Boris Nosow
Stanisław Staszic : ostatnia
przestroga dla Polski
Napis. Pismo poświęcone literaturze okolicznościowej i użytkowej 6, 239-243
2000
B o ris N o s o w
Stanislaw Staszic — ostatnia przestroga dla Polski
P
rze ło m X V III i X IX w ieku, epoka W ielkiej R ew olucji Francuskiej i w o jen n a p o le o ń skich, w ra z z n astępującym p o n im okresem restauracji g ru n to w n ie zm ien iły oblicze Europy, a n aw et całego świata, kiedy to rozpoczął się p rze w ró t nie tylko w sto su n k ach społecznych, lecz także w sferze całej św iadom ości społecznej. W szystko to w rów nej m ierze, je śli nie w najw yższym sto p n iu , przejaw iło się w e w zajem n y ch k o ntaktach R osji i Polski, cooczyw iście m u siało odbić się na w za jem n y m p ostrzeganiu się naszych narodów .
R zecz ja sn a, nie m o ż n a w granicach poniższego tekstu, n aw et w przy b liżen iu , zbadać w szystkich najw ażniejszych te n d en c ji w ew olucji w zajem n y ch w y o b ra że ń o sobie Polaków i R osjan w o m a w ian y m okresie, którego ram y ch ro n o lo g iczn e stanow ią daty 1788 i 1830, zakreślające czas od rozpoczęcia S ejm u W ielkiego w W arszawie d o w y b u c h u polskiego pow stania 1831 r. P ró c z tego należy zaznaczyć, iż w sp o m n ia n eg o p ro b le m u w o d n ie sie n iu d o ep o k i ro z b io ró w Polski d o tk n ę liśm y j u ż w m aju 1998 r. w e w sp ó ln y m referacie z G . W M ak aro w ą Rosja i powstanie Tadeusza Kościuszki: wyobrażenia o Polsce w kręgach rządzą
cych Imperium Rosyjskiego w X V I I I wieku *.
D lateg o też w o b ec n y m referacie odw ażyliśm y się zająć je d y n ie tw órczością w ybitn eg o polskiego m yśliciela i działacza społecznego i politycznego epoki O św iecenia, Stanisław a Staszica (175 5 -1 8 2 6 ) , m ając oczyw iście na m yśli nie tyle analizę je g o d zieł i poglądów
1 Zob. G. W Makarowa, B. W Nosow, Rosja i powstanie Tadeusza Kosciuszki: wyobrażenia o Polsce w kręgach rządzących Imperium Rosyjskiego w X V III wieku (Polska — Rosja. Rola polskich powstań narodowych w kształtowaniu wzajemnych uryobrażeń. Konferencja naukowa, 14-15 maja 1998 r., Warszawa, Instytut Historii PAN, 1998). 2 Ważniejsze publikacje dzieł Stanisława Staszica, oprócz prac wydanych za życia pisarza: Pisma filozoficzne i społeczne, opr. i wst. B. Suchodolski, t. 1-2, Kraków 1954; Ród ludzki. Wersja brulionowa, opr. Z. Daszkowski, wst. B. Suchodolski, Warszawa 1959; Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, opr. S. Czarnowski, przyg. do dr. B. Leśnodorski, Wrocław 1952 (BN I 90).
240 B o ris N o s o w
sp o łe cz n o -p o lity c zn y ch , lecz to, w ja k i sposób na kartach je g o prac znalazły odbicie głów ne sprzeczności epoki, oglądane przez p ry zm at w zajem n y ch sto su n k ó w Polaków i R osjan.
D ro g a tw órcza Stanisław a Staszica ja k o działacza i filozofa epoki O św iecen ia w p ew n y m sensie stanow i u n ik aln e zjaw isko w histo rii europejskiej m yśli społecznej. Ideologia W ieku O św iec en ia na zachodzie E u ro p y zakończyła sw oje istnienie w czasie R ew olucji F rancuskiej. N a w sch o d zie k o n ty n e n tu zachow ała o na swój w p ły w i znaczenie o w iele d łu żej, aż d o końca lat d w u d zie sty c h X IX w ieku. Z araz em w krajach E u ro p y środkow ej i w sch o d n iej p rze d sta w iciele m yśli ośw ieceniow ej m in io n e g o w iek u nie w kroczyli ja k o tw ó rcy w n o w e stulecie, ja k b y u stępując m iejsca id eo lo g o m O św iecen ia now ego w iek u . N a ty m tle S tanisław Staszic stanow i nadzwyczaj w ażny wyjątek. Był on je d n y m z czołow ych przedstawicieli myśli społecznej R zeczypospolitej epoki S ejm u C z te ro le tn ie g o , a po zak o ń czen iu w o je n n ap o leo ń sk ich je g o rola społeczna i polityczna w Polsce nie tylko nie uległa o słabieniu, lecz istotnie w zrosła, p o n iew aż d o k ła d n ie na o statni okres tw órczej pracy Staszica przypadają najbardziej znaczące je g o dzieła, któ re w yw arły najw iększy w p ły w na rozw ój polskiej św iadom ości narodow ej. C iągłość ro zw o ju o św ieceniow ych idei Staszica m o ż n a byłoby zilustrow ać ch o ćb y tym , iż je g o Przestrogi dla Polski, w y d an e po raz pierw szy 4 stycznia 1790 r., w 1816 r. zostały u m ie
szczone p rze z au to ra w d ziełach zebranych razem z Uwagami nad życiemJana Zamoyskiego. C o praw da, w p o ró w n a n iu z w y d an ie m z 1790 r., z tekstu w y elim in o w an o b ez p o śred n ie w z m ia nki o Rosji. N a le ż y przy ty m podkreślić, że now a publikacja Przestróg nie oznaczała w yłącznie d a n in y złożonej tw órczej przeszłości au to ra i bynajm niej nie była je j p rze zn ac zo n a zaszczyt na, lecz m ało znacząca rola je d n e g o z literackich p o m n ik ó w m in io n e g o czasu. P ro g ram o w e d zieło p olskiego m yśliciela zachow ało sw oją aktualność także w no w y ch s p o łe c z n o -p o lity c z n ych w a ru n k a c h K rólestw a Polskiego po K ongresie W iedeńskim .
W 1816 r. Staszic p o w tó rzy ł sw oje p rze k o n an ia sprzed 25 lat o tym , iż „w Polsce jeszcze oligarchia szlachecka. Polska d o p ie ro w w iek u piętnastym . C ała E u ro p a ju ż w ie k o siem nasty ko ń cz y ”3. W ed łu g je g o słów, w yrw ać się z poniżającego p ołożenia, zrzucić z siebie c u d z o ziem skie ja rz m o (w p ierw szym w y d an iu m ó w i się o ja rz m ie „sam odzierżycy R u s ó w ”) Polacy będą m ogli tylko w tym w ypad k u , gdy p rze tw o rz ą Polskę tak, aby m ogła o n a „stanąć w rzędzie E u ro p y ”. D la osiągnięcia tego celu, pisał Staszic, „trzeba o ddać całą ziem ię staranności i pracy w szystkich Polaków, trzeb a po w ró cić rolnikow i spraw iedliw ość, trzeba zapew nić rze m ieśl n ik o m i k u p co m bezp ieczeń stw o i w olność, trzeb a m iasta p rzypuścić do tow arzystw a, zgoła połączyć, zjednoczyć w szystkich Polaków ( . . . )
”4-K ształtow anie now y ch w y o b ra że ń o w o ln o ści lu d u i o narodzie ja k o takim , u k tórych źró d e ł stał S tanisław Staszic, ogłaszając n aró d tw ó rcą i o b ro ń cą ojczyzny, a nie po p ro stu p rz e d m io te m rządów, i w Polsce, i w Rosji zw iązane było ze sto p n io w y m w yzw alaniem się opinii po w szech n ej z o k ó w p rzesąd ó w stanow ych i politycznych. N ajw ażn iejszy m p rz e ło
3 S. Staszic, Pisma filozoficzne..., t.l, s. 303. 4 Ibid., s. 308-309.
m e m na tej długiej i pełnej p rzeciw ności d ro d ze stała się św iadom ość, iż ludy sam e tw o rzą sw oje h isto ry c zn e p rzeznaczenie, sam e określają w łasne ideały etyczne i estetyczne. W lite ratu rze badanego tu o k resu te n d en c je takie, naszym zdaniem , najjaskrawiej w ystąpiły w tw ó r czości A dam a M ickiew icza, S ew eryna G oszczyńskiego (Z am ek kaniowski) i A leksandra P u szkina. Z n a m ie n n e , że w tw órczości w y m ie n io n y ch a u to ró w po raz pierw szy w artystycz n y m o b raz o w a n iu w yraziło się nie tylko przeciw staw ienie Rosji i Polski, nie tylko ich p olity czn y a n tag o n iz m , k tóry w rezultacie do p ro w ad ził do u p ad k u R zeczypospolitej, lecz także dążenie do zarysow ania w p o rtre ta c h b o h a te ró w (z je d n e j stro n y Polaków, z drugiej R osjan) cech pozytyw nych, w e d łu g p ow szechnych w yobrażeń odpow iadających rd z e n n e m u charakterow i o b u nacji. P o tępione zostały nato m iast stanow a pycha i egoizm . Jeśli literatura tam tego o k resu m ó w i o Polakach i R osjanach, przekazuje przede w szystkim obrazy g od n y ch przeciw ników , a b ezw zględnie p otępia je d y n ie nikczem n o ść i zaprzedanie. Takie podejście w zn aczn y m sto p n iu było p o dyktow ane, rzecz jasna, kan o n am i ro m a n ty z m u , ale bez w ąt p ienia sprzyjało tw o rz e n iu atm o sfery w zajem n eg o szacunku.
M ów iąc o ośw ieceniow ej koncepcji n a ro d u u Staszica, nie sposób p o m in ą ć je j pie rw sz o rzędnej cechy, odgryw ającej, w e d łu g nas, bardzo w ażną rolę w kształto w an iu w zajem n eg o postrzegania się narodów , w tej liczbie także P olaków i Rosjan. Z g o d n ie z poglądam i ośw ie conych, w szyscy lu d z ie m ają taką sam ą w ew n ę trz n ą n a tu rę i są ró w n i w ed le p raw przyrody. Teza taka, zakładająca o d rzu c en ie niespraw iedliw ości stanow ej, w iązała się je d n a k ze sp rzecz nością m ię d zy w y o b ra ż e n ie m o je d n o ro d n e j, ośw ieconej w spólnocie w szystkich ludzi a co raz w yraźniejszą n aro d o w ą tożsam ością ludów. Teoretyczne rozw iązanie tej sprzeczności u Staszica leżało w granicach m ożliw ego, je g o zd an iem , b ez konfliktow ego ro zw o ju n aro d ó w w w aru n k a c h w olności. O zn aczało to z je d n e j stro n y przezw yciężenie staroszlacheckich w y o b rażeń o stanow ej i narodow ej o d rębności Polaków, a z drugiej — o d rzu c en ie m o c a r stw ow ego praw a Rosji i in n y c h potencji do ro zporządzania losem E u ro p y i Polski. W ten sposób w dziełach Staszica (Ród ludzki) po w szech n e starania ludzi o w o ln o ść przeciw staw iały się n ie p rz y ch y ln y m o koliczn o ścio m politycznym , co pro w ad ziło zw łaszcza do w nio sk o w an ia o o g ólnie słu szn y m d ążen iu Polaków i R osjan do w olności, a w efekcie b u d o w ało korzystną podstaw ę dla w za jem n eg o p ozytyw nego postrzegania się przez nasze narody.
Z g o d n ie z fu n d a m e n ta ln y m i założeniam i teorii „um ow y sp o łeczn ej”, o bow iązek zreali zow ania w łaściw ych oczekiw ań n a ro d u — o tw o rzen ia m u drogi k u ośw iecen iu i w olności — spoczyw ał na w ład zy m onarszej. W tym też d u c h u zw raca się d o polskiego króla Staszic, wykładając swój program w 36 rozdziale Przestróg, zatytułow anym przez niego Wniosek dla Polski.
W arto zaznaczyć, że w tym czasie analogiczne idee w ypow iadali ośw ieceni także w Rosji. W skażm y p rze d e w szystkim niezw ykle w ażn e stanow isko, w y rażo n e w ustaw ie Z w iązk u O calen ia (1818), gdzie była m ow a o tym , iż przyszli dekabryści zam ierzali „wspierać rzą d ” w p o d n o sz e n iu R osji na n ow y sto p ień historycznej w ielkości. Treść tego tw ie rd z en ia staje się zro zu m iała, je śli u w zględnić, że w ram ach tradycyjnych w yo b rażeń o politycznej p otędze w tym w łaśn ie okresie im p e riu m A leksandra I dosięgło ostatecznych m o żliw y ch do p o m y
242 B o ris N o s o w
ślenia granic. W rezultacie m o ż n a było m ó w ić je d y n ie o w p ro w a d ze n iu sw obód pow sze chnych, co rzeczyw iście znajdow ało p o tw ie rd z en ie także w in n y ch p ro g ra m o w y ch d o k u m e n ta c h Z w iąz k u (Zielona księga).
Z w racając się p o w tó rn ie d o polskiego w ładcy w 1816 ro k u , Staszic m iał ty m razem na m yśli rosyjskiego im p erato ra, k tó ry ogłosił się polskim k ró lem i został z a tw ie rd z o n y ja k o taki przez polski S ejm i konstytucję. N ie p o d e jm u je m y się dociekać, czy w tym w y padku m iał na w zględzie k o n k re tn ie cara A leksandra, czy p raw dziw ego ośw ieconego m o n a rc h ę — filozofa na tro n ie w ogóle. J e d n a k bez w ątp ien ia to w łaśnie na rosyjskim w ładcy Staszic opierał swe nadzieje, kiedy pisał:
Polacy są n ie u d o ln i być w aszym i niew olnikam i, ale są p rzygotow ani stać się w aszym i braćm i. Połączcież te n n aró d z w łaściw ą m u ustaw ą n arodow ego praw a i rządu p o d je d n y m cesarzem i k ró lem w w ielką rzeszę C esarstw a5.
P rz y to cz o n e wyżej słow a Staszica p o ch o d z ą z je g o w ykładu zatytułow anego M yśli o rów
nowadze politycznej w Europie, w ygłoszonego w W arszawie w sie rp n iu 1815 r. Z a trz y m a m y się
tylko nad p o szczególnym i je g o tezam i. Po pierw sze, Staszic poddaje w n im krytyce p o d sta w o w ą zasadę polityki europejskiej X V III i X IX w ie k u — „system at ró w n o w a g i”. Stw ierdza, że poczynając o d 1772 r. Polska w zyw ała p o m o c y i nie została usłyszana, że w europejskiej polityce „nic w ró w n o w a d ze stałego nie m a i nie b y ło ”6. Po d rugie, w e d łu g zdania filozofa, „system at ró w n o w a g i” i reguła starego p o rząd k u stanęły w sprzeczności na p rze ło m ie X V III i X IX stulecia, o czym św iadczyły p ostan o w ien ia K ongresu W iedeńskiego. Pojęcia „daw nego sy stem a tu ” Staszic używ ał nie w tradycyjnym dla nas sensie ancien regime’u, lecz w znaczeniu o dw ieczn eg o praw a n aro d ó w („daw ny system at niepodległości i całości ju ż u sta n o w io n y ch krajów ” ), w o ln eg o od w iekow ej despotycznej przem ocy, której ja sk ra w y m przy k ład em była dla filozofa zw łaszcza epoka w o je n n apoleońskich. Po trzecie, drogę w y zw o len ia z m ię d zy narodow ej sam ow oli Staszic upatryw ał w u tw o rz e n iu zw iązku n aro d ó w słow iańskich.
W te n sposób koncepcja sto su n k ó w m iędzy n aro d o w y ch , ro zw in ięta przez Staszica, nie tylko znajdow ała się na p o zio m ie najbardziej p o stępow ych p o litycznych teo rii sw ego okresu, lecz także, co isto tn e, była n ie ro z erw aln ie zw iązana z o d rz u c e n ie m idei Ś w iętego P rzym ierza. Z tego p u n k tu w id ze n ia w y o b rażen ie Staszica o zw iązku p o lsk o -ro sy jsk im o dpow iadało zapatryw aniom liberalnych i rew olucyjnych o d ła m ó w m yśli społecznej R osji i Polski — odłam ów , k tó re w czasach Staszica (do 1825 r.) nie odseparow ały się je szc ze w zupełności. Takie p o d o b ie ń stw o p o glądów nie m o g ło z kolei nie w płynąć p ozytyw nie na tw o rze n ie w za jem n y ch w y o b ra że ń o sobie przez nasze narody.
5 Ibid., t.2, s. 318-319. 6 Ibid., s. 303. 7 Ibid., s. 302.
W literatu rz e pośw ięconej Stanisław ow i Staszicow i praw ie nie zw raca się uw agi na ana lizę je g o p o g ląd ó w politycznych ostatniego o kresu 1815-1826 . l y m bardziej nie m o ż n a zgodzić się ze zd a n ie m , iż filo z o f był je d n y m z pierw szych przedstaw icieli ru c h u panslaw i- stycznego w P olsce9, p oniew aż w głów nych sw ych założeniach zapatryw ania Staszica w ręcz przeciw staw iały się p ó źn iejszem u panslaw izm ow i ja k o ideologicznej m odyfikacji oficjalnej rosyjskiej teo rii narodow ości.
Tłum . Agnieszka Bąbel
8 Zob. np.: Z. Chyra-Rolicz, Stanisław Staszic, Warszawa 1980; W. Hahn, Stanisław Staszic, życie i dzieła 1755-1826, Lublin 1926; C. Leśniewski, Stanisław Staszic. Jego życie i ideologia, Warszawa 1925; J. Michalski, Z dziejów Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Warszawa 1953; M. Reiter M., Stanisław Staszic, Lwów 1905; Stanisław Staszic. Księga zbiorowa, Lublin 1928.
