ARKADIUSZ ADAMCZUK
SZCZERBIEC – MIECZ SPRAWIEDLIWOS´CI PRÓBA ANALIZY IKONOLOGICZNEJ
Szczerbiec, koronacyjny miecz monarchów polskich (il. 1), jest jedynym tego rodzaju zabytkiem. WedZug zgodnej opinii badaczy jest to najpie[kniejszy s´redniowieczny miecz ceremonialny1. Zawiera on w sobie ogromny Zadunek emocjonalny, be[d [ac jedynym zachowanym polskim regalium koronacyjnym. Fakt zniszczenia na pocz [atku XIX wieku korony koronacyjnej, zwanej
Privi-legiata, i innych insygniów sprawiZ, z]e na Szczerbiec przelany zostaZ splendor
i majestat Królestwa Polskiego, jaki zawarty byZ niegdys´ w Regaliach Koron-nych. StaZ sie[ on przez to dla Polaków przedmiotem niezwykle cennym, nie tylko ze wzgle[du na wartos´c´ materialn [a, ale raczej kulturow [a i duchow [a.
WedZug Kroniki Galla Anonima (I, 7) BolesZaw Chrobry, w czasie wypra-wy na Rus´ w 1018 r., wzi [aZ w posiadanie Kijów. Miasto zdobywaZ równiez] jego naste[pca, BolesZaw S´miaZy w 1068 roku (Gall I, 23). Przekaz kronikarza podaje, iz] monarchowie ci uderzali swoimi mieczami w kijowsk [a ZZot [a Bra-me[. Gest ten symbolizowac´ miaZ obyczaj rycerski podkres´laj [acy zdobycie miasta. O wyszczerbieniu miecza nic jednak Gall nie pisze. DokZadniejsza analiza tekstu wskazywaZaby raczej, iz] to brama zostaZa wyszczerbiona na
Dr ARKADIUSZ ADAMCZUK 9 kustosz dyplomowany, Biblioteka Uniwersytecka KUL, Lublin; e-mail: aadamczuk@kul.lublin.pl
1 J. L i l e y k o, Regalia Polskie, Warszawa 1987. Trudno w tym miejscu referowac´
kompletny, narosZy przez lata, stan badan´. Najnowsze opracowanie, podsumowuj [ace dotychczasow [a wiedze[ oraz stawiaj [ace now [a hipoteze[ co do pochodzenia Szczerbca zob. Z. Z] yg u l -s k i jun., Szczerbiec, w: Urb-s celeberrima. K-sie8ga pami 8atkowa na 750-lecie lokacji Krakowa, Kraków 2008. Polemizuj [a z t [a hipotez [a: M. Biborski, J. Ste[pin´ski, G. Z]abin´ski, w opracowaniu Nowe badania nad Szczerbcem – mieczem koronacyjnym królów Polskich(„Studia Waweliana” 14(2009), s. 235-252).
pami [atke[, a nie bron´2. O tych wydarzeniach i gestach mówi [a równiez] Win-centy KadZubek3 i autor ZFywotu s´w. StanisJawa z XIII wieku, Wincenty
z Kielc4. Z]aden z nich nie podaje jednak bliz]szych szczegóZów na temat
miecza, którym posZugiwali sie[ obaj wielcy BolesZawowie.
Dopiero napisana pod koniec XIII lub na pocz [atku XIV wieku Kronika
Wielkopolska dokZadniej okres´la, iz] miecz, który BolesZaw Chrobry otrzymaZ
od anioZa, by zwycie[z]aZ nim wszystkich swoich przeciwników z BozF 8a pomoc 8a,
to Sczirbyecz. Nazwa pochodzi, wedZug tekstu kroniki, od blizny (Zac.
laesu-ra) powstaZej na nim, która po polsku nazywa sie[ sczirbina, dalej autor
poda-je, iz] miecz ten dot [ad (tj. do momentu spisania dzieZa) zachowaZ sie[ w skarb-cu Katedry Wawelskiej5.
Nie nalez]y w [atpic´ w prawdziwos´c´ istnienia owego Szczerbca. Niew [atpliwie obaj BolesZawowie musieli posZugiwac´ sie[ jakimis´ mieczami, i to zapewne oka-zaZymi. MogZy one wejs´c´ w skZad regaliów sZuz] [acych koronacji. Nie wiemy, czy miecza do koronacji uz]ywaZ BolesZaw Chrobry, zapewne jednak byZ on koniecz-ny w przypadku BolesZawa S´miaZego. Na jego denarze, tzw. królewskim, widzi-my profil wZadcy w koronie, w re[ku zas´ monarcha trzyma wzniesiony miecz, który byc´ moz]e byZ uz]yty podczas jego sakry w 1079 roku6.
ZespóZ regaliów sprawionych przez tegoz] BolesZawa, a ws´ród nich zapewne i ów pierwotny Szczerbiec, wywieziony zostaZ przez WacZawa II Czeskiego po jego namaszczeniu na króla Polski, i sZuch o nich zagin [aZ7. Odnowiciel
Kró-lestwa Polskiego WZadysZaw lokietek musiaZ wie[c na swoj [a koronacje[ w 1320 roku zamówic´ nowe insygnia. DoZ [aczony do nich zostaZ, odziedziczy po któryms´ z Piastów, pie[kny, roman´ski miecz ceremonialny, utoz]samiony póz´niej ze Szczerbcem BolesZawowym. On to przechowaZ sie[ do naszych czasów8.
Wawelski miecz jest niew [atpliwie wczes´niejszy niz] koronacja lokietka. Nie-stety, nie zachowaZy sie[ z]adne z´ródZa pisane, które pozwoliZyby na poznanie jego dziejów przed 1320 r. Jedyn [a, dos´c´ niepewn [a wskazówk [a, s [a dwie blaszki, jakie istniaZy na bocznych s´ciankach trzonu re[kojes´ci (nieszcze[s´liwie zniszczone
2M. R o k o s z, Legenda Szczerbca, „Studia Historyczne” 31(1988), z. 1, s. 7-9. 3Tamz]e, s. 10.
4Tamz]e. 5Tamz]e.
6[K. S t r o n c z y n´ s k i], Dawne monety polskie dynastyi Pistów i Jagiellonów, t. II,
Piotrków 1884, typ 32.
7O. B a l z e r, Skarbiec i Archiwum Koronne w dobie przedjagiellon´skiej, Lwów 1917,
s. 54-55, 70-73; L i l e y k o, dz. cyt., s. 18.
na pocz. XIX w.). Z osiemnastowiecznych przekazów ikonograficznych wiemy, z]e zawieraZy one naste[puj [ace napisy: ISTE EST GLAD[IUS] h[aereses](?) BO-LESLAI DVC[IS] (to jest miecz [dziedzica?] BolesZawa ksie[cia...). Na ich
podsta-wie moz]emy sie[ domys´lac´, iz] pierwszym wZas´cicielem miecza, który poleciZ go wykonac´, byZ jeden z ksi [az] [at Piastowskich z XIII wieku. Tu zastanawiamy sie[ który, bowiem w tym czasie byZo kilku o tym imieniu. Niezachowana, a zapew-ne kon´cz [aca napis na pierwszej blaszce, tytulatura, mogZaby wiele wyjas´nic´. Wobec jej braku, innymi drogami starano sie[ ustalic´, który z BolesZawów zamó-wiZ okazaZy miecz. Badacze problemu, posiZkuj [ac sie[ genealogi [a lokietka, usiZo-wali wykazac´, iz] mógZ nim byc´ BolesZaw, syn Konrada Mazowieckiego9. W gre[ wchodz [a równiez]: BolesZaw syn Mieszka Starego, polegZy pod Mozgaw [a w 1195 roku10, oraz BolesZaw Ke[dzierzawy11. Niewykluczeni równiez] s [a
Bo-lesZawowie Wstydliwy, i Poboz]ny. Moz]liwe jest równiez], z]e blaszki te zostaZy doZ [aczone póz´niej (jak uwaz]a ZdzisZaw Z]ygulski jun.), w celu utoz]samienia miecza koronacyjnego z BolesZawem Chrobrym, b [adz´ S´miaZym12. Pierwszym wZas´cicielem miecza mógZby byc´ wtedy kaz]dy z z]yj [acych wówczas Piastów.
Odre[bnym zagadnieniem jest czas powstania zabytku. Analiza stylistyczna, podkres´laj [aca cechy formalne, charakterystyczne dla dojrzaZego romanizmu z kre[gu sztuki francusko-wallon´sko-lotaryn´skiej13, jak i bronioznawcza14
oraz paleograficzna15, wskazuje raczej na wiek XIII. Tutaj równiez] brak z´ródeZ, które pozwoliZyby dac´ ostateczn [a odpowiedz´.
Po koronacji WZadysZawa lokietka Szczerbiec wZ [aczony zostaZ do zespoZu regaliów niezbe[dnych przy koronacji królów polskich i umieszczony w Skarb-cu Koronnym. Odt [ad, az] po wiek XX losy jego s [a nierozerwalnie zwi [azane z dziejami insygniów polskich16.
9 J. N. S a d o w s k i, Miecz koronacyjny polski „Szczerbcem” zwany, w: Rozprawy
AU, Wydz. Hist.-Filozof, ser. II, t. V, 1894, s. 114-116.
10W. S e m k o w i c z, Paleografia ]acin´ska, Kraków 1951, s. 552-558. 11M. M o r e l o w s k i, Zabytki insygnialne i kos´cielne XII w. zwi 8
azane z BolesJawem Ke8dziezFawym i szkoJ 8a Godefroid de Claire, w: Prace Komisji Historii Sztuki, t. V, Kraków 1930-1934, nr 2, s. XXIX-XXX.
12Z. Z] y g u l s k i jun., Bron´ w dawnej Polsce, Warszawa 1982, s. 92.
13M. M o r e l o w s k i, Szczerbiec. Studia do dziejów Wawelu, mps w Pan´stwowych
Zbiorach Sztuki na Wawelu, s. 54 i nn.
14 A. N a d o l s k i, Szczerbiec, próba analizy bronioznawczej, „Acta Archaeologica
Lodziensia”, 1968, nr 17, s. 105-123.
15S e m k o w i c z, dz. cyt., s. 552-558.
Imie[ Szczerbiec przechodziZo od legendarnej broni BolesZawa Chrobrego na miecz z koronacji Zokietkowej, podkres´laj [ac ci [agZos´c´ sukcesji wZadzy. Powstaje jednak pytanie, jak [a funkcje[ peZniZ ten miecz przed wZ [aczeniem go do zespoZu regaliów monarchów polskich? W z]aden sposób zabytek przechowywany na Wawelu nie mógZ bowiem sZuz]yc´ jako miecz bojowy, którym uderzano w ZZot [a Brame[. Oprawiony w pie[kn [a, zZot [a re[kojes´c´, zdobion [a róz]norakimi wyobraz]enia-mi i napisawyobraz]enia-mi, sZuz]yZ zupeZnie innym celom, co wyjas´nic´ mog [a owe napisy i wyobraz]enia z re[kojes´ci, jak tez] pewne przekazy ikonograficzne.
W jednym z dokumentów zachowanych w klasztorze tynieckim Henryk Brodaty rozs [adzaZ spór mie[dzy komesem Z]egot [a a opatem Lutfrydem o wies´ Grójec. W dokumencie tym pojawiZ sie[ opis formalnego aspektu czynnos´ci s [adowych w czasach piastowskich. Czytamy wie[c, iz] ksi [az]e[ siedziaZ: „...pro tribunali, cum nostri baronibus in monte modico ad ecclesiam sancti Michae-lis” (...na trybunale, z naszymi baronami, na wzgórzu uczynionym przy kos´-ciele s´wie[tego MichaZa). Wzgórze takie, naprzeciw istniej [acego do XIX wieku kos´cioZa s´w. MichaZa, zostaZo zidentyfikowane przez archeologów na Wawelu, potwierdzaj [ac opis w dokumencie, nieco w [atpliwej autentycznos´ci (choc´ na pewno s´redniowiecznym)17.
Ilustracj [a, obrazuj [ac [a ów sposób sprawowania s [adów przez ksie[cia, moz]e byc´ miniatura z Ewangeliarza PuJtuskiego (2 poZ. XI w.), przedstawiaj [aca rzez´ niewini [atek. Autor iluminacji przedstawiZ scene[ s [adu tak, jak wygl [adaZo to za jego czasów. W centrum kompozycji widzimy siedz [acego na tronie 9
pro tribunali, na tle potrójnej arkady, króla Heroda. Otaczaj [a go czZonkowie
druz]yny 9 nostri baronibus. Król Herod ukazany jest tutaj jako se[dzia, który wydaje wyrok na niewinnych dzieciach. Nie jest istotne, z]e sam wyrok byZ niesprawiedliwy, Herod jako król miaZ prawo go wydac´. Miniatura ta pokazu-je dalsze szczegóZy s [adu ksi [az]e[cego. Na kolanach Heroda lez]y miecz. Jest to
gladius iustitie – miecz sprawiedliwos´ci. Tak wZas´nie, siedz [ac na tronie 9 faldistorium i trzymaj [ac na kolanach miecz, miaZ wedZug dawnego prawa
niemieckiego wygl [adac´ se[dzia. Zwyczaj ten byZ stosowany równiez] w Polsce. Do ksie[cia 9 se[dziego odnosz [a sie[ najprawdopodobniej wizerunki ukazuj [ace postac´ siedz [ac [a na tronie, jak [a widzimy na jednym z denarów BolesZawa S´miaZego18. Moneta ta sZuz]yZa byc´ moz]e za wzór dla najstarszej zachowanej
polskiej piecze[ci, wykonanej w latach 1099-1102 dla WZadysZawa Hermana 17 F. L. W o j c i e s z c z u k, Tribunal ducis, przyczynek do historii oznak wJadzy zwierzchniej, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 13(1965), nr 1, s. 65-71.
18K. K l i g e r, Nieznany typ denara BolesJawa S´miaJego, „Wiadomos´ci
(il. 2). KazaZ on zapewne skopiowac´ denar starszego brata, w ten sposób potwierdzaj [ac legalnos´c´ swoich rz [adów19. Podobny wizerunek ksie[cia
poja-wia sie[ równiez] na monetach BolesZawa Ke[dzierzawego i Mieszka Starego20.
Prawo do sprawowania s [adów byZo bowiem w warunkach feudalnego pan´stwa patrymonialnego jedn [a z najwaz]niejszych prerogatyw ksi [az]e[cych. Juz] Mieszko I podkres´laZ ten aspekt swojej wZadzy w dokumencie zwanym Dagome iudex z 991/992 roku Iudex to ksi [az]e[ – se[dzia; w przeciwien´stwie do Dux – ksie[cia 9 wodza druz]yny i rycerza21.
Takim wZas´nie mieczem sprawiedliwos´ci – gladius iustitiae byZ pierwotnie Szczerbiec i to niezalez]nie od osoby pierwszego posiadacza. Na jakiej podsta-wie moz]emy przypuszczac´? Jak wspomniano, s´wiadcz [a o tym, wykonane technik [a niella, zdobienia re[kojes´ci miecza. Najwaz]niejszym ich elementem jest dwukrotne powtórzenie wizerunku Baranka Boz]ego Agnus Dei oraz czte-rech Bestii Apokalipsy b [adz´ tez] symboli Ewangelistów. Waz]ny jest tez] zespóZ znaków umieszczonych na gZowicy. W centralnym polu przedstawiony jest znak zZoz]ony z litery !, wyrytej w s´redniowiecznej formie przypominaj [acej G, powyz]ej niej krzyz] Tau, poniz]ej, krzyz] równoramienny w aureoli, po bokach litery A i " zwien´czone krzyz]ykami równoramiennymi. Znak ten obiega w otoku roman´ski, majuskuZowy napis + HEC* FIGURA* VALET* ADAMORCM* REGUM* ET* PRINCIPUM* IRAS* IUDICUM (ten znak wpZywa na miZos´c´ królów i ksi [az] [at, [na] gniew se[dziów).
Na trzonie re[kojes´ci umieszczone s [a po obu stronach, w podZuz]nych po-lach symbole Ewangelistów, trzymaj [acych wste[gi z imionami, oraz w póZ-kolistych arkadach, na awersie i rewersie wizerunki Agnus Dei – Baranka Boz]ego. Na kran´cach mieczowego jelca powtórzono wizerunki czterech Bestii Apokalipsy, tym razem bez imion na wste[gach. Mie[dzy nimi biegnie majus-kuZowy napis: + QUICUMQUE HEC / NOMIA DEI I[achwe] SECUM TULCRI NULLUM PERICULON EI OMNINO NOCEIT (ktokolwiek te imiona Boga I[ehowy] ze sob [a nosic´ be[dzie, temu z]adne niebezpieczen´stwo w ogóle nie zaszkodzi). Na rewersie jelca umieszczono dos´c´ zagadkowy napis Zacin´skimi literami odczytywany jako hebrajski: CON* CITOMON* EEVE/
SEDALAI*EB-19Tamz]e, s. 98-99.
20[K. S t r o n c z y n´ s k i], dz. cyt., typ odpowiednio: 51 i 104, Przedstawienia takie
pojawiaj [a sie[ równiez] na niektórych brakteatach niemieckich, na Morawach a takz]e na mone-tach banów Bos´ni i królów serbskich zob. R. K i e r s n o w s k i, Moneta w kulturze wieków s´rednich, Warszawa 1988, s. 261.
21B. K ü r b i s. Sacrum i profanum, dwie wizje wJadzy w polskim s´redniowieczu,
REbEL (z]arliw [a wiare[ wzbudzaj [a [imiona Boga] Eeve, Sedalai i Ebrechel). Zdobienia miecza uzupeZnia stylizowany ornament ros´linny.
Chrystus9Se[dzia, do którego odnosi sie[ feudalny monarcha, siedzi na majestacie w otoczeniu czterech Bestii. Baranek Boz]y – Agnus Dei, jest sym-bolem Chrystusa, mog [acym Go niekiedy zaste[powac´. Ten schemat ikonogra-ficzny, okres´lany jako Maiestas Domini, powstaZ na podstawie opisów zawar-tych w ksie[gach Pisma S´wie[tego 9 wizji proroka Ezechiela nad rzek [a Kebar (Ez 1, 1-26) i s´wie[tego Jana Ewangelisty na wyspie Patmos (Ap 4, 1-9), jak równiez] proroka Izajasza (Iz 6, 1-3). Wyobraz]enia takie cze[sto pojawiaj [a sie[ równiez] na tympanonach kos´cioZów, przed którymi równiez] odbywaZy sie[ ksi [az]e[ce s [ady22.
Nasuwa sie[ pytanie: dlaczego na Szczerbcu Baranek Boz]y i cztery Bestie pojawiaj [a sie[ dwukrotnie? Wyjas´nic´ to moz]na odwoZaniem sie[ do s´rednio-wiecznego sposobu interpretacji Pisma S´wie[tego, uznaj [acego wydarzenia Starego Testamentu za zapowiedz´ wydarzen´ Nowego Testamentu. Juz] wów-czas podkres´lano podobny charakter ksie[gi Ezechiela i Apokalipsy. Na tej podstawie moz]na przyj [ac´, iz] jeden z Baranków, razem z odpowiadaj [acymi mu Bestiami z jelca mieczowego – jednorodnymi stylistycznie 9 odnosi sie[ do Starego Testamentu (ten, który trzyma krzyz] Tau – wspomniany w Ez 9, 4); a drugi, razem z podobnymi formalnie symbolami Ewangelistów z trzonu re[kojes´ci, do Apokalipsy.
Pewn [a analogi [a do takiego ikonograficznego powtórzenia motywu Baranka Boz]ego wydaje sie[ byc´ miniatura z Expositio in Apokalipsim. Autor tego komentarza do Apokalipsy z okoZo 1235 roku, Aleksander zauwaz]a zgodnos´c´ tych ksi [ag Biblii23. Egzemplarz tego komentarza z okoZo 1271 roku, znajdu-j [acy sie[ we WrocZawskieznajdu-j bibliotece Uniwersyteckieznajdu-j (Rkps IQ 19, fol. 15v 9 16r)24, zawiera przestawienie dwóch wizji, Jana i Ezechiela, zestawionych
w dwóch strefach kompozycji. W górnej Chrystus tronuj [acy, w mandorli, otoczony jest przez cztery Bestie apokaliptyczne. Dalej zasiada dwudziestu czterech starców utoz]samionych z kardynaZami, prezbiterami prowincji Rzym-skiej. Wszystkiemu przygl [ada sie[ s´w. Jan. W strefie dolnej Bóg Ojciec
zasia-22T. D o b r z e n i e c k i, Maiestas Domini w zabytkach polskich i obcych z Polsk 8 a zwi 8azanych, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie, cz. 1-3, 17(1973)- 19(1975), s. 5-86; 215-308; 5-263.
23 T. M r o c z k o,
Geneza ikonografii Apokalipsy wrocJawskiej, „Rocznik Historii Sztuki” 7(1969), s. 92, przyp. 82.
24Tamz]e, s. 92-93, Sztuka polska przedroman´ska i roman´ska, t. I, red. M. Walicki,
da w takiej samej mandorli otoczonej przez cztery anioZy o gZowach z wizji Ezechiela. Towarzyszy mu dwudziestu czterech kapZanów z rodu Aarona, z boku zas´ ukazano samego proroka.
Krzyz] w formie Tau, z doczepionym biczem oraz napisem INRI powyz]ej, zostaZ ukazany na jednym z relikwiarzy z pocz [atku XVI wieku, przechowy-wanym w Muzeum Archidiecezjalnym w Poznaniu (il. 3). Jest on umieszczo-ny na prawo od wizerunku Niewiasty Apokaliptycznej. Moz]na traktowac´ go jako element Arma Christi zwi [azany z Apokalips [a, zwZaszcza w konteks´cie wizerunku Niewiasty, czy jednak nie odnosi sie[ on równiez] w jakims´ stopniu do wizji proroka Ezechiela, podobnie jak krzyz] Tau trzymany przez Baranka na Szczerbcu?
Specjalne znaczenie posiada zespóZ znaków umieszczony na gZowicy mie-czowej. W jego centrum znajduje sie[ litera przypominaj [aca G. Jest to XII-wieczny sposób pisania greckiej litery ! (jak podaZ M. Morelowski za L. Dupont-Rachelem25). Oznacza ona pierwsz [a litere[ sZowa !#$%&, czyli Zbawca (osoba, która zachowuje, ochrania), i odnosi sie[ do Chrystusa. Za takim rozumieniem tego znaku przemawia jego centralne, eksponowane umieszczenie na gZowicy. Z´ródZem, do którego odnosz [a sie[ litery A i ", s [a teksty Apokalipsy, które okres´laj [a Boga (Chrystusa): Alpha et Omega, (Ap 22, 13; por.: 1, 8; 21, 6). Litery A i " pojawiaj [a sie[ wielokrotnie w sce-nach Maiestas Domini przy postaci Tronuj [acego26, niekiedy s [a one
zwien´-czone krzyz]ykami, jak na Szczerbcu. Krzyz] Tau (hebrajska litera TAW, w staroz]ytnym alfabecie hebrajskim przypominaj [aca krzyz]), widoczny tutaj i wczes´niej przy jednym z wizerunków Baranka na jelcu mieczowym, odnosi sie[ zas´ do proroctwa Ezechiela, gdzie Pan kaz]e me[z]owi z kaZamarzem nakres´-lic´ ten znak na czoZach me[z]ów sprawiedliwych (Ez 9, 4). Chroni on ich przed kar [a, jaka w proroctwie spotkaZa Jerozolime[. Znak Tau staje sie[ piecze[ci [a Boga chroni [ac [a wiernych mu ludzi (Ap 7, 2 n.; 9, 4). Tradycja patrystyczna upatruje w tym znaku, ze wzgle[du na ksztaZt krzyz]a, symbol i obietnice[ Zaski zbawienia27.
Tak wie[c symbol na gZowicy jest rodzajem amuletu. Upatrywano w nim Tetragrammaton, jednak wZas´ciwsze wydaje sie[ odniesienie go do
Chrystu-25M o r e l o w s k i, Szczerbiec, s. 36-38.
26 Z wielu przykZadów wymienic´ moz]na: tympanon fundacyjny Jaksy z WrocZawia czy
oprawe[ Ewangeliarza Anastazji z PZocka, zob. Sztuka polska przedroman´ska i roman´ska do schyJku XIII w., il. 500 i 1022.
27 N e u s s, dz. cyt., s. 25; tekst zob. Novum Testamentum, extra canonem receptum,
sa9Zbawcy, ukazanego za pomoc [a litery !, który jest pocz [atkiem i kon´cem 9 A i ". WyzwoliZ On ludzkos´c´ przez krzyz], czego zapowiedzi [a jest Tau, a realizacj [a krzyz] z Golgoty, ukazany jako krzyz] czwororamienny poniz]ej !. Moz]e to wyjas´nic´ umieszczenie wokóZ niego aureoli. Tak wie[c to Chrys-tus9Zbawca (i se[dzia ludzkos´ci z S [adu Ostatecznego) jest znakiem, który „wpZywa na miZos´c´ królów i ksi [az] [at, na gniew se[dziów”, jak mówi o tym napis wokóZ gZowicy. Krzyz] Chrystusa, a u Ezechiela Tau, staje sie[ znakiem, którym opiecze[towani zostan [a sprawiedliwi nalez] [acy do Chrystusa.
Podobne wyobraz]enia zwi [azane z symbolik [a wZadzy znajduj [a sie[ równiez] na zabytku z tej samej epoki co Szczerbiec. Jest nim tzw. Krzyz] Rzeszy, przechowywany w wieden´skiej Schatzkammer (il. 4-5). Na rewersie tegoz] Krzyz]a widac´ wyraz´nie wykonane technik [a nella wyobraz]enie Agnus Dei oraz cztery Bestie z Apokalipsy s´w. Jana, trzymaj [ace banderole na kran´cach ra-mion. Na ramionach kryz]a widoczne s [a tez] wizerunki dwunastu ApostoZów. Wraz z pozostaZymi symbolami wZadzy cesarskiej, w tym koron [a Ottona II, Krzyz] Rzeszy byZ wykorzystywany w kreowaniu wZadzy cesarzy Rzymskich Narodu Niemieckiego. Tak wie[c jego analogiczna, jak na Szczerbcu, symboli-ka odnosi sie[ do boskiego z´ródZa wZadzy chres´cijan´skiego monarchy28.
Dlaczego symbolem chrzes´cijan´skiej sprawiedliwos´ci staZ sie[ miecz? Wyni-ka to z dwóch podstawowych przesZanek. Pierwsz [a jest stwierdzenie s´w. PawZa w lis´cie do Rzymian (13, 4): „Jez]eli jednak czynisz z´le, le[kaj sie[, bo nie na próz]no [wZadza] nosi miecz. Jest bowiem narze[dziem Boga do wymie-rzenia sprawiedliwej kary temu, który czyni z´le”. Druga to fragment Ewange-lii s´w. lukasza (22, 35-38), gdzie Chrystus, mówi [ac o przyszZos´ci uczniów, nakazaZ im nosic´ przy sobie miecze. ApostoZowie przynies´li Mistrzowi dwa miecze, co okres´liZ On jako liczbe[ wystarczaj [ac [a. Powyz]szy fragment, jak i powstaZa na jego podstawie teoria dwóch mieczy29 symbolizuj [acych
wZa-dze[ s´wieck [a i duchow [a, staZ sie[ podstaw [a dla wielu przedstawien´, na których Chrystus przekazuje papiez]owi i cesarzowi miecze. Teorie[ te[ rozwin [aZ Hu-guccio, od 1190 roku biskup Ferrary. WedZug niego Chrystus, be[d [acy peZni [a 28 P. E. S c h r a m m, Hereschaftszeicheichen und Staatssymbolik, Beitäge zu ihrer Geschichte vom dritten bis zum sechzehnte Jahrhundert, Stuttgart 1955-1956; H. F i l l i t z, Die Insignien und Kleinodien des Heiligen Römischen Reiches.Wien und München 1954.
29T. D o b r z e n i e c k i, Teoria dwóch mieczy w programie s 8
adu ostatecznego, „Rocznik Historii Sztuki” 21(1995), s. 22-45; W. U l l m a n n, Medieval Political Though, Harmondsworth, 19754; A. S t i c k l e r, Sacerdotium et Regnum nei decretisti e primi decretalisti, „Salesianum”
15(1953), s. 575-612; A. A d a m c z u k, Miniatury cze8s´ci pierwszej Dekretu Gracjana – „Pars prima”, jako odzwierciedlenie zmian w obrazowaniu stosunków regnum - sacerdotium. Studium ikonologiczne, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kos´cielne” 78(2002), s. 9-39.
wZadzy, rozdzieliZ j [a, powierzaj [ac wZadze[ duchow [a papiez]owi, a s´wieck [a cesarzowi. Huguccio okres´liZ owe wZadze jako gladius spiritualis i gladius
materialis30. Polski miecz koronacyjny, odnosz [acy sie[ do idei
sprawiedliwe-go wZadcy, jest przykZadem gladius materialis.
Wszystkie elementy programu inskrypcyjno9ikonograficznego Szczerbca przypominac´ miaZy wZadcy, zasiadaj [acemu na se[dziowskim trybunale, o tym, iz] s [adzi w imieniu i na wzór Se[dziego–Jezusa Chrystusa. Panuj [acy, który w Chrystusie miaZ ostateczne uzasadnienie swego panowania, równiez] jako najwyz]szy se[dzia pan´stwa, w Nim znajdowaZ wzór, co podkres´laZy ówczesne traktaty polityczne. AkcentowaZ to zwZaszcza Jan z Salisbury, w traktacie
Policraticus (1159 r.)31. S´redniowieczny wZadca, podlegaj [acy jak wszyscy
inni ludzie prawu boskiemu, stawaZ sie[, jako najwyz]szy se[dzia i panuj [acy Dei
Gratia, w swym pan´stwie twórc [a prawa, stoj [acym ponad nim Ojcem
Spra-wiedliwos´ci 9 Pater Iustitiae. Moc kreowania prawa dawaZa wZadcy prze-s´wiadczenie, iz] jest on obrazem i sZug [a Chrystusa na ziemi, jest
Christomime-tes i Vicarius Christi32.
Na ile twórca programu ikonograficznego Szczerbca obeznany byZ z mys´l [a polityczno-prawn [a, obecn [a na ówczesnych dworach, trudno orzec, choc´ nie-w [atplinie-wie musiaZ sie[ nie-w jakis´ sposób z ni [a zetkn [ac´. Byc´ moz]e byZ to jakis´ dworzanin b [adz´ mnich, który mógZ wyjechac´ na zachód Europy i tam usZy-szec´ o znaczeniu chrzes´cijan´skiego wZadcy. Prawdopodobne tez] jest, z]e mógZ to byc´ cudzoziemiec goszcz [acy na dworze jednego z Piastów, którego popro-szono o skonstruowanie zespoZu wizerunków i napisów na re[kojes´ci ksi [az]e[ce-go miecza sprawiedliwos´ci. Zagadkowe jest, czy zamawiaj [acy miecz ów ksi [a-z]e[ BolesZaw, uwaz]any za pierwszego wZas´ciciela, miaZ jakis´ wpZyw na dobór wyobraz]en´ i napisów na nim? Zapewne jednak zachowany do naszych czasów miecz byZ w oczach poddanych wZadcy wyrazem jego prawa do s [adzenia i wydawania wyroków. Dla samego ksie[cia zas´ Szczerbiec byZ nieustannym przypominaniem powinnos´ci wZadcy i wzoru, na jakim ma sie[ on opierac´.
30 A. S t i c k l e r, Der Schwertbegriff bei Huguccio, „Ephemerides Iuris Canonici”
3(1947).
31 Szczególnie ksie[ga IV. J a n z S a l i s b u r y,
Policraticus albo o paplaninie dworaków I przekazach filozofów, oprac., wprow. i konsultacja tZum. L. Dubel, Lublin 2008, s. 60-99.
32 E. H. K a n t o r o w i c z, The King’s Two Bodies, A study in Mediaeval Political Theology, Princeton 1957, s. 42-61, 97-143.
BIBLIOGRAFIA
A d a m c z u k A., Miniatury cze[s´ci pierwszej Dekretu Gracjana 9 „Pars prima”, jako od-zwierciedlenie zmian w obrazowaniu stosunków regnum 9 sacerdotium. Studium ikonolo-giczne, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kos´cielne” 78(2002), s. 9-40.
B a l z e r O., Skarbiec i Archiwum Koronne w dobie przedjagiellon´skiej, Lwów 1917. B i b o r s k i M., S t e[ p i n´ s k i J., Z] a b i n´ s k i G., Nowe badania nad Szczerbcem
– mieczem koronacyjnym królów Polskich, „Studia Waweliana” 14(2009), s. 235-252. D o b r z e n i e c k i T., Maiestas Domini w zabytkach polskich i obcych z Polsk [a zwi
[aza-nych, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie”, cz. 1-3, 17(1973)-19(1975). D o b r z e n i e c k i T., Teoria dwóch mieczy w programie s [adu ostatecznego, „Rocznik
Historii Sztuki” 21(1995), s. 21-45.
F i l l i t z H., Die Insignien und Kleinodien des Heiligen Römischen Reiches. Wien und München 1954.
J a n z S a l i s b u r y, Policraticus albo o paplaninie dworaków i przekazach filozofów, oprac., wprow. i konsultacja tZumaczenia L. Dubel, Lublin 2008.
K a n t o r o w i c z E. H., The King’s Two Bodies, A study in Mediaeval Political Theolo-gy, Princeton 1957.
K l i g e r K., Nieznany typ denara BolesZawa S´miaZego, „Wiadomos´ci Numizmatyczne” 10(1966), z. 2, s. 95-99.
K ü r b i s B., Sacrum i profanum, dwie wizje wZadzy w polskim s´redniowieczu, „Studia Z]ródZoznawcze” 22(1977), s. 19-40.
L i l e y k o J., Regalia polskie, Warszawa 1987.
M o r e l o w s k i M., Szczerbiec, Studia do dziejów Wawelu, mps w Pan´stwowych Zbio-rach Sztuki na Wawelu.
M o r e l o w s k i M., Zabytki insygnialne i kos´cielne XII w. zwi [azane z Boleslawem Ke[-dziez]awym i szkoZ [a Godefroid de Claire, w: Prace Komisji Historii Sztuki, t. V, Kraków 1930-1934, nr 2, s. XXIX-XXX.
M r o c z k o T., Geneza ikonografii Apokalipsy wrocZawskiej, „Rocznik Historii Sztuki” 7(1969), s. 47-107.
N a d o l s k i A., Szczerbiec, próba analizy bronioznawczej, „Acta Archaeologica Lodzien-sia” 1968, nr 17, s. 105-123.
Novum Testamentum, extra canonem receptum, ed. Adolphus Hilgenfeld, fasciculus II, Barna-bae Epistula, Lipsiae 1866, s. 29-31.
R o k o s z M., Legenda Szczerbca, „Studia Historyczne” 31(1988), z. 1, s. 3-21.
S a d o w s k i J. N., Miecz koronacyjny polski „Szczerbcem” zwany, w: Rozprawy AU, Wydz. Hist.-Filozof, ser. II, t. V, 1894, s. 62-121.
S c h r a m m P. E., Hereschaftszeicheichen und Staatssymbolik, Beitäge zu ihrer Geschichte vom dritten bis zum sechzehnte Jahrhundert, Stuttgart 1955-1956.
S e m k o w i c z W., Paleografia Zacin´ska, Kraków 1951.
S t i c k l e r A., Der Schwertbegriff bei Huguccio, „Ephemerides Iuris Canonici” 3(1947). S t i c k l e r A., Sacerdotium et Regnum nei decretisti e primi decretalisti, „Salesianum”
15(1953), s. 575-612.
[S t r o n c z y n´ s k i K.], Dawne monety polskie dynastyi Piastów i Jagiellonów, t. II, Piotrków 1884.
Sztuka polska przedroman´ska i roman´ska, red. M. Walicki, Warszawa 1971. U l l m a n n W., Medieval Political Though, Harmondsworth, 19754.
W o j c i e s z c z u k F. L., Tribunal ducis, przyczynek do historii oznak wZadzy zwierzch-niej, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 13(1965), nr 1, s. 65-71.
Z] y g u l s k i jun. Z., Bron´ w dawnej Polsce, Warszawa 1982.
Z] y g u l s k i jun. Z., Szczerbiec, w: Urbs celeberrima. Ksie[ga pami [atkowa na 750-lecie lokacji Krakowa, Kraków 2008.
Spis ilustracji
1. Szczerbiec: rewers i awers XII/XIII w. 2. Piecze[c´ WZadysZawa Hermana, 2 poZ. XI w.
3. Relikwiarz z pocz. XVI w. Poznan´, Muzeum Archidiecezjalne. 4. Krzyz] Rzeszy, X/XI w. Wieden´, Schatzkammer.
5. Krzyz] Rzeszy, Agnus Dei.
THE SZCZERBIEC (JAGGED SWORD) – THE SWORD OF JUSTICE, AN ATTEMPT AT AN ICONOLOGICAL ANALYSIS
S u m m a r y
Article presents iconological interpretation of the Szczerbiec (Jagged sword) 9 coronation sword of the Polish kings. Original function of this sword in moment of making in XIII age, was symbol of the judiciary authority of prince 9 he was glasdius iustitiae 9 sword of justice. Ceremonial sword link to biblical interpretation of Old and New Testaments, where he is a symbol of authority of prince to performances of judgement over people. Representations on handle of this sword 9 letter Sigma 9 beginning of the word Soter 9 Saviour, joint with cros-ses: Latin and Tau, and with letters A and ", and with Latin inscription: + HEC* FIGURA*
VALET*ADAMORCM*REGUM*ET*PRINCIPUM*IRAS*IUDICUM, also refer to this function. On handle appear also representations four Animals from vision of prophet Ezecheiel around Lamb with cross T, and four Animals of Apocalypse around Lamb with Latin cross. These representations, appearing in mediaeval art, connected with Power and Authority: vide recto of so-called Reichskreuz, illustrate right of the rulers to performances the judgement in the name of Christ and on resemblance of Christ. Warn him also before the unjust sentences. Article permits, that Szczerbiec is the sword, which in one’s own symbolical level fits in West-European iconography of the Authority and Power, especially in correspondence with so-called „Theory of two swords”, and is very original in own iconological program.
S"owa kluczowe: Szczerbiec, miecz sprawiedliwos´ci, Gladius iustitiae, miecz koronacyjny,
symbol wZadzy, s [ad w s´redniowieczu.
Key words: Szczerbiec, sword of justice, Gladius iustitiae, coronation sword, symbol of power,
