Stefan Warchoł
O ekspresywach z formantem "-ik"
typu "awansik, pawilonik" w języku
polskim
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Humaniora 32, 259-262
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S К A L U B L I N — P O L O N I A
VOL. X X X II, 16 SECTIO F 1977
I n s t y t u t F il o lo g ii R o s y j s k i e ] 1 S ł o w i a ń s k i e j W y d z i a łu H u m a n i s t y c z n e g o U M C S
S t e f a n W A R C H O Ł
O ekspresywach z formantem -ik typu awanstk, pawilonik w języku polskim
О эк сп р есси в ах с ф орм антом - i k типа a w a n s ik , p a w il o n ik в польском я зы к е
»
Des form ation s ex p r e ssiv e s a v ec le form an t - i k du ty p e a w a n s ik , p a w il o n ik dans la la n g u e polon aise
W jed n y m z a rty k u łó w w ykazałem , że na gruncie polskim już przed XVI w. zaczął się u stalać specyficzny, stru k tu ra ln o -g ram a ty c z n y m odel w u rab ian iu form acji ekspresyw n ych z udziałem fo rm a n tu -ik (^ Н к ъ ).1 W a rty k u le ty m w skazałem rów nież, że w okresie przedhistorycznym języka polskiego, jak też zapew ne w języku prasłow iańskim , daw ny fo r
m an t *гкъ tw orzy ł ekspresyw a w zasadzie w yłącznie od p n i z tem atycznym
*-jo, np. w języku ses. w ystęp u jące m ą żik z. 2 W arto podkreślić i przypom
nieć, że rów nież obecnie fo rm an t -ik d e ry w u je n a ogół reg u larn ie od ty ch podstaw słow otw órczych, k tó re kończą się na spółgłoskę m iękką (funkcjo n alnie i fonetycznie), a m ianow icie na spółgłoskę: -ć, -z, -s, -c, -j, -ć, -%, -ś itd., a oprócz tego, co jest szczególnie in teresu jące, wespół z rów nie p ro d u k ty w n y m fo rm an tem -ek (-’ek), fo rm a n t te n tw orzy liczne ekspresyw a od pn i z końców ką spółgłoskową tw ard ą, z w y jątk iem tych pni, k tó re koń czą się na spółgłoskę: -k, -g, -eh oraz -r. O kazuje się więc, co w ynika także
1 M ateriały do teg o a rty k u łu czerpię g łó w n ie z tych danych, jakie zebrałem do pracy h a b ilita cy jn ej pt. S ło w i a ń s k ie e k s p r e s y w a z p o d s t a w o w y m , - k - , - c - , -t -, - l
w czę ści s u f ik s a l n e j (na ba zie j ę z y k a st a r o - c e r k ie w n o - s ł o w i a ń s k i e g o ) , L ublin 1966
(m aszynopis); por. też. S. W a r c h o ł : S tr u k t u r a l n o - s e m a n t y c z n a c h a r a k t e r y s t y k a
e k s p r e s y w ó w z f o r m a n t e m *гкъ w j ę z y k u p o ls k im i r o s y js k i m . A rty k u ł oddany do
druku w sp ecjaln ym to m ie lu b elsk o -o ło m u n ieck im , w yd . A n n ales UM CS. * Ibid.
260 S te fa n W archoł
z w cześniejszych u staleń B. K r e i s, że z kolei fo rm a n t -ek (-’ek) d e ry w u je reg u larn ie od pni z końcową spółgłoską ty lnojęzykow ą oraz -r. Są też w śród deryw atów od pni rodzim ych i tak ie form acje ekspresyw ne, któ re, jak podaje S ło w n ik ję z y k a polskiego pod red a k c ją W. Doroszewskiego 4, m ają wygłosową spółgłoskę pienną tw ard ą, a po niej bądź fo rm a n t -ik, bądź -ek, jak np.: chłodek // chłodzik (SDor I 867, 869), rozdzialik / / rozdziałek SDor VII 1111, czy też w yłącznie fo rm an t -ek: baranek, czubek, dąbek, skrza tek,
tłu m e k itp. N ależy jed n a k podkreślić, że te fo rm acje z -e k stanow ią zni
kom y procent, bow iem jedenastotom ow y SD or n o tu je zaledw ie kilkanaście ekspresyw ów z -ek. P rzy k ład y te dowodzą niew ątpliw ie, iż w ciągu dzie jów istn iała na gru ncie polskim ch arak te ry sty c z n a i sw oista ryw alizacja m iędzy fo rm antam i -ik i -ek na tle zdobyw ania określonych pozycji w u ra b ia n iu г form acji efepreśyw nych' od pni z końcową spółgłoską tw ardą, inną niż tylnojęzykow a i -r. 'W konsekw encji z w alki tej zw ycięsko w y szedł fo rm an t -ik. A oto kilka uw ag szczegółowych.
Ju ż K re ja (70 i n.) zwrócił uw agę, że obecnie przew agę ilościową m ają w praw dzie na gruncie polskim ekspresyw a z -ek, jednakże d e ry w a ty z -ik m ają nad poprzednim i przew agę pozycyjną. F a k t ten n ietru d n o w y tłu maczyć. J a k w iadom o, fo rm an t -ek d e ry w u je reg u la rn ie od bardzo pospo litych podstaw słow otw órczych z końcow ą spółgłoską tylnojęzykow ą (w szczególności zaś z końcow ym -k), łącznie z ty m i pniam i, k tó re wcześniej p rzy b rały fo rm a n t -ik, jak np. w deryw acie se k u n d arn y m k a jta n iczek itd., oraz szczęgólnie liczne form acje sek u n d arn e ty p u m ło teczek, ząbeczek itp. Nic przeto dziwnego, że już K re ja (70) obliczył d e ry w a ty z -ek i podał ich ilość w granicach 1000 przykładów , podczas gdy w szystkich form acji z -ik jest, w edług niego, zaledw ie około 600. O bliczenia K rei są n a ogół zgodne z m oim i danym i. Oczywiście, należy tu jed y n ie odrzucić nieliczne form acje p rzestarzałe zarów no z fo rm an tem -ik, ja k i -ek, w ym ieniane jeszcze tu i ówdzie w SD or i n iek tó ry ch innych źródłach, jak np. dery w aty : balonek (SDor I 317), k tó ry dziś brzm i popraw nie balonik, też k o stiu m e k wobec popraw nego k o stiu m ik (SDor III 1042) itp.
J a k już podkreśliłem w yżej, niezw ykle interesu jąco p rez e n tu je się d eryw acja ekspresyw ów z udziałem fo rm a n tu -ik od pni pochodzenia obcego z końcową spółgłoską tw ard ą, a więc ty p u adw okacik (-.adwokat),
brylancik, (-.brylant). O kazuje się bowiem , że ow a przew aga pozycyjna
form acji z -ik nad form acjam i z -e k we w spółczesnym języku literackim istn ieje w łaśnie dzięki ekspresyw om u robionym od podstaw
słowotwór-3 Г :г. В. K r e j a : S ł o w o t w ó r s t w o r z e c z o w n i k ó w e k s p r e s y w n y c h w j ę z y k u pol
s k im . F o rm a c je na - i k , - k - , - s k o i -ina, GTN, G dańsk 1969, s. 81 i n. oraz s. 44—
84; skrót: Kreja.
4 Por. S ł o w n i k j ę z y k a p o ls kie go, pod red. W. D oroszew sk iego, t. I—X I, War szaw a 1958— 1969; w te k ś c ie dzieło to c y tu ję w g skrótu: SDor.
czych pochodzenia obcego. O kazuje się, że fo rm an t -ik m a istotną p rze w agę pozycyjną n ad form antem -ek (-’ek), skoro u rab ia ekspresyw a za rów no od p n i z końcow ą spółgłoską m iękką, jak i tw ardą, oraz zarów no od pni rodzim ych, jak i zapożyczonych. Je d y n y w y ją te k stanow ią tu d e ry w a ty pow stałe od pni z końcow ą spółgłoską tylnojęzykow ą oraz -r, k tó re k o n sek w entn ie m ają fo rm an t -e k (’-ek). Dotyczy to zarów no ekspre- syw ów od pni rodzim ych, jak i zapożyczonych, obcych. O dstępstw a od tej no rm y są w p ro st sporadyczne. P a trz uw agi w yżej.
S tw ierdza się, że n a ogólną liczbę około 600 deryw atów z -ik, jakie n o tu je się w e w spółczesnym język u polskim , ekspresyw a pow stałe od pni obcych ty p u adw okacik odnotow ano łącznie aż około 360 razy, co stanow i ponad 60% całości form acji z -ik (-yk). I w łaśnie n ajb ard ziej c h a ra k te ry styczne jest w tym m iejscu to, że w szystkie bez w y ją tk u ekspresyw a od pni zapożyczonych zostały u k ształto w an e od podstaw słow otw órczych z w ygłosow ą spółgłoską tw ard ą. J a k w spom niano w yżej, w y ją te k stanow ią jedyn ie pnie z końcow ym -r, k tó re tw o rz ą , ek spresyw a z udziałem fo r m a n tu -ek. P n i zapożyczonych z końcową spółgłoską tylnojęzykow ą w za sadzie się nie spotyka.
W św ietle pow yższych faktów m ożna przyjąć, że na p rzestrzen i dziejów fo rm a n t -ik jak gdyby „w yspecjalizow ał” się w tw orzen iu tzw. czystych d em inutyw ów o raz ekspresyw nych nazw osobowych, jak np. doku m en cik i adw okacik, od podstaw słow otw órczych: 1) z końcow ą spółgłoską p a la tal- ną ty p u ko n ik : koń; 2) z końcow ą spółgłoską tw ard ą, z w yjątkiem ty ln o językow ych i -r, ty p u a lb um ik, fa w o rycik. I pod ty m względem stw ierdza się w y b itn ie celowościowe działanie system u językowego, polegające, co jeszcze raz podkreślam , na tym , że w szelkie ekspresyw a z form antem -ik są obecnie k reow ane od w szystkich pni z końcową spółgłoską m iękką i tw ard ą, z w y jątk iem tylnojęzykow ych oraz -r, n ato m iast form acje z -ek p o w stają w yłącznie od pni z końcow ą spółgłoską tylnojęzykow ą i -r. W y m ow nym tego zjaw iska dowodem jest m. in. zastępow anie w chw ili obecnej daw nych fo rm acji z -ek przez form acje z -ik, jeżeli wygłos pnia nie kończy się na spółgłoskę tylnojęzykow ą, ja k np.: daw niejsze balonek i dzisiejsze balonik, da w. k o stiu m e k i dzis. ko stiu m ik, daw. szalasek i dzis.
szalasik itp . P rzy kład ów tego ty p u jest około 11.
Z różnych dan ych szczegółowych, k tó re zebraliśm y w innym m iejscu, w ynika 5, że w łaśn ie fo rm an t -ik, a nie -ek, był w yraźnie usposobiony m e ty lk o do ekspresyw izacji w yrazów pochodzenia obcego, uzyskując tym sam ym także przew agę pozycyjną n ad form antem -e k (-’ek), ale jedno cześnie w jak iś specyficzny sposób nadaw ał ty m form acjom poprzez d ery - w ację brzm ienie bardziej rodzim e, polskie. P rzyczyniał się też n iew
262 S te fa n W archoł
wie do bardziej w y razistej ad ap ta c ji w yrazów obcych do system u języka polskiego. W iąże się to zapew ne z tym , że w łaśnie fo rm an t -ik m iał (i n a dal ma) n a tu ra ln e w a ru n k i do m iękczącego oddziaływ ania na w ygłosowe spółgłoski tw a rd e w yrazów zapożyczonych, czyli n a określone wygłosowe spółgłoski piemne. Р Е З Ю М Е В статье доказы вается, что в польском я зы к е ф ор м ан т не только специ ально расп ол ож ен к образованию эк сп ресси вн ы х ф ор м ац и й от осн ов иностранного п р ои схож ден и я , но и несом ненно способствует адаптации заим ствованны х вы р аж ен и й в систем е польского язы ка. В частности, это вы текает и з того, что рассматриваемы й ф орм ан т обладает условиям и для смягчаю щ его воздействия на конечны е согласны е основы иностранного п р ои схож ден и я типа p a w il o n ik . R É S U M É
On a d ém on tré dans l ’a rticle que le form an t - i k d an s la la n g u e p o lo n a ise est non seu lem en t disposé à form er le s fo rm a tio n s ex p r e ssiv e s des ra cin es d’o rig in e étran gère, m ais en m êm e tem p s il con trib u e de la fa ço n é v id e n te à l ’ad ap tation des m ots em p ru n tés au sy s tè m e de la la n g u e polonaise. C e r é su lte en a u tre du fa it q u e le form an t en q u estion a le s con d ition s n a tu relles à ex ercer l ’in flu e n c e a m o lissa n t le s con son n es ra d ica les fin a les des m ots étran gers du ty p e p a w ilo n ik .
