oich ry n k ó w z b y tu przez eksport, ale i do zw iększania efek­ tyw ności w łasnej działalności.

U W A R U N K O W A N IA I ST R A T EG IE PR O D U K C Y JN E PR ZEDSIĘBIO RSTW W prow adzonych b ad an iach uw zględniono 16 czynników k s z ta łtu ją ­ cych rozm iary produkcji. Część z nich zw iązana je st z w ielkością i s tr u k ­ tu rą zasobów środków p ro d u k cji i siły roboczej, k tó ry m i dyspo nu ją przedsiębiorstw a, część z nich określa zew n ętrzn y i w ew n ętrzn y system reg u lacy jn y , w k tó ry m fu n k cjo n u ją jed n o stk i w ytw órcze, pozostała część uw aru n k o w ań dotyczy in ny ch więzi zew nętrzn y ch w sp ółk ształtujący ch polity k ę pro d u k cy jn ą.

Z decydow ana większość przedsiębiorstw (74%>) za zasadnicze uznaje czynniki zasobowe. Poziom i w zrost p ro d u k cji zdaniem respo nd entó w za­ leży przede w szy stk im od nowoczesności i spraw ności p a rk u m aszyno­ wego, rozm iarów z a tru d n ie n ia i zaopatrzenia w surow ce i m ateriały . R ozm iary p a rk u m aszynow ego, a więc czynnik ekstensyw ny, w 60% p rzed sięb iorstw zostały uznane za isto tn e dla rozm iarów produkcji, a w 40% ich w pły w uznano za nieznaczny.

Istn ieje pew ne branżow e zróżnicow anie stra te g ii p ro d uk cyjnej b ad a­ nych przedsiębiorstw . W p rzem yśle elektrom aszynow ym w 66% rozm iary, nowoczesność i spraw ność p a rk u m aszynow ego zostało uznane za czyn­ nik isto tn y dla rozm iarów produkcji, w p rzem yśle lekkim w 72%. W tzw . pozostałych gałęziach p rzem y słu ro zm iary p a rk u m aszynow ego w 55,5% odpowiedzi zostały uznane za isto tne dla wielkości p rodukcji a ich no­ woczesność i spraw ność aż w 88,9%.

R ozm iary z a tru d n ien ia isto tn ie ok reślają wielkość p rodukcji we w szystkich przedsiębiorstw ach przem y słu elektrom aszynow ego. Czyn­ nik ten za m niej isto tn y u zn ały przedsiębiorstw a przem ysłu lekkiego — ty lk o 77,9% odpowiedzi tw ierdzących, n ato m iast w tzw . pozostałych b ranżach p rzem ysłu ro zm iary zatru d n ie n ia tylk o w 33,3% odpowiedzi uznano za isto tn e decyzje dla wielkości i w zrostu produkcji.

U w aru n k ow an ia i stra teg ie działania przedsiębiorstw .., 453

i dyscypliny p racy za w ażne w polityce produkcyjnej uznało 48°/o re s­ pondentów . W przyszłej polityce produ kcyjnej 53% ankietow anych przed sięb iorstw uznało te czynniki za istotne. W przedsiębiorstw ach p rze­ m ysłu m aszynow ego poziom kw alifikacji u znany został za w ażny w 66% wypowiedzi, w przem yśle lekkim w 44,4%, natom iast w pozostałych ga­ łęziach przem ysłu tylko w 11,1%.

A nkietow ani przy w iązu ją duże znaczenie do problem u właściwego w y ­ korzystan ia pracow ników . C zynnik ten je st podobnie oceniany przez w szystkie przedsiębiorstw a. J e st on w ażny dla 52% ogółu przedsiębiorstw . G eneralnie w iększe znaczenie przy p isu je się czynnikom pozw alającym w ykorzystać istn iejące zasoby pracy niż czynnikom , k tóre m ogłyby pod­ nieść poziom kw alifik acji załogi. Te ostatnie aż w 59,2% uznane zostały za w ystarczające dla bieżącej działalności produkcy jnej i w 48,1% za do­ statecznie dla przyszłej prod u k cy jnej ekspansji przedsiębiorstw .

N ajsilniej odczuw ana jest surow cowa b ariera produkcji. W 77% odpo­ w iedzi w skazyw ano, że je st to czynnik istotnie w p ły w ający na rozm iary produ kcji i jej w zrost — tylko 18,5% ankietow anych określiło go jako nieistotn y. N ajw iększe trudności zaopatrzeniow e m a przem ysł lekki, gdzie 100% resp o nd en tó w zaopatrzenie w surow ce i m ateriały uznało za w ażne dla rozm iarów prow adzonej działalności pro du kcyjn ej. W prze­ m yśle elektrom aszynow ym i tzw. pozostałych gałęziach przem ysłu o d ­ pow iedni w skaźnik w ynosi 66%. Z aopatrzenie w energię większość ankie­ tow anych uznaje za w ystarczającą i w zw iązku z ty m w 63% odpowie­ dzi czynnik ten został uzn an y za mało isto tn y lub nieistotny. O pty m i­ stycznie oceniane je st rów nież przyszłe zaopatrzenie w energię spow odow ane ew en tu aln y m w zrostem rozm iarów prod uk cji — w 59,3% wypow iedzi bądź m ało istotny. Je st to niezgodne z prognozam i, k tó re p rze­ w id ują pogłębienia się w przyszłości b a rie r energetycznych. Jed y n ie w tzw . pozostałych b ran żach przem ysłu 55,5% odpowiedzi uzn aje ten czynnik za isto tn y w przyszłości.

O rganizacja procesu produkcyjnego, w opinii 59,3% ankietow anych dyrek to ró w i prezesów p rzedsiębiorstw i spółdzielni uznana została za czynnik mało isto tn y dla kształtow ania bieżących i p rzyszłych rozm ia­ rów produkcji. Dla trzech ankietow anych gru p p rzem y słu otrzym ano zbliżone w yniki. K o n tra stu je to, ta k jak w poprzednio analizow anej kw estii, z opinią społeczną, k tó ra w złej organizacji p rac y widzi jedną z głów nych b a rie r w zrostu gospodarczego.

Poziom cen zaopatrzeniow ych i poziom cen w łasnych w yrobów nie ogranicza w opinii respondentów możliwości prod u k cy jn y ch badanych przedsiębiorstw . J e s t to związane z sy tu a c ją na ry n k u producenta, gdzie niem al każdy w zrost cen czynników produkcji może być przerzucony na konsum enta. Jeśli chodzi o przyszłą sy tu a c ję w tej kw estii opinia podobna

jest do poprzedniej. W te n sposób przedsiębiorstw a pośrednio uznają, że rów nież w przyszłości nie będą m iały w pływ u na poziom cen w yrobów zaopatrzeniow ych.

P ro ry n k o w ą stra te g ię p rzedsięb io rstw m ożna ocenić analizując spo­ sób w jaki, stopień chłonności ry n k u w pływ a na decyzje produkcyjne. W opinii 41°/o an k ietow anych w pły w te n jest isto tn y dzisiaj (tj. w po­ łowie 1987 r.), a 44,4°/o uw aża, że będzie on isto tn y w przyszłości. W t a ­ kiej sam ej liczbie odpow iedzi stw ierdza się, że w pływ ten jest niew ielki, a tylk o 18,5% an k ieto w anych nie dostrzega rynkow ych u w arun ko w ań produkcji. N ajw iększa zależność stra te g ii produk cy jn ej od popytu m a m iejsce w przem yśle lekkim .

S ystem podatkow y je st isto tn y dla podejm ow anych decyzji p ro d u k ­ cy jny ch dla 55,6% przed siębio rstw i spółdzielni; 26% uzn aje nieznaczny w pływ tego czynnika na ro zm iary produkcji, a w 18,4% nie widzi takiej zależności. P ropozycje powyższe, zdaniem większości ankietow anych, będą zachow ane w przyszłości. C zynnik fisk aln y ma najw iększe znacze­ nie dla stra te g ii p ro d u k cy jn ej p rzem y słu elektrom aszynow ego, gdzie 77,8% resp o nd en tó w u znaje go za isto tn y dzisiaj i dla przyszłych decyzji. W przem yśle lekkim czynnik ten je s t isto tn y dla 33,3% przedsiębiorstw , pozostałe jed n o stk i uznały niew ielki jego w pływ na rozm iary produkcji. W tzw . pozostałych przedsiębiorstw ach 55,6% respondentów uw aża ten czynnik za isto tn ie d ecy d ujący o prod u kcji, pozostali zaś n eg u ją istnienie takiego zw iązku w sw oich zakładach. Duże rozbieżności m iędzybranżow e w ocenie zależności m iędzy sy stem em podatkow ym a p olityką p ro d u k cy j­

ną m ogą w ynikać z innych, poprzednio w ym ienionych u w arun ko w ań stra te g ii przedsiębiorstw . P rzedsiębio rstw a przem ysłu lekkiego prow adzą sw oją działalność na ry n k u , gdzie przy ok reślan iu rozm iarów i s tru k tu ry p rod u k cji m uszą być uw zględnione p refe re n c je konsum enta. W pozosta­ łych branżach m am y przew agę ry n k u producenta. Jednocześnie badane przedsiębio rstw a p rzem y słu lekkiego n ajb ard ziej d otk nięte są o g rani­ czeniam i zaopatrzeniow ym i. Dwa pow yższe uw arunkow ania, tj. ry n e k k onsum enta i b rak i surow cow o-m ateriałow e, m ają d ecy d ujący w pływ na strateg ię p ro d u k cy jn ą przem ysłu lekkiego. Czynnik fiskaln y traci więc w zględnie na znaczeniu, co znalazło odzw ierciedlenie w w ypow ie­ dziach respondentów .

Potw ierd zen ie powyższego k ie ru n k u zależności o d n ajd u jem y w a n a li­ zie w pływ u czynnika m ożliwości zm ian asorty m en tow y ch na politykę prod u k cy jną. W w iększości p rzed sięb io rstw (59,3%) czynnik ten uznano za m ało znaczący lub n ie isto tn y dla decyzji prod uk cyjnych . Tylko w p rzedsiębiorstw ach przem y słu lekkiego 66,6% ankietow anych uw aża ten czynnik za isto tn y . W p rzem yśle elektrom aszynow ym w spółczynnik te n w ynosi 33% a w trzeciej grupie przedsiębiorstw tylko 22,2%. P rzem ysł

U w aru n k ow an ia i strategie działania przedsiębiorstw ... 455

lek ki jest rów nież najb ard ziej podatny na oddziaływ anie system u k re ­ dytowego. W 44,4% jed no stek tej b ranży uznano istotne znaczenie tego pozostałe branże przem ysłu są m niej w rażliw e na oddziaływ anie syste- system u dla działalności pro d uk cyjnej. Przem ysł elektrom aszynow y i tzw. m u kredytow ego. C zynnik ten uważa za isto tn y 22,2% jednostek przem y ­ słu elektrom aszynow ego i 11,1% jednostek przem ysłu trzeciej grupy. T rzy pozostałe czynniki, tj. naciski nieform alne, w spółpraca z ośrodkam i naukow o-badaw czym i i działalność racjonalizatorska, nie w pływ ają na poziom i w zrost p ro du k cji ankietow anych przedsiębiorstw . F a k t b rak u w pływ u nacisków n ieform alnych na strateg ię p ro d u k cy jn ą świadczy o sa ­ m odzielności ekonom icznej przedsiębiorstw . B rak związku dwóch pozo­ stały ch czynników z polityk ą p rodukcyjną je st odzw ierciedleniem e k ste n ­ syw nego podejścia do problem ów funkcjonow ania i rozw oju.

S y n tety zu jąc przedstaw ione powyżej inform acje przyjęto, produkcyjne działania w szystkich przedsiębiorstw można zaliczyć do jednej z trzech w yróżnionych strateg ii. Są to: a) p rodukcyjna strateg ia prorynkow a, b) stra te g ia kształto w an ia pro d u k cji przez uw arunkow ania zew nętrzne, system ow e i rynkow e, c) strateg ia kształtow ania produkcji przez cało­ k sz ta łt u w arunk o w ań zew nętrznych i w ew nętrznych.

Do działań ty p u (a) kw alifikuje się pięć przedsiębiorstw , trz y z p rze­ m ysłu lekkiego i dw a z pozostałych branż przem ysłu. P ro d u k cy jn e dzia­ łania ty p u (b) p re fe ru ją dw a przedsiębiorstw a, jedno elektrom aszynow e i jedno z przem ysłu lekiego. S trateg ia ty p u (c) w y stęp u je w czterech w arian tach. W pierw szym z nich ograniczenia zew nętrzne i w ew nętrzne są ta k dotkliw e, że celem przedsiębiorstw jest przede w szystk im p rze­ trw anie. Do tej gru p y należy pięć przedsiębiorstw , 1 jednostka przem ysłu lekkiego i po dwie z pozostałych branż. D ziałania tych jedn ostek w y tw ó r­ czych cechuje k ró tk i horyzont czasowy oraz różnorodne i „nerw ow e” próby dopasow yw ania się do zm ieniających się uw aru nko w ań zew n ętrz­ nych i w ew nętrznych. D rugi w arian t stra te g ii (c), c h a ra k te ry z u ją c y się dążeniem nie tylko do p rzetrw an ia ale i do niew ielkiego w zrostu, sto­ sow any jest przez pięć przedsiębiorstw , po dwa z przem y słu lekkiego i pozostałych b ranż oraz z przem ysłu elektrom aszynow ego.

Trzeci w a ria n t zachow ań typu (c) polega na rozw oju produk cji na b a ­ zie w y korzystania dostępnych czynników w ytw órczych. C h a ra k te ry z u je się rela ty w n ie długim horyzontem czasow ym i w yraża spójnym i dzia­ łaniam i skierow anym i na rozszerzenie rozw oju eksportu, w zrost mocy w ytw órczej oraz w drażanie innow acji. R ealizuje je pięć przedsiębiorstw , po dw a z b ran ży przem ysłu lekkiego i branż pozostałych i jedno z branży przem y słu elektrom aszynow ego. C zw arty w a ria n t stra te g ii (c) w y stęp uje w postaci działań dostosow ujących produkcję do możliwości osiągnięcia m aksym alnych korzyści ekonomicznych. C h arak tery zu je je śred n i ho­

ry zo n t czasu u w zględniany w procesach decyzyjnych oraz w ykorzystanie w szelkich lu k w system ie sterow ania. Są to głównie p rzedsiębiorstw a p rzem y słu elektrom aszynow ego, k tó re działają na ry n k u producenta i w zw iązku z ty m szu k ają lepszych, w sensie m aksym alizacji zysku i płac, zastosow ań dla w łasnych zasobów produkcyjnych. Tego ty p u za­ chow ania ch a ra k te ry sty c z n e są dla pięciu przedsiębiorstw , w tym czte­ rech jed n o stek przem y słu elektrom aszynow ego.

Je d n o stk i p rzem y słu drobnego u s ta la ją i realizu ją zadania p ro d u k cy j­ ne z jednej stro n y uw zględniając uw aru n k o w an ia rynkow e i obow iązu­ jący sy stem finansow y — w n iew ielkim stopniu licząc na pomoc od jed n o stk i n ad rzęd n ej — z d ru giej zaś k ieru ją się zasadą m aksym alizacji dochodu, a zwłaszcza tej części, k tó ra um ożliw ia podnoszenie płac.

Spośród 27 an k ieto w an y ch przedsiębiorstw 13, tj. 48°/o widzi możliwość i konieczność zasadniczych zm ian w s tru k tu rz e aso rty m en tow ej produkcji. Siedem z nich to zakład y p rzem ysłu lekkiego, 4 należą do różnych bran ż a tylko 2 są z b ran ż y elektrom aszynow ej.

P odstaw ow e przyczyny, dla k tó ry ch n a stę p u ją lub m ogą nastąpić za­ sadnicze zm iany w aso rty m en cie produ ko w any ch w yrobów lub usług zw iązane są z tru dn o ściam i zaopatrzeniow ym i: — 10 p rzedsiębiorstw w sk azu je na tę przyczynę, w ty m 5 p rzem ysłu lekkiego, 4 z różnych b ran ż i jedno z p rzem y słu elektrom aszynow ego. P o p y t i jego zm iany także m ogą zm usić p rzed sięb io rstw a do zm ian aso rty m en tu . Tak uw aża 7 p rzed ­ sięb iorstw — w ty m 5 z p rzem y słu lekkiego i po jednym z in n y ch p rze­ m ysłów . Na w iększy zysk jako przyczynę zm iany a so rty m e n tu w skazało

5 zakładów — w ty m 3 z przem ysłu elektrom aszynow ego i 2 z lekkiego. O graniczenia cenowe m ogą zm usić 3 przedsiębiorstw a do przekształceń p ro d u k cji — po jed n y m z każdej bran ży. W dwóch przedsiębiorstw ach zm iany te m ogą się w iązać z potrzeb ą dostosow ania się do kw alifikacji i możliwości p ro d u k cy jn y ch pracow ników (spółdzielnie inwalidów).

Je śli przy jm iem y , że podjęcie decyzji w zasadniczych zm ianach aso r­ ty m e n tu p rod u k cji z pow odu ograniczeń cenowych, chęci rozszerzenia aso rty m e n tu i unow ocześnienia p ro d u k cji oraz zw iększania zysku w yzna­ cza stra te g ię czynnych p rzekształceń n ato m iast zm iany a so rty m en tu p ro ­ d u kcji w yn ik ające z tru dności zaopatrzeniow ych, dostosow ania się do popytu, k w alifik acji załogi i sta n u m aszynow ego określim y stra te g ię b iern y ch dostosow ań, w te d y m ożna uznać, że badana zbiorowość p re fe ­ r u je d ru g i ty p stra te g ii — 65,6% w skazań. S tra te g ią czynnych p rzek ształ­ ceń s tr u k tu ry p ro d u k cji u znały za m ożliw e i konieczne po czte ry przedsię­ b iorstw a przem y słu elektrom aszynow ego i lekkiego i trz y przedsiębior­ stw a tzw . pozostałych gałęzi przem ysłu.

O trzy m an y w w y n ik u b ad ań obraz przyczyn i korzyści zw iązanych z tzw. m ałą re s tru k tu ry z a c ją działalności p ro d ukcyjn ej potw ierdza zw ią­

U w aru n k ow an ia i strategie działania przedsiębiorstw ... ₄₅₇

zek m iędzy w aru n k am i w ew n ętrzn ym i i zew nętrznym i przedsiębiorstw a ch ara k te re m prow adzonej strateg ii produ k cyjnej. W przedsiębiorstw ach przem ysłu lekkiego p ro d u k cja zm ienia się lub będzie zm ieniać na sk u tek ograniczeń zaopatrzeniow o-popytow ych. W przem yśle elektrom aszyno­ wym , k tó ry działa na ry n k u producenta, p rzy w zględnie m niejszych b a ­ rie rac h m ateriałow ych, zm iany aso rty m en tu w yrobów w w iększym stop­ niu są konsekw encją poszukiw ań korzyści finansow ych. Przedsiębiorstw a przem ysłu elektrom aszynow ego zm ieniają produkcję, bo chcą — osiąga­ ją większe zyski. Przedsiębiorstw a przem ysłu lekkiego zm ieniają s tru k ­ tu rę produkcji, bo m uszą — uw arun k ow an e to jest trudnościam i zao­ patrzeniow ym i i rynkow ym i.

PO D SUM O W ANIE

A nalizując zachow ania się przedsiębiorstw na poszczególnych odcin­ kach procesu gospodarow ania, w skazaliśm y na różne ty p y ich postępo­ w ania. U jm ując te w szystkie zachow ania z p u n k tu w idzenia całokształ­ tu ich działalności m ożna sform ułow ać niektóre w ażne cechy realizo­ w anej przez badane przedsiębiorstw a ogólnej strategii. Pierw szą kw estią jest b rak w większości przedsiębiorstw określonej koncepcji strateg ii długofalow ej na okres m in. 5 lat, co je st uznaw ane za niezbędny w a ru n e k optym alizacji działania przedsiębiorstw a w długim okresie. W zw iązku z ty m to, co udało się nam zaobserwować jest raczej ta k ty k ą działania w obecnym okresie p rzem ian system u funkcjonow ania gospodarki pols­ kiej. T ak ty ka ta najpraw dopobniej ulegnie zm ianie w trakcie dalszych przedsięw zięć reform atorskich, a przede w szystkim m a szanse zmienić się w strateg ię długookresow ą dopiero po okresie realnej, m inim um k il­ kuletn iej stabilizacji obow iązujących przepisów praw nych i stabilizacji rozw iązań w system ie ekonom iczno-finansow ym przedsiębiorstw .

Cechy zachow ań przedsiębiorstw , któ re udało nam się w yodrębnić w y ­ n ik ają w dużym stopniu ze zm iennych i zróżnicow anych branżow o w a ­ ru n k ó w działania badanych jednostek. W ydaje się, że istn ieją takie cechy, któ re m ają c h a ra k te r uniw ersalny na tyle, że w y stęp u ją w e w szystkich jednostkach, a co więcej m ogą się utrzym ać także w przyszłości. Cechą tak ą jest pojaw ienie się klarow nego k ry te riu m działalności jednostek, jakim jest m aksym alizacja dochodu przedsiębiorstw , oczywiście przy w yraźnej dom inacji roli dochodu pracow ników . K ształtow anie się poziomu fund uszu płac, nagród i prem ii jest z jednej stro n y w yrazem osiągnię­ tych w yników produkcy jn y ch , ale także i u m iejętnej ta k ty k i w kształto­ w aniu tych funduszów w czasie. Z drugiej stro n y jego wielkość bardzo silnie oddziałuje, w w a ru n k ach wzmożonej k o n k urencji na ry n k u pracy,