Wrzesiński, Wojciech
"Śladami twardej drogi", Maria
Zientara-Malewska, Warszawa 1966 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 422-424
M a ria Z i e n t a r a - M a l e w s k a , S ia d a m i tw a r d e j d rogi, W a rsz a w a 1966, P a x , ss. 288. I n s t y t u t W y d a w n ic z y „ P a x ” , z n a n y ze s w y c h z a in te r e s o w a ń d la p ro b le m ó w h is to ry c z n y c h ziem z ac h o d n ic h i p ó łn o c n y c h , w 1966 r. o p u b lik o w a ł w s p o m n ie n ia M a rii Z i e n t a r y - M a l e w s k i e j . A u to r k a — to d o św iad c z o n a n a u c z y c ie lk a szk ó ł p o ls k ic h w N ie m c ze c h w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m , a k ty w n a d z ia ła c z k a w ie lu o rg a n iz a c ji p o ls k ic h i w s p ó łp ra c o w n ic z k a „ G az e ty O ls z ty ń s k ie j” . C h o ciaż z w ią z a n a p rz e d e w sz y s tk im z W a r m ią , p ra c o w a ła ta k ż e n a P o g ra n ic z u i w B e rlin ie . O s p ra w a c h ty c h Z i e n ta r a - M a le w s k a p is a ła ju ż k ilk a k ro tn ie , to te ż do w ie lu z n ic h w o m a w ia n y c h w s p o m n ie n ia c h m u s ia ła w ra c a ć p o w tó rn ie . W b a rw n y c h , ż y w o n a p is a n y c h w sp o m n ie n ia c h , w w ielu m o m e n ta c h z b e le tr y z o w a n y c h , A u to rk a p rz e d s ta w iła n ie ty lk o s w o je życie, a le u s iło w a ła s c h a ra k te ry z o w a ć c a łe ś ro d o w isk o , w k tó r y m o b ra c a ł a s ię n a co d zień , z n a jd u ją c m ie js c e n ie ty lk o n a w ła s n e d o św ia d c z e n ie , a le i b o g a te p rz e c ie ż tr a d y c je ro d z in y Z ie n ta ró w . W ie lo k ro tn ie d o ś w ia d c z e n ia ży cio w e Z ie n ta r y - M a le w s k ie j b y ły ty lk o o k a z ją do s z e rs z y c h u o g ó ln ie ń , s ta n o w iły tw o rz y w o lite ra c k ie . W k s ią ż c e w ie le te ż d y g re s ji h is to ry c z n y c h , p r z y o m a w ia n iu p o szc z eg ó ln y ch w si, czy n a w e t z a b y tk o w y c h b u d o w li. W sp o m n ie n ia z a w ie ra ją ta k ż e in fo r m a c je o z w y c z a ja c h i o b rz ę d a c h p o ls k ie j w si w a r m iń s k ie j, o z w y c z a ja c h z w ią z a n y c h z c o d z ie n n y m ż y ciem lu d n o ś c i p o ls k ie j. P o r ó w n u ją c w sp o m n ie n ia Z ie n ta ry - M a le w s k ie j z w c z e ś n ie j o g ło szo n y m i w s p o m n ie n ia m i in n y c h d z ia ła c z y w a rm iń s k ic h , w id a ć w y ra ź n ie , że d o s ta r c z a ją z n a c z n ie w ię c e j in fo r m a c ji d la z ro z u m ie n ia tr a d y c ji w ż y ciu s p o łe c z n y m lu d n o ści p o ls k ie j n a W arm ii.
P r z e d s ta w ia ją c sw o je n a jb liż s z e o to czen ie, Z i e n ta r a - M a le w s k a n ie z a trz y m y w a ła się ty lk o n a d c h a r a k t e r y s ty k ą s p o łe c z e ń stw a p o lsk ie g o , a n a s p ra w y n a ro d o w o śc io w e p a tr z y ła c zęsto p rz e z p r y z m a t ró ż n o ro d n y c h s to s u n k ó w p o ls k o -n ie m ie c k ic h . S t a r a ł a się u k a z a ć m n o g o ść w z a je m n y c h p o s ta w P o la k ó w i N iem có w . P is z ą c o n a u c z y c ie la c h w ro d z in n y m B rą sw a łd z ie , u k a z a ła n a k o n k re tn y c h p rz y k ła d a c h n ie ty lk o ro lę i z a a n g a ż o w a n ie n a u c z y c ie li n ie m ie c k ic h w p ra c y g e rm a n iz a c y jn e j, a le i p ro c e s a s y m ilo w a n ia p rz y b y sz ó w , k tó r y w w a ru n k a c h ó w c ze sn ej w si n a p o ls k ie j W a r m ii m u s ia ł o z n ac z a ć s to p n io w e ic h p o lo n iz o w a n ie. R ó w n o c z e śn ie u k a z y w a ła p ro c e s g e rm a n iz o w a n ia się, b ę d ą c y w y ra z e m d ą ż e n ia p o szc z eg ó ln y ch osób do u z y s k a n ia w y ż sz e j p o z y cji w ży ciu sp o łec z n y m .
Z i e n ta ra -M a le w s k a w y c h o w a ła się w B rą sw a łd z ie , w si, w k tó r e j p rz e z w ie le l a t p ro b o sz cz e m b y ł k s. W a le n ty B a rc z e w sk i i k tó re g o p o s ta w a , s z e ro k ie z a a n g a ż o w a n ie w p o ls k ic h o rg a n iz a c ja c h z aw a ż y ło n ie m a ło n a o g ó ln y m p rz e b ie g u p ro c e só w n a ro d o w o śc io w y c h w te j m ie jsco w o śc i. N ie je s t w ięc d z iw n e, że w e w sp o m n ie n ia c h t a k w ie le m ie js c a p o ś w ię c iła c h a r a k t e r y s ty c e sto su n k ó w w y z n a n io w y c h n a W a rm ii. W id a ć też, że Z i e n ta ra -M a le w s k a do d n ia d z is ie j szego z o sta je po d u ro k ie m p o s ta c i k s. B a rc z e w sk ie g o . W zb o g a c a n a sz ą w ie d zę o ty m z a s łu ż o n y m d la s p r a w y p o ls k ie j d z ia ła c z u szc z eg ó łam i n ie z je g o d z ia ła ln o ś c i p o lity c z n e j, a le in fo r m a c ja m i o p o s ta w ie w życiu c o d z ie n n y m . D la c a ły c h w sp o m n ie ń c h a r a k t e r y s ty c z n e je st, że p rz y o m a w ia n iu p o s ta c i, k tó r e a u to r k a lu b iła , d a rz y ła s y m p a tią , d o s trz e g a ty lk o ich zasłu g i, o siąg n ięc ia , a s ta r a n n i e p rz e m ilc z a f a k ty , k t ó r e m o g ły b y rz u c ić n a n ie ja k ie ś u je m n e ś w ia tło . T a k ie z a ło ż e n ie z a d e c y d o w a ło o u tr w a le n iu le g e n d y o t a k s z y b k im p o w ią z a n iu k s. B a rc z e w sk ie g o z ru c h e m p o ls k im , o jeg o r o li p rz y z a k ła d a n iu „ G a z e ty O ls z ty ń s k ie j”, cze m u z a p rz e c z a ją w y n ik i b a d a ń h is to ry c z n y c h . W p a r tia c h k s ią ż k i p o św ięc o n y c h d z ia ła ln o ś c i k s ię ż y k a to lic k ic h , z w ią z a n y c h z r u ch em p o lsk im , w y o lb rz y m io n a z o s ta ła ic h ro la , p r z y ró w n o c z e s n y m n ie d o c e
n ia n iu p ra c y ś w ie c k ic h d z ia ła c z y p o ls k ic h . W y sta rc z y c h o c ia ż b y p o ró w n a ć u w a g i o ro li k s ię ż y p o lsk ic h w p le b is c y c ie , p rz y p o m ija n iu fa k ty c z n y c h k ie ro w n ik ó w a k c ji p le b is c y to w e j (s. 122).
W o m a w ia n e j k s ią ż c e n a jc ie k a w s z e p a r tie , to w s p o m n ie n ia z a c z e rp n ię te z w ła s n y c h , a p rz e c ie ż b o g a ty c h d o ś w ia d c z e ń i p rz e ży ć , ja k n p . re la c je o p ra c y w sz k o ła c h p o ls k ic h , o p is p ie rw s z e g o p o b y tu w P o ls c e (p rz e d e w s z y s t k im w K ra k o w ie ), czy opis p ie rw s z y c h m ie się c y p o w y z w o le n iu w 1945 r. W w ie lu m ie js c a c h A u to r k a s t a r a ł a się je d n a k d a ć s z e ro k ie tło h is to ry c z n e , n ie u s trz e g łsz y się w ty c h p a r tia c h p rz e d d ro b n y m i b łę d a m i, czy te ż o p ie ra ją c n a s ta r y c h te z a c h p ra c h is to ry c z n y c h , ju ż o d rz u c o n y c h . T r z e b a t u zgłosić z a s trz e ż e n ie p o d a d re s e m W y d a w n ic tw a , k tó r e z a p e w n e n ie s ię g n ę ło po k o n s u lta c ję h is to ry k a p rz y p rz y g o to w y w a n iu w s p o m n ie ń do d ru k u . K o n s u lta c ja p o m o g ła b y d o k o n a ć d ro b n y c h p o p ra w e k , n ie z m ie n ia ją c w z a s a d z ie tre ś c i k s ią ż k i, k tó r e je d n a k s ą k o n ie c z n e z u w a g i n a p o trz e b ę z a c h o w a n ia ścisło ści h is to ry c z n e j. Bo tr z e b a p a m ię ta ć , że t a k i e k s ią ż k i m a ją w ię k sz e o d d z ia ły w a n ie sp o łe c z n e n iż ź ró d ło w e o p ra c o w a n ia h is to ry c z n e . A o to d la p r z y k ła d u k ilk a t a k ic h b łę d ó w . Z ie n ta r a - M a le w s k a p isz e o re w o lu c ji p a ź d z ie rn ik o w e j w N ie m czech (s. 121), k tó r a w rz e c z y w is to śc i m ia ła m ie js c e w lis to p a d z ie , o in fla c ji b e z p o ś re d n io po w o jn ie , g d y fa k ty c z n ie m ia ła o n a m ie js c e d o p ie ro k ilk a la t p ó ź n ie j. W ła d y s ła w a P ie n ię ż n e g o n a z y w a n ie s łu s z n ie k o m is a rz e m p le b is c y to w y m (s. 122), a G a y lo w i p r z y p is u je p e łn ie n ie f u n k c ji n a d p r e z y d e n ta P r u s W sc h o d n ic h (s. 124). P is z ą c o g a d z in ó w c e „ P ru s k i P r z y ja c ie l L u d u ” p o m y łk o w o u ży w a- n a z w y „ M a z u rs k i P r z y ja c ie l L u d u ” (s. 154), ch o ciaż w k s ią ż c e z a m ieszczo n o , ty lk o w in n y m m ie js c u , z d ję c ie te j d ru g ie j g a z e ty . B łę d n a je s t p o d a n a p rz e z A u to rk ę d a ta z a ło ż e n ia Z w ią z k u P o la k ó w w P r u s a c h W sc h o d n ic h — 18 p a ź d z ie rn ik a 1920 r., g d y ż n a s tą p iło to d o p ie ro 30 lis to p a d a teg o ż ro k u . J a n B a c z e w sk i n ie b y ł od p o c z ą tk u p o w s ta n ia Z w ią z k u je g o s e k r e t a rz e m , a d o p ie ro p o u s tą p i e n iu B ru n o n a G a b ry le w ic z a . N ie z a w sz e s ą ścisłe n a z w y o rg a n iz a c ji p o d a w a n e p rz e z A u to rk ę , j a k c h o c ia ż b y Z w ią z e k M ło d zieży P o ls k ie j, z a m ia s t Z w ią z e k P o ls k ic h T o w a r z y s tw M ło d zieży w P r u s a c h W sc h o d n ic h , Z w ią z e k S p ó łd z ie ln i z a m ia s t Z w ią z e k S p ó łd z ie ln i P o ls k ic h w N ie m czech, czy te ż n a z w is k o O p itz , z a m ia s t O b itz.
J a k ju ż w sp o m n ia n o , p r z y o m a w ia n iu s z e rs z y c h p ro c e só w h is to ry c z n y c h A u to r k a z az w y c za j s ię g a ła do s ta rs z y c h o p ra c o w a ń n a u k o w y c h , czy te ż o b ie g o w y c h te z p u b lic y s ty c z n y c h . S z c ze g ó ln ie w ie le z a s trz e ż e ń w y w o łu je k a te g o ry c z n e s tw ie rd z e n ie , że g d y b y p le b is c y t b y ł p r z e p ro w a d z o n y w 1919 r., to P o la c y n a p e w n o b y go w y g ra li. N a to m ia s t re w e la c y jn e w p ro s t z n a c z e n ie m a ją p o z o rn ie d ro b n e in fo r m a c je o s p o tk a n iu p rz e z A u to r k ę U n g e ra w m ie s z k a n iu J a n a B a c z e w sk ie g o w B e r lin ie . R a z e m z in n y m i in fo r m a c ja m i p o tw ie rd z a to p rz y p u s z c z e n ia o p o w ią z a n ia c h B a c z e w sk ie g o z d z ia ła ją c ą z p o c z ą tk ie m l a t trz y d z ie s ty c h o p o z y cją a n ty z w ią z k o w ą . T y lk o tu z n o w u w k ra d ły s ię d ro b n e , d o k u c z liw e b łę d y . O p o z y cja , w k tó r e j U n g e r o d g ry w a ł b a rd z o d u ż ą ro lę , w y d a w a ła n ie „D zw on B e r liń s k i” (ta k ie j g a z e ty p o ls k ie j w ó w cz a s w B e r lin ie n ie w y d a w a n o ), a le „G łos P o ls k i z B e r lin a ” . T r u d n o s ię te ż z godzić z ocen ą, że g łó w n y m celem te j g a z e ty b y ło „ o śm ie sz e n ie Z w ią z k u P o la k ó w ” (s. 209). J a k d o te j p o ry , w h is to r ii P o la k ó w w N ie m c ze c h d z ia ła l n o ść te j o p o zy cji, to je d e n z n a jm n ie j z b a d a n y c h p ro b le m ó w , k tó r y d la p o z n a n ia i z ro z u m ie n ia p ro c e só w n a ro d o w o śc io w y c h w N ie m c ze c h w o s ta tn ic h l a ta c h R e p u b lik i W e im a rsk ie j p o s ia d a ta k d u ż e z n aczen ie.
W sp o m n ie n ia Z ie n ta ry - M a le w s k ie j k o ń c zą u w a g i o s y tu a c ji n a w si p o d o l- sz ty ń s k ie j w p ie rw s z y c h d n ia c h po w y z w o le n iu i o p o c z ą tk a c h o rg a n iz o w a n ia ży cia p o lsk ie g o p o w o jn ie w sa m y m O ls z ty n ie . A u to r k a n ie u b rą z o w iła ty c h
t r u d n y c h d n i, p o k a z u ją c r ó ż n o ro d n e k o n flik ty , k tó r e to w a rz y sz y ły tw o rz e n iu s ię n o w e g o sp o łe c z e ń stw a w O ls z ty ń s k ie m i lik w id o w a n iu ró ż n o ro d n y c h s k u t k ó w w o jn y . W te j c zęści w sp o m n ie ń c zęsto sto so w a n y k ro n ik a rs k i sty l, z w ięz ła r e la c ja , p o d a w a n ie n a d m ie rn ie w ie lu d ro b n y c h fa k tó w , n a z w is k , n ie w y sz ło k s ią ż c e n a d o b re , k tó r a s tr a c i ła c h a r a k t e r s u b ie k ty w n y c h w sp o m n ie ń , n a b ie r a ją c fo rm s p ra w o z d a w c z y c h . N a leż y je sz c z e w y ra z ić ż al za p rz y p a d k o w y d o b ó r ilu s tra c ji. W cało ści o s ta t n ia k s ią ż k a Z ie n ta r y - M a le w s k ie j w z b u d zi n a p e w n o s z e ro k ie z a in te r e s o w a n ie i p rz y c z y n i się do s p o p u la r y z o w a n ia t r a d y c ji p o ls k ic h n a z ie m ia c h p ó łn o c n y c h .
W o jc ie c h W r z e s iń s k i
S Z T U R M K E N IG S B I E R G A , K a lin in g ra d s k o je K n iż n o je Iz d a tie ls tw o , K a li
n in g ra d 1966, ss. 253 + 53 fo to g ra fie , 3 sz k ic e s y tu a c y jn e w te k śc ie . C ało ść z e s ta w ił K .H . M i e d w i e d i e w , w y d . 2.
D ru g ie w y d a n ie k s ią ż k i w p o ró w n a n iu z p o p rz e d n im (1959) je s t w z b o g ac o n e 0 w y p o w ie d ź m a rs z a łk a Z w ią z k u R ad z ie c k ieg o , A .M . W asile w sk ieg o , k tó r y po ś m ie rc i g e n e r a ł a a r m ii I.D . C z e rn ia c h o w sk ie g o w o k o lic a ch P ie n ię ż n a , od 20 lu te g o 1945 r. d o w o d z ił w o js k a m i I I I B ia ło ru s k ie g o F r o n tu , a po d n iu 24 lu te g o ta k ż e w o js k a m i w c h o d z ą c y m i w s k ła d I F r o n tu P r z y b a łty c k ie g o .
K ilk u n a s to s tr o n ic o w a r o z p r a w a A.M . W a s ile w sk ie g o s ta n o w i d la h is to ry k a , j a k i d la k a żd e g o , k to in te r e s u je s ię h is to rią , n a jw a r to ś c io w s z ą część k sią ż k i. Z a w a r ta w n ie j a n a liz a o p e ra c ji w s c h o d n io p r u s k ie j, z g ro m a d z o n e d a n e lic z b o w e o ra z c h ro n o lo g ia w y d a rz e ń w ja s n y i s y n te ty c z n y sp o só b z a p o z n a ją c z y te ln ik a z z a ło ż e n ia m i ta k ty c z n y m i d o w ó d z tw a A r m ii C z e rw o n e j, p o c z y n a ją c od p rz y g o to w a ń do w ie lk ie j o fe n s y w y w k o ń c u 1944 r, aż p o d zień 25 k w ie tn ia 1945 r., k ie d y to p a d ła P iła w a — o s ta t n i p u n k t o p o ru h itle r o w có w n a te r e n ie P r u s W sc h o d n ic h .
Z a s a d n ic z y m c elem o p e ra c ji w s c h o d n io p r u s k ie j, ja k c z y ta m y w w y p o w ie d z i m a rs z a łk a W asile w sk ieg o , b y ło o d c ię cie g łó w n y c h części n ie m ie c k ie j a r m ii „ C e n tr” od p o z o sta ły c h s ił n ie p rz y ja c ie ls k ic h , ro z c z ło n k o w a n ie ty c h sił 1 z n isz c z en ie po z e p c h n ię c iu k u m o rz u . P o m y ś ln a r e a liz a c ja te g o z a m ia r u lik w id o w a ła ró w n o c z e ś n ie n ie b e z p ie c z e ń s tw o u d e r z e n ia p rz e z h itle ro w c ó w z f la n k i n a g łó w n e siły A rm ii C z e rw o n e j d z ia ła ją c e j n a sz la k u b e rliń s k im .
S u k c e sy w P r u s a c h W sc h o d n ic h , p o za z n a c z e n ie m s tra te g ic z n y m , m ia ły ta k ż e p o w a ż n e z n a c z e n ie m o ra ln e . N ie p o w o d z e n ia n ie m ie c k ie w ty m re jo n ie w y w ie ra ły b o w ie m u je m n y w p ły w n a p o s ta w ę n ie m ie c k ic h ż o łn ie rz y i s z ta bów , n a c ały d a lsz y p rz e b ie g d z ia ła ń w o je n n y c h w 1945 r. N a p o c z ą tk u o p e ra c ji II i I I I B ia ło ru s k i F r o n t d y sp o n o w a ł c z te r n a s to m a o g ó ln o w o jsk o w y m i, je d n ą czo łg o w ą o ra z d w ie m a a rm ia m i p o w ie trz n y m i. P o z a ty m w s k ła d z g ru p o w a n ia , k t ó r e p rz e z n a c z o n e b y ło do z n isz c z e n ia sił n ie m ie c k ic h w P r u s a c h W sc h o d n ic h w c h o d ziło część czo łg o w y ch , z m e c h a n iz o w a n y c h i k a w a le ry j s k ic h k o rp u s ó w . O g ó łem lic z e b n o ść s ił ra d z ie c k ic h w ty m re jo n ie w y n o siła 1 670 ty s ię c y ż o łn ie rz y , k tó rz y b y li u z b r o je n i w 28 360 d z ia ł i m io ta c z y m in , około 3 300 czo łg ó w i d z ia ł s a m o b ie ż n y c h o ra z 3 000 sam o lo tó w . N a o d c in k u w sc h o d n io p ru s k im i w p ó łn o c n e j c zęści P o ls k i w o js k a A rm ii C z e rw o n e j w 1945 r. p rz e w y ż s z a ły p rz e c iw n ik a w s ile lu d z k ie j 2,8, w a r ty l e r i i 3,4, w czo łg ac h 4,7, a w s a m o lo ta c h 5,8 ra z y .
M im o te j z d e c y d o w a n e j p rz e w a g i, m im o p o p ra w n ie s k o n s tr u o w a n e g o p la n u o p e ra c ji, b o je n a t e r e n ie P r u s W sc h o d n ic h b y ły d łu g o tr w a łe i o d z n a c z a ły się w y ją tk o w ą z ac ię to ścią . W y n ik a ło to z d e te r m in a c j i w ro g a o ra z s tą d , ż e n ie m ie c k a o b ro n a d z ia ła ła n a o b sza rz e , k t ó r y o d d z ie s ią tk ó w l a t b y ł f o r ty fik o
