Khrystyna Chushak
"Koncepcje polityki narodowościowej
Ukrainy. Tradycje i współczesność",
Walenty Baluk, Wrocław 2002 :
[recenzja]
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio K, Politologia 11,
245-247
A N N A L E S
U N I V E R S I T A T I S
M A R I A E
C U R I E - S K Ł O D O W S K A
L U B L I N - P O L O N I A
VOL. XI SECTIO К 2004
Recenzje. Polemiki. Sprawozdania
Reviews. Polemics. R eports
Walenty Baluk, Koncepcje polityki narodowościowej Ukrainy. Tradycje i współ
czesność, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002, s. 278
W ostatnich latach w Polsce ukazuje się sporo prac naukow ych n a tem at U krainy, w tym i stosunków narodowościowych. Recenzowana m onografia autorstw a W. B aluka jest jednakże pierwszą całościową publikacją analizującą wielostronnie współczesną politykę etniczną U krainy oraz przebieg procesów narodowościowych w kontekście wydarzeń historycznych XX wieku. Obejmuje przy tym niezwykle istotny fragm ent jej polityki wewnętrznej i m a zarazem wiele odniesień do szeroko rozum ianych stosunków międzynarodowych.
O potrzebie analizy tych kwestii przesądza wiele czynników, przede wszystkim fakt, iż U kraina, państwo kilkudziesięciomilionowe, znajduje się w specyficznej sytuacji geopolitycznej i etnicznej. Obecnie mniejszości narodow e stanowią łącznie powyżej 25% ogółu jej mieszkańców, żyje tu 270 narodow ości, z których 19 m a status ogólnopaństwowy. Sprzyjającą okolicznością jest także i to, że autor opracow ania, będąc obywatelem U krainy i posiadając dużą wiedzę o zachodzących w tym kraju procesach w różnych dziedzinach życia społecznego oraz politycznego, uzyskał możliwość korzystania z tamtejszych archiwów oraz prasy i historiografii.
Recenzowana m onografia jest wynikiem kilkuletnich studiów au to ra nad polityką narodow oś ciową U krainy i ukraińską myślą polityczną. Składa się z 5 rozdziałów, wstępu, zakończenia oraz wykazu źródeł. A u to r załącza też indeks nazwisk, co czyni lekturę tekstu bardziej w ygodną. Główne ustalenia zostały też k ró tk o podsum ow ane w języku angielskim.
W pierwszym rozdziale au to r omówił przem iany narodow ościowe zachodzące we współczesnej Ukrainie. W oddzielne podrozdziały wyodrębnił procesy migracyjne lat 90., a także stan św iadom o ści narodow ej i etnicznej ludności tego państwa.
Rozdział drugi recenzowanej pracy traktuje o rozwoju ukraińskiej myśli politycznej n a różnych etapach jej rozwoju, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii narodow ych. A u to r pomieścił tu zarówno fragmenty znakom ite pod względem merytorycznym, oparte n a szerokim spektrum źródłowym, jak i fragm enty niedopracowane, zawierające istotne luki. N ie uwzględnił np. w ątku rozwoju ukraińskiej myśli politycznej na emigracji, twierdząc, iż spojrzenie diaspory nie jest w tym opracowaniu niezbędne. Poświęcił natom iast dużo uwagi grupom dość m arginalnym , które nie mają żadnego opiniotwórczego wpływu w badanym obszarze.
Analizując w tym rozdziale problem atykę narodow ościow ą w niepodległej Ukrainie, autor bazuje przede wszystkim na program ow ych dokum entach partii politycznych oraz różnych środowisk intelektualnych. Zaprezentow ał się w tej materii jak o dobry znawca systemu politycznego
współczesnej U krainy. Jednak nie uwzględnił i nie pokazał różnej skali wpływów poszczególnych partii na rzeczywiste życie polityczne w kraju. Rozdział ten mógłby być bardziej ogólny, zwłaszcza że system partyjny U krainy nadal jeszcze nie jest ukształtowany. Próba opisania stanowisk wobec kwestii narodow ościowych tak dużej liczby partii w prowadziła sporo chaosu, liczne przeskoki chronologiczne i merytoryczne.
Kolejny, trzeci rozdział, traktuje o polityce narodowościowej, realizowanej na Ukrainie w latach 1917-1987. W tej części pracy W. Baluk kwestionuje obecne w literaturze przedm iotu tezy 0 antyżydow skim nastawieniu rządów U krainy początku XX stulecia, szczególnie - D yrektoriatu. Obszernie odniósł się au to r do konfliktu polsko-ukraińskiego, ukazał różnorodne uwarunkowania czystek etnicznych lat 40. X X stulecia, wyeksponował tem at polityki III Rzeszy wobec Ukrainy. W ysoko należy też ocenić rozw ażania o polityce narodowościowej władz radzieckich, chociaż uwagi dotyczące procesu „ukrainizacji” wydają się być nieco uproszczone.
Rozdział czw arty traktuje o zasadach polityki narodowościowej władz U krainy w okresie transform acji. W tej części au to r w prowadza całkiem nowe wątki niewystępujące w innych, nie tylko polskich i ukraińskich, opracow aniach. O mawia między innymi prace parlam entu nad ustawami regulującymi badane kwestie, politykę władz wykonawczych wobec mniejszości narodowych, analizuje zgodność ukraińskiego ustawodaw stwa w sprawach mniejszości narodow ych z norm ami międzynarodowymi.
O statni, piąty, rozdział prezentowanej pracy dotyczy stosunku i zachow ania różnych mniejszości narodow ych wobec U krainy i jej polityki narodowościowej. W tej części znalazło się wiele interesujących odniesień do liczebności poszczególnych grup, problem ów ich tożsamości narodowej, m eandrów polityki państw a radzieckiego, a potem U krainy wobec ich aspiracji narodowych.
Niewątpliwym atutem recenzowanej pracy jest nie tylko fakt, iż jest to pierwsza w polskiej (i nie tylko) historiografii p ró b a opisu i analizy polityki etnicznej współczesnej U krainy jako państw a polietnicznego. W ażny jest też sposób ujęcia tem atu oraz zakres w ykorzystanych źródeł. Nie mniej istotna jest też waga podjętego tem atu. A utor eksponuje specyfikę ukraińską, gdzie około 80% przedstawicieli mniejszości narodow ych stanowią Rosjanie, którzy z jednej strony nie wyzbyli się jeszcze świadomości pozycji grupy dominującej, z innej zaś chętnie odw ołują się do między narodow ych standardów ochrony praw mniejszości narodow ych i językowych. W tym kontekście interesujący jest wątek odnoszący się do podziału społeczeństwa ukraińskiego n a Ukraińców 1 rosyjskojęzycznych Ukraińców.
A u to r swobodnie posługując się językami środkowo- i wschodnioeuropejskimi wykorzystał wiele nieznanych źródeł, pochodzących nie tylko z U krainy. Bibliografia jest jednak nieco selektywna. N ie znajdujemy w niej niektórych ważnych opracow ań ukraińskich. R zuca się w oczy także fakt, że au to r nie korzystał z prac zachodnich badaczy czy też raportów i materiałów organizacji międzynarodow ych, zajmujących się program ow o polityką mniejszościową i narodow oś ciową poszczególnych państw. W tym aspekcie brak takich odniesień dotyczących m.in. ludności tatarskiej na Krymie. A utor nie wykorzystał także źródeł internetowych, zawierających często m ateriały ostre, krytyczne i bardziej analityczne niż oficjalne dane lub badania, publikow ane przez państw ow e instytucje.
Recenzując m onografię W. Baluka w arto zgłosić jeszcze kilka innych postulatów badawczych. D la pełnego zrozum ienia wagi problem u narodowościowego n a U krainie wskazane jest m.in. pogłębienie odniesień do historii ziem ukraińskich w czasie istnienia Związku Radzieckiego oraz prawidłowości zachodzących w procesach pow staw ania państw narodow ych. Z punktu widzenia polskiego czytelnika istotne m ogą też być odniesienia d o specyfiki transform acji tego sąsiedniego państw a, uwzględnienia relacji centrum -regiony czy stosunków między regionami.
W arto też uwypuklić zależność polityki narodowościowej U krainy od działań innych państw, w tym szczególnie Federacji Rosyjskiej. T akie ujęcie pozwoliłoby n a lepsze zrozum ienia postaw niektórych partii lub środowisk ukraińskich wobec realizowanych koncepcji polityki narodow oś ciowej.
Stosunkow o nowy, ale bardzo ważny nie tylko dla U krainy jest problem nielegalnych m igrantów, szczególnie napływających ze W schodu. A utor porusza go w swojej monografii, ale zagadnienie to czeka jeszcze na oddzielne opracowanie.
K ończąc swoje uwagi, recenzent wyraża przekonanie, że m onografia autorstw a W alentego Baluka zajmie poczesne miejsce w historiografii poświęconej U krainie. Jest to opracow anie solidne pod każdym względem. T raktuje o zagadnieniach ważnych, kontrowersyjnych, posiada przy tym charakter interdyscyplinarny.
Khrystyna Chushak
Ann Marie Clark, Diplomacy o f Conscience: Amnesty International and Changing
Human Rights Norms, Princeton 2001, s. 196
W marcu 2001 U niw ersytet w Princeton wydał niepublikow aną dotychczas w Polsce książkę A nn M arie Clark, Diplomacy o f Conscience, Amnesty International and Changing Human Rights Norms. Jest to studium traktujące o roli Amnesty International i innych organizacji pozarządow ych ochrony praw człowieka we współtworzeniu norm praw a międzynarodowego.
Ann M arie C lark, na co dzień profesor-asystent na Uniwersytecie w Purdue, USA, specjalizuje się w problem atyce praw człowieka i międzynarodowych organizacji działających n a arenie stosunków międzynarodowych.
D o jej d o robku naukow ego zaliczyć należy m.in.: Sovereign Lim its and Regional Opportunities fo r Global Civil Society in Latin America (2001), A Calendar o f Abuses: A m nesty International's Campaigning on Guatemala (2001), Sovereignity in the Balance: Claims and Bargains at the U N Conference on the Environment, Human Rights, and Women (2000), The Sovereign Lim its o f Global Civil Society: A Comparison o f NGO Participation in Global U N Conferences on the Environment, Women, and Human Rights (1998).
Amnesty International pow stała w 1961 roku, z inicjatywy brytyjskiego praw nika, Petera Benensona, którego zatrwożył los dwóch studentek portugalskich skazanych n a siedem lat pozbawienia wolności za „wzniesienie toastu za wolność” . Chcąc pom óc w tym konkretnym przypadku jaw nej niesprawiedliwości ze strony organów państw a, Benenson rozpoczął działalność naw ołującą ludzi n a całym świecie do pisania listów wzywających d o uw olnienia studentek. A kcja ta spotkała się z globalnym odzewem. Pojawiały się także informacje n a tem at kolejnych przypadków osób więzionych z powodu wyznania lub poglądów politycznych. W ydarzenia te dały początek pierwszej pokojowej kam panii Amnesty International na rzecz „więźniów sum ienia” .
W krótce okazało się, jak silną presję na poszczególne rządy wywierają listy pisane przez członków A l, ale też jak wiele jest przypadków nowych naruszeń dokonyw anych, a następnie ukrywanych przez państwa.
Stąd Amnesty stopniow o rozszerzała zakres swych działań generalnie - na praw a człowieka. Faktem jest, że praw a i wolności każdej jednostki są wzajemnie pow iązane, tak więc walka tylko o niektóre z nich okazała się niemożliwa. Z czasem znacznemu wzrostowi uległa liczba „niepańst wowych” podm iotów , które współpracując ze sobą osiągają obecnie coraz większą skuteczność.
Dzieło Ann M arie Clark ma charakter faktograficzno-analityczny. Składa się z sześciu rozdziałów prezentujących drogę Amnesty International (oraz w mniejszym stopniu innych organizacji m.in.: M iędzynarodow ego K om itetu Czerwonego K rzyża, M iędzynarodow ej Komisji Prawników) w kierunku w ypracow ania norm , adekw atnych d o zmieniającej się sytuacji między narodow ej, a co za tym idzie, nowych naruszeń praw człowieka.
Rozdział pierwszy zawiera historię pow ołania Amnesty wraz z precyzyjną interpretacją głównych kierunków jej działania. N a podkreślenie zasługuje tu taj fak t uwzględnienia w publikacji
