To m a s z Dz i e ń k o w s k i
Sp r a w o z d a n i e z b a d a ń w y k o p a l i s k o w y c h n a G ó r c e C h e ł m s k i e j (s t a n. 1 )
Chełm położony je s t na w zgórzu kredow ym , które od zachodu o pływ ają w ody U herki, zaś od północy i po łudnia rozciągają się pasm a bagien i łąk błotnych (J. Kło- czow ski 1958, s. 195). G órka C hełm ska stanow i cen tralny punkt m iasta, zarów no pod w zględem lokaliza cyjnym (najw yższe w yniesienie - 221 m n.p.m .), ja k i ku m ulacji osadnictw a pojaw iającego się w tym rejonie ju ż od X I-XII w. (J. Gurba, I. K utyłow ska 1970, s. 239; J. Ci- chom ski 1980, s. 32). W czesnośredniow ieczne osadnic tw o skupiało się na szczycie w zgórza, tzw. W ysokiej G órce (w ym iary: 40 x 60 m ), w znoszącym się od 7 do 17 m etrów nad poziom Górki (J. Gurba, I. K utyłow ska 1970, s. 231).
Pierw sze system atyczne badania w ykopaliskow e na terenie W ysokiej G órki p rzeprow adził P. P. Pokryszkin w latach 1910-1912. O dsłonięto w ów czas m ury pala- tium oraz odkryto liczne detale architektoniczne, które pozw oliły datow ać obiekt na X III w. Szersze opraco w anie w y n ik ó w b a d ań au to rstw a P. A. R appoporta, oparte o zapiski i notatki Pokryszkina, ukazało się do piero po 42 latach.
K olejne badania archeologiczno-architektoniczne na tym obiekcie przeprow adzili w 1966 i 1968 roku W. Zin i W. G rabski z K atedry H istorii A rchitektury Politechni
ki K ra k o w sk iej o ra z A. G a rd a w sk i, I. K utyłow ska i J. G urba z ram ienia K atedry A rcheologii UM CS w Lu blinie. N iestety nigdy nie opublikow ano pełnych wyni ków prac. K rótkie w nioski o charakterze sprawozdaw czym publikow ano w 1967 i 1970 r. K w estia „Górki C hełm skiej” pow racała rów nież na łam ach innych opra cow ań, np. L. G ajew skiego i J. G urby (1961), B. Zim- m era(1974). W 1984 r. oraz w latach 1995-1996 prowa dzone były nadzory archeologiczne na tym stanowisku, jednakże nie obejm ow ały one sw oim zasięgiem szczytu wyniesienia - Wysokiej Górki, wnosząc pom im o to ważne inform acje o rozw oju osadnictw a. Badania archeologicz ne z 1997 r. były niejako p róbą w znow ienia, po blisko 30-letniej przerw ie, tradycji stałych prac wykopalisko w ych na tym niezw ykle w ażnym stanow isku.
Prace w ykopaliskow e na terenie Górki przeprowa dzono w dniach 6-30 V I 1997 r. Założono dwa wykopy 0 łącznej pow ierzchni 30 m 2. O znaczono je jak o 1/97 1 2/97 ze w zględu na to, iż niem ożliw ym było ustalenie num eracji w ykopów z poprzednich badań (ryc. 1). Pra ce zsynchronizow ane były z prow adzonym i równolegle badaniam i kam iennej studni - obiektem łączonym z gro dem D aniela R om anow icza (K. N atkański 1996; 1997, s. 383-392).
Ryc.l. Chełm - Górka, stan.l. Lokalizacja wykopów 1/97 i 2/97: A - gród Danielowski, В - podnóże grodu, С - otoczenie studni (wg H. Szeremety 1997, rys. A. Mazur-Betiuk).
Sp r a w o z d a n iezb a d a ń w y k o p a l is k o w y c hn a Gó r c e Ch e ł m s k i e j 189
W celu zaobserw ow ania i przebadania kontekstu ar cheologicznego studni założono w odległości 9,3 m od niej, w kierunku zachodnim, w ykop sondażow y nr 1/97 o w ym iarach 1,5 x 10 m (ryc. 1C). E ksplorację prow a dzono w arstw am i m echanicznym i do głębokości 2,5 m z sondażem przy profilu N do głębokości 3,5 m. U zy skano 102 zabytki, w tym 40 fragm entów ceram iki dato w anej na w iek XIII oraz 31 fragm entów o chronologii od XIV do X V III w. W spólne zaleganie różnych chro nologicznie zabytków w skazuje na zasypiskow y charak ter warstw. Do głębokości ok. 1,5 m stanow iła je szara ziem ia z w trętam i opoki i kam ieni. W ystępow ała tu ce ram ika od X III do XVIII w ieku. Poniżej zalegał ju ż tyl ko rum osz opokowy, gdzie w części stropowej znalezio no X V II -w ieczną monetę, zaś spągow e w arstw y zaw ie rały fragm enty ceramiki X III-w iecznej. W iąże się to nie w ątpliw ie z odkrytymi w w ykopie pokładam i opoki ze śladam i w ydobywania jej m etodą odkryw kow ą. W ybie- rzysko po zakończeniu eksploatacji uległo zasypaniu, zapew ne nie jednorazow o. Fakty pow yższe nie w pływ a j ą na rozw iązanie kwestii zasięgu osadnictw a w czesno średniow iecznego w tym rejonie (nie stw ierdzono w ar stw y kulturowej X III-w iecznej, co m oże jednak w yni kać z m ałego dotychczas zakresu badań), pozostaw iając tym sam ym otw artą drogę do datow ania studni. O dkry cia prow okują jedynie do dyw agacji nad chronologią wy- bierzyska, aczkolwiek znalezione tu fragm enty ceram i ki są niew ątpliw ie na złożu w tórnym . Najbardziej praw dopodobne je s t określenie funkcjonow ania odkryw ki kopalnianej na czasy now ożytne.
W ykop nr 2/97 (1,5 x 10 m) założony został od pó- łnocno-w schodniej strony u podnóża W ysokiej Górki (ryc. IB). Celem głównym było uchw ycenie i przebada n ie pozostałości - rumowiska m urów palatium i budow li sakralnej, które - jak sądzono - obsunęły się w tym kie runku. L okalizację wykopu ustalono na podstaw ie kon sultacji z dr hab. I. K utyłow ską uczestniczką badań z lat 60-tych.
U kazanie priorytetow ych założeń badaw czych w y ja śn ia kw estię takiej w łaśnie lokalizacji w ykopu, a nie standardow ej, koncentrującej się na spraw dzaniu faktu istnienia lub nie u podnóża grodziska fosy czy innych „urządzeń” obronnych.
Prace były bardzo utrudnione ze w zględu na dużą g łęb o k o ść (5,2 m ), zm uszającą do zm n iejszen ia po w ierzchni badanej i koncentracji ich w części S w ykopu n a odcinku D.
Eksplorację prowadzono w arstw am i m echaniczny m i - I (0-20cm ), następne o m iąższości 10 cm. W spągu w arstw y pierwszej natrafiono na zbudow any z cegieł ka n ał ściekow y (ob. 1) o przebiegu W -E i niew ielkim spad k u w kierunku E, datow any na p oczątek XX w ieku. W oparciu o istniejące plany m iasta uw zględniające za gospodarow anie Górki trudno je st wiązać go z konkret nym budynkiem .
D alsza eksploracja odsłoniła w arstw y zasypiskow e w ystępujące do g łęb o k o ści ok. 1,6 m (w arstw y 1-6; ryc. ID). Poniżej natrafiono na w arstw y związane z okre sem w czesnego średniow iecza. W yróżnione zostały:
- w arstw y: 8, 8A o m iąższości ok. 1 m. W ypełnisko ich stanow ił gruz budow lany - opoka, zlepieńce z zapra w ą w apienną, duże obrabiane głazy glaukonitu. W ystą piły tu fragm enty ceram iki z X III wieku;
- w arstw a 10 (m iąższość 20-30 cm ) zw iązana z po żarem palatium p raw dopodobnie z 1256 r. Z aw ierała przepalony glaukonit, opokę i zw ęglone drew no (pobra no próbki). D atow nikam i były fragm enty ceram iki XIII- w iecznej z charakterystyczną pobiałką pokryw ającą
ze-Rye. 2. Chełm - Górka, stan.l. Wykop 2/97, cz. S, profil S: 1 - 6 warstwy nasypowe; 8, 8A - gruz z palatium; 10 - warstwa spalenizny; 11 - margiel na wtórnym złożu; 12 - calcowa rę dzina; 13 - calec kredowy (rys. A. Mazur-Betiuk).
R y c. 3. C h e łm - G ó rk a , s t a n .l . 1-7 fra g m e n ty c e ra m ik i X III-w ie c z n e j z w y k o p u 2 /9 7 (ry s. A . M a z u r-B e tiu k ).
w nętrzną, w ylew ow ą część naczyń w ykonanych techni k ą taśm ow o-ślizgow ą i obtaczanych (ryc. 2: 1-7);
- w arstw a 11 - m argiel na w tórnym złożu o m iąższo ści ok. 0,6 - 0,8 m zaw ierający ceram ikę XIII-w ieczną.
Poniżej zalegała calcow a rędzina (12) w stropie któ rej w ystępow ały zabytki rów nież w postaci X III-w iecz- nej ceram iki i ułam ków kości zw ierzęcych. M iąższość w arstw y 0,8 - 1 m. Głębiej tj. od 5 m w ystępow ał calec kredow y (13).
A naliza zarejestrow anego w w ykopie 2/97 układu naw arstw ień w pow iązaniu z o cen ą chronologiczną w y stępujących tam zabytków ceram icznych pozw ala na stw ierdzenie, iż zostały odkryte trzynastow ieczne w ar stw y zw iązane z funkcjonow aniem palatium D aniela R om anow icza oraz łączące się z fazą je g o zniszczenia. Potw ierdza to odsłonięta w arstw a spalenizny zaw iera ją c a p rzep alo n ą opokę, glaukonit, drew no oraz d atują ce j ą fra g m en ty c e ram ik i z teg o okresu. W oparciu o opracow ania histo ry czn e m ożna ustalić chronologię tej w arstw y na 1256 lub 1259 rok, kiedy w C hełm ie w ybuchł pożar niszczący „m iasto” i siedzibę księcia D a niela (B. Z im m er 1974, s. 17). Pow yżej zaleg ał gruz opoki, glau k o n itu i zlepieńców z zap raw ą w apienną.
Pochodził praw dopodobnie ze zniszczonej północno- w schodniej części palatium , pozostałości którego ob sunęły się po zboczu W ysokiej G órki. W arstw y te mia ły p r z e b ie g „ s p a d k o w y ” w k ie r u n k u p ó łn o c n y m i w schodnim zau w ażaln y n a p ro filach w ykopu 2/97. P artię spągow ą w ykopu w ypełniały: osuw iskow y lub niw elacyjny m argiel, calcow a (czarna, zbita) rędzina oraz calcow a kreda.
O gółem w w ykopie 2/97 zebrano 150 fragmentów ceram iki w tym 45 datow anych na X III w. i 105 o chro nologii od X IV do X V III w. C eram ika w czesnośrednio w ieczna w ystępow ała sporadycznie w w arstw ach zasy- piskow ych i głów nie w dolnej partii w ykopu, gdzie na trafiono na jednoczasow e, X III-w ieczne warstwy.
W sezonie 1997 nadzorow ano rów nież w ykopy pod instalację elektryczną przebiegające w zdłuż budynków usytuow anych na północ od B azyliki (daw ny klasztor i gm ach Bractw a M aryjnego) oraz w e wschodniej czę ści parkow ej (S. G ołub, T. D zieńkow ski 1996). Wykopy przy kościele odsłoniły fragm enty szkieletów ludzkich w raz z pozostałościam i drew nianych trum ien, pochodzą ce ze znanego z w cześniejszych badań średniow ieczne go cm entarza.
Sp r a w o z d a n iezb a d a ńw y k o p a l is k o w y c hn a Gó r c e Ch e ł m s k i e j 191
Lit e r a t u r a C i c h o m s k i J.
1980 Katalog grodzisk, msp PSOZ Chełm.
G a j e w s k i L., G u r b a J.
1961 Pierwsze badania archeologiczne w Chełmie, [w:] Ziemia Chełmska. Materiały z sesji nauko
wej historyków, Lublin, s. 153-155.
G o ł u b S., D z i e ń k o w s k i T., K u t y ł o w s k a I. 1997 Dokumentacja z badań wykopaliskowych,
Che-łm-Górka, ul. Lubelska 2, stan.l, mps PSOZ
Chełm.
G o ł u b S., D z i e ń k o w s k i T.
1997 Dokumentacja z nadzorów archeologicznych wy kopów pod instalację elektryczną, Chełm-Gór- ka, ul. Lubelska 2, stan.l, mps PSOZ Chełm.
G u r b a J., K u t y ł o w s k a I.
1970 Sprawozdanie z badań wczesnośredniowiecz nego grodziska w Chełmie Lubelskim, Spr. Arch., t. 22, s. 231-240.
K ł o c z o w s k i J.
1958 Zarys historii rozwoju przestrzennego miasta Chełma, „Roczniki Humanistyczne KUL”, t. 6, s. 193-221.
N a t k a ń s k i K.
1996 Wyniki penetracji zabytkowej studni w Chełmie w grudniu 1996, mps PSOZ Chełm.
1997 Studnia na Górce Katedralnej w Chełmie, R. Chełm., t. 3, s. 383-392.
Z i m m e r В.
1974 Miasto Chełm, Zarys historyczny, Warszawa
-Kraków.
To m a s z Dz i e ń k o w s k i
Re p o r tf r o m Ex c a v a t io n sa t Gó r k a Ch e ł m s k a, Si t e 1
In the season 1997 archaeological supervision and exca vations were carried out at the territory of Górka Chełmska. As a result of stationary examination early Medieval layers were discovered (trench 2/97) which were remains of a 13 th century abode of Daniel Romanowicz.
In trench 1/97 an outcrop of bedrock was discovered whe re - it is assumed - stone was extracted in modern times.
The archaeological supervision of earthworks at the square adjacent to the church resulted in uncovering of a fragment of an inhumation cemetery dated to the period of the Middle Ages.
