View of Mennica lubelska w latach 1595-1601

(1)

M E N N IC A L U B E L S K A W L A T A C H 1595— 1601

O mennicy lubelskiej długi czas nic nie wiedziała nasza nu mizmatyka. W prawdzie znano trojaki koronne Zygmunta I I I literą L znaczone i wiedziano, że w myśl rozporządzenia pod skarbiego 1598 roku jest to pierwsza litera miasta, ale jedni jak Bandtke 1, uważali, że to Łobzów i mennica łobzowska, inni, jak Zagórski, twierdzili, że to L w ó w i że to lwowska mennica tak się zn aczyła2. Powaga Zagórskiego, nestora naszej numizmatyki, znaczyła bardzo wiele, nic w ięc dziwnego, że pogląd tego rodzaju zapanował powszechnie i długie lata utrzymał się m iędzy zbie raczami.

Podważył go dopiero T. Lipiński, który w krótkim a rtyk u le* zwrócił uwagę na dwie nieznane dotąd broszury polityczne, z po czątku X V II wieku pochodzące, w których jest mowa w yraźnie o mennicy lubelskiej. Pierwsza ma tytuł D etectio accesy skarbu króla Jego Mości i Rzptej, o czym radzić in publico, rycerstw u koronnemu do uważania podana, przez szlachcica polskiego domu Junosza. Autorem jest prawdopodobnie W ojciech Gostkowski, a rzecz wydrukowana została około 1603 r. Autor podnosi po trzebę ponownego otwarcia mennic koronnych w tych samych co dawniej miastach, a to w Poznaniu, w Bydgoszczy, Wschowie, Lublinie, Olkuszu, Krakowie, z tym, żeby na nich nikomu doży wocia nie dawano. Jest to aluzja do niedawnych stosunków w mennicy bydgoskiej, a także, jak zobaczymy, i w lubelskiej. Natomiast o L w o w ie nie wspomina broszura zupełnie.

Drugi podobny druk ma tytuł: Traktat rycerstwu koronnemu, z której przyczyny się tak fałszywej menice namnożyło i czemu towary wszelakie co dzień w więtszą drogość przychodzą, na uwa- żenie i przestrogę szlachcica polskiego de armis Róża wydany. R. P. 1611. I tu również jest mowa o mennicach „ w Lublinie, Urzędowie, Bydgoszczy, Poznaniu, Wschowie i indziej, do

któ-1 B a n d t k e , Numizmatyka krajowa.

5 Z a g ó r s k i , M on ety dawne] Polski, W arsza w a 1835, s. 138. 5 L i p i ń s k i w „Bibliotece W arsza w sk iej“, (1853) 1.

(2)

“228 M A R IA N G U M O W S K I

Tych się Żydow ie przymieszawali, zakładając niedostatecznie m e- nicarze, a pożytki w ielkie biorąc“ .

Zasługą Lipińskiego jest nie tylko, że przypomniał obie po w yższe broszury z 1603 i 1611 r., ale i że udowodnił, że wówczas za Zygmunta I I mennica lwowska była nieczynna, a wszystkie trojaki literą L znaczone, pochodzić muszą z mennicy lubelskiej.

Jednakże dowodów archiwalnych na to jeszcze nie było, gdyż nie było w Lublinie uczonego, który by w księgach miejskich chciał poszukać. Zrobił to dopiero nieodżałowanej pamięci K a rol B eyer i w 1857 r. zjechał na krótko w tym celu do Lublina. Udało mu się dostać w ręce księgę radziecką miasta z końca X V I wieku, a pomimo że przeglądnął ją tylko w połowie, przecież wydostał z niej na ja w mnóstwo szczegółów do mennicy lubel skiej się odnoszących, które skrzętnie przepisał i ponotował. Od kryć swoich nie ogłosił drukiem, niemniej jednak pozwolił z nich skorzystać Stanisławowi hr. Walewskiemu, gdy ten w 1882 r. pisał rzecz o trojakach koronnych Zygmunta I II 4. Jedyny to jak dotąd większy rozdział poświęcony mennicy lubelskiej, rozdział oparty z jednej strony o archiwalne notatki Beyera, z drugiej strony o badanie samych monet.

P raw ie równocześnie przeprowadził ściśle numizmatyczne ba dania M ieczysław Mora Morzycki, starając się podzielić znane mu troja ki koronne Zygmunta I I I na poszczególne mennice. M iędzy innym i stara się i mennicy lubelskiej przydzielić odpowiednią grupę trojaków, co na ogół nieźle mu się udaje 5. Od tego czasu nie przybyło do dziejów tej mennicy właściwie nic nowego, a na w et drobne wzmianki zamieszczone w przewodnikach po Lubli nie i w prasie lubelskiej, przem inęły bez echa w naszej literatu rze numizmatycznej. Badania W alewskiego i M orzyckiego były miarodajne i dla podpisanego przy układaniu Podręcznika i Sko rowidza w 1914 r.6, gdzie jedynie analizę typów rozszerzono na inne gatunki monet, jak grosze i szóstaki, starając się wykazać, które z nich m ogłyby pochodzić z mennicy lubelskiej.

Wspomniane w yżej przewodniki po mieście Lublinie roją się od nieprawdopodobnych twierdzeń i fantastycznych opowiadań. W iedzą one np., że w Lublinie już w 1456 r. bito szelągi, a w r. 1505 półgroszki srebrne i miedziane i że te monety jeszcze do 1783 r. tu fabrykowano. Baśnie te powtarza nie tylko prze

4 W a l e w s k i , Trojaki koronne, W arsza w a 1882, s. 155 i n. 5 M p r z y c k i , O trojakach koronnych, W a rsz a w a 1883, s. 21. 8 G u m o w s k i , Podręcznik numizmatyki polskiej, K ra k ó w 1914.

(3)

wodnik Ronikierowej 7, ale i późniejszy przewodnik Tow arzystwa Krajoznawczego, bez podania jakiegokolwiek źró d ła 8. W bada niach naszych możemy je śmiało opuścić.

W ostatnich dopiero latach miałem sposobność sam być w L u blinie i zaglądnąć do tamtejszego bogatego archiwum państwo wego. Dzięki niezwykłej uprzejmości D yrekcji dostały mi sie dó' rąk akta i księgi miejskie radzieckie i wójtow skie z końca X V I i z początków X V II wieku, w których szukałem śladów mennicy lubelskiej. Znalazło się w nich sporo nowego i nieznanego mate riału i żałować tylko należy, że księgi te są niekompletne, gd yż zaczynają się właściwie dopiero w 1598 r. Brak natomiast jest ksiąg z lat poprzednich, co jest tym bardziej przykre, że z sa mych monet wiemy, iż mennica była już od 1595 r. w Lu blinie czynna. Wprawdzie księgi wspomniane przynoszą nieco wiado mości odnoszących się do lat przed 1598, ale są to tylko rem ini scencje i wzmianki, nie dające pełnego obrazu stosunków.

Z badań zarówno archiwalnych jak i ściśle numizmatycznych wynika jasno, że w końcu X V I wieku czynna była w Lu blinie mennica królewska i że początki jej należy położyć na rok 1595. W tym bowiem roku dopiero pojawiają się trojaki i szóstaki ko ronne, o takim rysunku i takich znakach menniczych, które żad nej innej mennicy, jak tylko lubelskiej przypisać można. Tak jak inne mennice w tym czasie, tak i lubelska posługiwała się spe cjalnymi znakami, które odnoszą się do podskarbiego, do przeło żonego mennicy, do naczelnego probierza lub wreszcie do samego miasta Lublina. Znakami tym i są:

a) herb Lew art w tarczy lub bez tarczy, z literam i I F lub bez nich, należący do podskarbiego w. koronnego Jana F irle ia z Dąbrowicy,

b) herb Topór w tarczy, należący do Kaspra Rytłdera, gene ralnego intendenta mennic koronnych,

c) lew z hakiem górniczym przebity, należący do Daniela K o - ste, mincerza i dzierżawcy lubelskiego,

d) litera Z przekreślona, należąca do Hanusza Ecka, również mincerza i dzierżawcy lubelskiego,

e) monogram M R z krzyżykiem, w tarczy lub bez, należący do Melchiora Reysnera, dzierżawcy mennicy lubelskiej,

f) litera L oznaczająca Lublin jako siedzibę mennicy kró lewskiej.

7 R c n i k i e r o w a , Przew odnik po Lublinie, W a rs z a w a 1901, s. 203. 8 Przewodnik po Lublinie, Polskie T ow arzystw o K rajozn aw cze, L u b lin 1931, s. 66.

(4)

230 M A R IA N G U M O W SK I

Znaki powyższe występują na rozmaitych monetach, jakie spod młota, menniczego w Lublinie wychodziły, ale naturalnie nie zawsze i nie wszystkie równocześnie. Pozwalają one jednak po dzielić całą masę monet lubelskich na kilka grup osobnych i rów nocześnie całą działalność mennicy tej na parę okresów. Zależnie w ięc od znaku menniczego mamy do czynienia z 4 okresami, w których główną rolę odgryw ają znaki: a) lew przebity Daniela Koste, b) litera Z przekreślona Hanusza Ecka, c) monogram M R Melchiora Reyśnera, d) litera L miasta Lublina. Okresy te przej dziem y tu kolejno, rejestrując przy tym wszystkie odmiany mo net, jakie udało się nam dotąd zaobserwować.

I. C Z A S Y D A N IE L A K O STE

Znak lw a przebitego hakiem górniczym, który przypisujemy Danielowi Koste, nie występuje na monetach lubelskich sam, ale zawsze razem z herbem podskarbiego Firleja, a czasem także z herbem Kaspra Rytkiera. Lewart, herb podskarbiego Firleja, jest jak wiadomo najpospolitszym i najczęściej spotykanym zna kiem i ozdabia z reguły wszystkie monety tej epoki i to nie tylko mennicy lubelskiej. Podskarbi bowiem w ielki koronny Jan Firlej z Dąbrowicy miał z racji swego urzędu, jaki piastował w latach 1590— 1609, ogólny nadzór nad mennicami koronnymi, poza tym zaś od 1593 r. był starostą grodzkim lubelskim 9 i z tej przyczyny specjalnie troszczył się o mennicę lubelską. P rzy objęciu urzędu podskarbiowskiego zastał czynne mennice w Olkuszu, Poznaniu i Malborku tylko, nic więc dziwnego, że jako starosta lubelski, postanowił i w Lublinie mennicę koronną uruchomić.

N ie mamy po temu wzmianek archiwalnych, bo księgi z tych czasów nie istnieją, ale z samych monet można wyczytać, że po czątki mennicy lubelskiej przypadają na rok 1595. Szeregi monet lubelskich zaczynają się trojakami koronnymi, na których poza herbem F irleja widnieją jeszcze dwa inne, a to K. Rytkiera i D. Koste’go. Pokazuje się, że aby mennicę w Lublinie w ruch puścić, użył podskarbi znanego i doświadczonego mincerza olku skiego, Kaspra Rytkiera i tego powołał do Lublina celem zorga nizowania nowej mennicy.

W dziejach mennicy olkuskiej jest Kasper R ytkier osobisto ścią dobrze znaną. Pochodził z K rólew ca i używał jako herbu swego mieszczańskiego znaku topora, czasem z literami CR, które

(5)

M orzyeki zupełnie niesłusznie odmawia R y tk ie ro w i10. Pracował naprzód w Olkuszu pod kierunkiem Mikołaja Heveliusza, na któ rego ręce złożył dnia 25 V 1585 przysięgę służbową. Po śmierci swego szefa sam kierował mennicą olkuską i brał przy tym ży w y udział w reformach menniczych i skarbowych podskarbiego F ir leja, który miał do niego duże zaufanie.

Herb Rytkiera figuruje też na rozmaitych monetach, jak sze lągach, groszach i trojakach z lat 1593— 1594, b y potem zjaw ić się niespodziewanie na trojakach najwidoczniej w Lublinie bitych i poza tym znakiem Daniela Koste znaczonych. Stąd wniosek, że Kasper R ytk ier powołany został przez podskarbiego z Olkusza do Lublina i to nie w innym celu, jak żeby zorganizować i uru chomić nową mennicę królewską w tym że mieście.

N iew ątpliw ie razem z Rytkierem przeszli do Lublina i inni mincerze olkuscy, zwłaszcza rytownicy, co znaczyło się znacznym podobieństwem typów trojaków olkuskich i lubelskich, na co już i W alewski i M orzyeki i P och w alski11 zw racali uwagę. Zresztą pobyt Rytkiera w Lublinie musiał być krótki w 1595 r., gdyż tylko niektóre odmiany trojaków w tym roku w ybitych noszą herb jego na stemplu. Po zorganizowaniu mennicy powrócił do Olkusza i w aktach miejskich tamże występuje jeszcze do 1598 r., chociaż już nie kładzie swego herbu na monetach. Później dnia 22 V I 1599 został mianowany probierzem gen eraln ym 12 dla wszystkich mennic koronnych i otrzymał specjalne polecenie, by oszacować i opublikować dokładnie wszystkie obce monety, ja kie wówczas w Polsce kursowały. Pracy tej dokonał istotnie w 1600 r., wydając drukiem broszurę ilustrowaną pt. W izerunek i szacunek m ynic wszelakich cudzoziemskich, jako które iv K o ro  nie Polskiej brane i wydawane być mają.

O pobycie Rytkiera w Lublinie nic byśmy nie wiedzieli, gdyby nie trzeci herb, równocześnie na trojakach występujący, lew z hakiem górniczym przebity. Znajdujemy go na trojakach lubel skich z 1595 r., 1596 i 1597 r., oraz na szóstakach tejże mennicy z 1595 i 1596 r., a poza tym jeszcze na trojakach litewskich z 1596 i 1597 r., wyszłych z mennicy wileńskiej. N ależy zatem do takiego mincerza czy przedsiębiorcy, który w latach 1596 i 1597 musiał być równocześnie czynny zarówno w Lublinie, jak i w W il nie, czyli zarówno w Koronie, jak i na Litw ie.

Przedsiębiorca taki jest rzeczywiście znany, a był nim niejaki

10 M o r z y e k i , op. cit., s. 24.

11 P o c h w a l s k i , w „W iadom . N um . A rch .“ (1895), n r 27. 12 Z a g ó r s k i , op. cit., s. 136.

(6)

232 M A H IA N G U M O W SK I

Daniel Koste. Poświadczają to bowiem księgi radzieckie miasta Lublina pod datą 2 V I 1598, gdzie podają zaprzysiężone zeznanie Hanusza Ecka, również mincerza lubelskiego. Na wezwanie To masza von der Hellen, obywatela i złotnika lubelskiego, zeznaje na ratuszu wym ieniony H. Eck, że przez cały czas, jak Daniel Koste mincerz był tak w W ilnie, jak w Lublinie mistrzem i pra cownikiem menniczym, tenże zaś Hanusz Eck przysięgłym u niego probierzem, nigdy z jego mennicy fałszywa lub podrobiona nie wychodziła moneta i nikt nawet podejrzenia o to nie ż y w ił 1S.

Jest to pierwsza notatka w księgach miejskich odnosząca się do mennicy lubelskiej, znaleziona przez K. Beyera i w ykorzy stana przez późniejszych badaczy. Pierwsza dlatego, że ksiąg wcześniejszych sprzed 1958 r. archiwum lubelskie nie posiada. Notatka ta jest dowodem, że przed H. Eckiem i przed r. 1598 kie rownikiem mennicy królewskiej w Lublinie a zarazem i w W il nie był Daniel Koste i że do niego tylko znak lw a z hakiem prze bitego odnosić się może. M onety zaś znakiem tym opatrzone są wskazówką, że tenże D. Koste pracował w Lublinie w latach 1595, 1596 i 1597, a w W ilnie równocześnie w latach 1596 i 1597. Zresztą nic więcej o nim nie w iem y i tylko domyślać się można, że zaangażowany i zakontraktowany został w 1595 przez Kaspra R ytkiera w czasie organizacji tej mennicy i kto wie, czy nie przy szedł tu z Olkusza, gdzie i R ytkier był przedtem czynny.

O działalności Kostego m ówią nam zresztą same monety jego znakiem opatrzone. Są to tylko trojaki i szóstaki i zdaje się, że do nich tylko ograniczała się produkcja mennicy lubelskiej w jego czasach. P rzy biciu ich trzym ał się ściśle przepisów ordynacji króla Stefana Batorego z 1580 r., czyli bił po 83 sztuki trojaków z grzyw n y srebra i w tym samym stosunku po 41 i 1/2. sztuk Szo staków z takiejże grzyw ny. Monety te, zwłaszcza trojaki, bite b yły masowo w ogromnych ilościach i dlatego dziś liczym y ich bardzo w iele odmian, z których najważniejsze tu przytaczam:

a) S z ó s t a k i k o r o n n e z 1595 r.

A v. popiersie króla, R v. 3 tarcze z 9-VI-5 u góry 1. S I G I. 3.D. G . R E X . P O L O . M.D. L IT .

GROS. A R G . SEX. REG. PO LO N . | [Lew art] F [L e w z hakiem]

B a n d t k e, n r 737

(7)

(8)

M E N N IC A L U B E L S K A T ro ja k i z 1597 r.

(9)

(10)

227 228

M E N N IC A L U B E L S K A

Grosze (178, 179, 182, 185, 188, 190) i trojaki (198, 202, 213, 219, 225, 227, 228) z 1597— 1601 r.

(11)

2. S I G I. 3. D.G. R E X . P O L O . M .D .LIT

GROS. ARG. SEX. REG. P O L O N I | I [Lew art] F [L e w z hakiem] 9-VI-5

Z a g ó r s k i , 287a, C z a p s k i , 935

3. S I G I. 3.D.G. REX. PO LO . M .D .LIT

GROS. AR G . SEX. REG. P O L O N I I [Lew art] F [L ew z hakiem] 9-VI-5

C z a p s k i , 5034 (R 3)

4. S I G I . 3 .D.G. R E X. P O L O.M.D. L I T

GROS. ARG. SEX. REG. P O L O N IA E | I [Lew art] F [L ew z hakiem] 9-VI-5

C z a p s k i , 9515 (R3)

5. S I G I . 3.D.G. R E X. P O L O . M .D .LIT

GROS. ARG. SEX. REG. P O L O N IA E | I [Lew art] F [L e w z hakiem] 9-VI-5

C z a p s k i , 9516 (R3)

A v. Popiersie króla, Rv. 3 wiersze napisu 6. S I G S . 3. D : G. R E X P O L O . M .D.LIT.

GROS. ARGE. | SEX. REGIS | . P O L O N IA E \ I 9 [Lew art] F 5 [Lew z hakiem]

B e y e r, Skor., 335, C z a p s k i , 7306 (R 5)

7. S I G I S . 3.D.G. R E X. P O L O . M D .L IT

GROS. ARGE. | SEX. REGIS | . P O L O N IA E [ I 9 [Lew art] F 5 [L ew z hakiem]

Z b ió r W . Bartynowskiego

b ) S z ó s t a k i k o r o n n e z 1596 r.

A v. Popiersie króla, R v 3 tarcze z 9-VI-6 u góry 8. S I G I . 3. D.G. REX. P O L O . M .D .LIT

GROS. ARG. SEX. REG. P O L O N IA E j I [Lew art] F [L e w z hakiem]

B e y e r , Skor., 337, C z a p s k i , nr 970

c) T r o j a k i k o r o n n e z 1595 r.

A v. Popiersie króla, Rv. 3 wiersze i 3 herby u dołu a rok 9-5 u góry przy herbie W azów

9. S I G . III. D.G. REX. PO L. M.D.L.

GROS. ARG . | T R IP . REG. | P O L O N IA E I I [Lew art] F [Topór, L e w z hakiem]

(12)

234 M A R IA N G U M O W SK I 10. S I G : 8: D: G R E X . P O L . M :D:L: GROS: A R G : | T R IP : REG. | P O L O N IA E | I [Topór, L e w z hakiem] W a l e w s k i , LXXI, 4; Cz a p s k i , 5044 (R5) 11. S I G : 3:D:G: R E X . POL.M .D: L. GROS. A R G | T R IP . REG | P O L O N IA E | I [Topór, L e w z hakiem ]' W a l e w s k i , LXXI, 2 12. S I G : 3 : D : G : R E X . P O L M .D .LIT GROS: AR G . | T R IP : REG | P O L O N IA E | I [Topór, L e w z hakiem] Z a g ó r s k i , nr 257; Wa l e w s k i , LXXI, 1. d) T r o j a k i k o r o n n e z 1595 r. Z rokiem na RV. u dołu przy tarczy Rytkiera 13. S I G : a : D : G : R E X. P O L . M.D : L. GROS: A R G | T R IP : REG | P O L O N IA E | I [Topór]5 [L e w z hakiem]. Zbiór W. Bartynowskiego 14. S I G : 3-D : G : R E X. P O L : M : D : L. GROS. A R G | T R IP : REG \ P O L O N IA E | I [Topór] 5 [L e w z hakiem]. Zbiór W. Bartynowskiego 15. S I G : 3 : D : G : R E X. P O L . M : D : L. GROS. A R G | T R IP : REG | P O L O N IA E | I [Topór] 5 [L e w z hakiem], Cz a p s k i , 958 (R4) 16. S I G : 3 D : G : R E X . P O L . M : D : L. GROS. AR G . | T R IP : REG | P O L O N IA E | I [Topór]5 [L e w z hakiem], Cz a p s k i , 10183 (R5) 17. S I G : 3 : D : G. R E X. P O L . M : D : L. GROS. AR G . | T R IP : REG | P O L O N IA E \ I [Topór]5 [L e w z hakiem]. W a l e w s k i , LXXI, rys. 2 18. S I G : 3. D : G : R E X. P O L . M : D .L IT GROS. AR G . | T R IP : REG | P O L O N IA E j I [Topór]5 [L e w z hakiem]. Zbiór W. Bartynowskiego [Lewart] F [Lewart] F [Lewart] F [Lewart] F,t [Lewart] F 0 [Lewart] F 9 [Lewart] F # [Lewart] F 9 [Lewart] F 9

(13)

19. S I G : 3: D : G : R E X . P O L . M : D : L IT

GROS. ARG. | T R IP : REG | P O L O N IA E | I [Lew art] F 9 [Topór]5 [L ew z hakiem].

C z a p s k i , 7317 (R 4)

20. S I G : I I I : D : G : R E X . P O L . M : D : L.

GROS. ARG. | T R IP : REG | P O L O N IA E | I [Lew art] F 9 [Topór]5

e) T r o j a k i k o r o n n e z 1595 r.

Z rokiem 9-5 rozstawionym obok herbu podskarbiego F irleja i Daniela Koste. Brak herbu Rytkiera.

21. S I G | D G R E X P O L M D L

GROS. A R G | T R IP . REG | P O L O N IA E | 9 I [Lew art] F [L e w z hakiem] 5.

22. S I G 3 D : G. R E X P O L . M.D L.

GROS. A R G | T R IP . REG | P O L O N IA E | 9 I [Lew art] F [L e w z hakiem] 5.

Z b ió r W . Bartynow skiego

23. S I G . 3.D.G. R E X. P O L . M.D.L.

GROS. A R G | T R IP . REG | P O L O N IA E | 9 I [Lew art] F [L ew z hakiem] 5.

Z a g ó r s k i , 256 — W a 1 e w s k i, L X X I I , 314

24. S I G : 3.D : G. R E X. P O L . M : D : L.

GROS. A R G | T R IP . REG [ P O L O N IA E j 9 I [Lev/art] F [L e w z hakiem] 5.

W a l e w s k i , L X X I I , 2.

25. S I G . -3.D.G. R E X. P O L . M.D.L.

GROS. A R G | T R IP . REG i P O L O N IA E | 9 I [Lew art] F [L ew z hakiem] 5.

C z a p s k i , 956 ( R)

26. S I G : 3 : D : G : R E X . P O L . M.D L I.

GROS. A R G | T R IP . REG | P O L O N IA E | 9 I [Lew art] F [L ew z hakiem] 5.

C z a p s k i , 10179 (R 2)

27. S I G : 3 : D : G : R E X . P O L . M .D.LIT.

GROS. A R G i T R IP . REG | P O L O N IA E | I [Lew art] F a [L e w z hakiem] 5.

(14)

236 M A R IA N G U M O W S K I

f ) T r o j a k i k o r o n n e z 1595 r.

Z rokiem przy tarczy podskarbiego 28. S I G . 3. D G . R E X . P O L . M.D.L.

GROS: A R G | T R IP : REG | P O L O N IA E I 9 [Lew art] F 5 [L e w z hakiem].

29. S I G . 3.D.G. R E G . P O L . M : D.L.

GROS. A R G | T R IP . REG | P O L O N IA E | I 9 [Lew art] F 5 [L e w z hakiem].

W a l e w s k i , L X X I I , 4

30. S I G. 3.D : G — R E X. P O L M.D.L.

GROS. A R G | T R IP . REG | P O L O N IA E | I 9 [Lew art] F s [L e w z hakiem].

W a l e w s k i , L X X I I , 5

31. S I G 3. D G — R E X . P O L . M.D.L.

GROS. A R G | T R IP . REG | P O L O N IA E [ I9 [Lew art] F s [L e w z hakiem].

Z a g ó r s k i , 266, W a l e w s k i , L X X I I , 6

32. S I G : 3.D. G. R E X. P O L . M.D.L.

W a l e w s k i , L X X I I , 7

33. S I G : 3. D : G. R E X. P O L . M: D : L.

GROS: A R G | T R IP : REG | P O L O N IA E I 9 [Lew art] F 3 [L e w z hakiem].

34. S I G : 3. G. R E X. P O L. M D.L

GROS. A R G | T R IP . REG | P O L O N IA E | I9 [Lew art] F 5 [L e w z hakiem].

Z b ió r W . B artynowskiego

35. S I G . 3. D : G. R E X. P O L . M.D.L:

GROS: A R G | T R IP : REG | P O L O N IA E I9 [Lew art] F 5 [L e w z hakiem].

36. S I G 3 D G . R E X . P O L M D L

(15)

:37. S I G 3 D : G . - R E X . P O L . M D L

GROS. A R G 1 T R IP . REG | P O L O N IA E | I fl [Lew art] F 5 [Lew z hakiem].

38. S I G 3. D : G. — R E X. PO L.M.D.L.

GROS. A R G | T R IP . REG | P O L O N IA E | I 9 [Lew art] F 6 [Lew z hakiem].

C z a p s k i , 7316 (R)

g) T r o j a k i k o r o n n e z 1595 r.

Z rokiem u dołu przed herbami.

39. S I G . 3: D : D : G : R E X. P O L . M.D.L.

GROS. ARG. | T R IP . REG | P O L O N IA E | 95 I [Lew art] F [L ew z hakiem],

W a l e w s k i , L X X I I , 18

40. S I G : 3.D.G. R E X. P O L . M D .L IT

GROS. AR G . | T R IP . REG | P O L O N IA E | 95 I [Lew art] F [L e w z hakiem].

C z a p s k i , 957 ( R)

h) T r o j a k i k o r o n n e z 1596 r.

Z rokiem przy herbie podskarbiego 41. S I G 3 D G - R E X . P O L . M.D.L.

GROS. A R G | T R IP . REG | P O L O N IA E | I 9 [Lew art] F 6 [L ew z hakiem].

R e i c h e l , 802, W a l e w s k i , L X X I I , 8, C z a p s k i , 979

42. S I G 3.D.G. R E X. P O L . M.D.L.

GROS. A R G I T R IP . REG | P O L O N IA E | I9 [Lew art] F 6 [L e w z hakiem].

Z a g ó r s k i , 261

43. S I G . 3.D.G. R E X. P O L . M.D.L.

GROS. A R G | T R IP . REG | P O L O N IA E | I9 [Lew art] F„ [L ew z hakiem].

44. S I G 3 D G — R E X. P.M.D.L.

GROS. A R G | T R IP . REG | P O L O N IA E [ I n [Lew art] F 6 [L e w z hakiem].

(16)

i) T r o j a k i k o r o n n e z 1596 r.

Z datą przy herbie Kostego umieszczoną. 45. S I G. 3. D : G. — R E X. P.M.D.L.

GROS. A R G | T R IP . REG j P O L O N I | I [Lew art] F 9 [L e w z hakiem] 6.

W a l e w s k i , L X X I I , 10

46. S I G 3 D G . R E X P.M.D.L.

GROS. A R G | T R IP . REG | P O LO N I. | I [Lewart] F 9 [L e w z hakiem] 6.

47. S I G : 3. D G — . REX. P M D L.

GROS. A R G | T R IP . REG | PO LO N I. | I [Lewart] F 9 [L e w z hakiem] 6.

48. S I G . 3 D : G. R E X . P O . M.D.L.

GROS. A R G | T R IP REG. P O L O N I | I [Lew art] F [L ew z hakiem] 6.

W a l e w s k i , L X X I I , 11; C z a p s k i , 5048

49. S I G 3. D.G. R E X. PO. M D L

GROS. AR G . | T R IP . REG | P O L O N I | I [Lew art] F 9 [L e w z hakiem] 6.

50. S I G . | D G . R E X. P O L . M D L

GROS. A R G | T R IP . REG | PO LO N I. | I [Lew art] F9 [L e w z hakiem] 6.

W a l e w s k i , L X X I I , 9

51. S I G 3 D : G. R E X. P O L . M D L

GROS. A R G | T R IP . REG 1 P O L O N I | I [Lewart] F # [L e w z hakiem] 6.

W a 1 e w s k i, L X X I I , 12; C z a p s k i , 9532

52. S I G 3. D : G. R E X . P.M.D.L.

GROS. A R G | T R IP R E G | P O L O N I | I [Lew art] F 9 [L e w z hakiem] 6.

B e y e r, Skorowidz, 300d, C z a p s k i , 980

53. S I G 3 D G R E X . P O . M.D.L.

GROS. A R G | T R IP . REG | P O L O N I | I [Lew art] F 9 [L e w z hakiem] 6.

(17)

k ) T r o j a k i k o r o n n e z 1596 r.

Z rokiem między herbami podskarbiego i Kostego 54. S I G | D.G. R E X . P.M.D.L.

GROS. A R G | T R IP . REG | P O L O N I | I [Lew art] F„fl [L e w z hakiem].

W a l e w s k i , L X X I I , 14

55. S I G. 3. D G. R E X. P.M.D.L.

GROS. A R G | TR IP . REG | P O L O N I | I [Lew art] F fl(i [L e w z hakiem].

B e y e r, Skorowidz, 300a

56. S I G. 3 : D. G. R E X. P.M.D.L.

GROS. A R G | T R IP . REG | P O L O N I j I [Lewart] F9fi [L ew z hakiem],

C z a p s k i , 981

57. S I G . 3.D.G. R E X . P.O. M.D.L.

GROS. A R G | T R IP . REG i P O L O N I | I [Lewart] F9fi [L e w z hakiem].

W a l e w s k i , L X X I I , 18

58. S I G . 3.D.G. — REX. P O L M D L

GROS. A R G ! T R IP . REG | P O L O N I | I [Lew art] F 9R [L ew z hakiem],

W a l e w s k i , L X X I I , 16

59. S I G . 3. D.G. R E X. P O L . M.D.L.

GROS. A R G | T R IP . REG | P O L O N I | I [Lewart] F 9B [L e w z hakiem].

60. S I G . 3.D.G,. R E X,. P O L . M.D.L.

GROS. A R G | T R IP . REG | P O L O N I | I [Lewart] F flfi [L e w z hakiem],

C z a p s k i , 9533

61. S I G . 3. D : G. — R E X. P O L M D L

GROS. A R G | T R IP . REG | P O L O N I | I [Lewart] F 9(i [L e w z hakiem],

B e y e r , Skorowidz, 300t>; W a l e w s k i , L X X I I , 17

62. S I G 3 D.G, R E X. P O L . M.D L

GROS. A R G | T R IP . REG | P O LO N IE | I [Lew art] F 96 [L e w z hakiem].

(18)

1) T r o j a k i k o r o n n e z 1597 r.

Z rokiem koło herbu D. Kostego u dołu

63. Odmiana z 1 [Lew art] F 9 [L ew z hakiem] 7 u d ołu M.

G u m o w s k i , Podręcznik, n r 1165

m) T r o j a k i k o r o n n e z 1597 r.

Z rokiem na końcu trzeciego wiersza. 64. S I G. 3.D.G. — . R E X P O — M D L

GROS: ARG. | T R IP . REG | P O L O N I | 97 I [Lewart] F [L e w bez haka]

C z a p s k i , 5744 (R 7)

Jak z powyższego zestawienia widać, działalność Daniela Koste w mennicy lubelskiej zaznaczyła się pozostawieniem co najmniej 8 odmian szóstaków i 56 odmian trojaków koronnych. Jest w nich 3 typy szóstaków i 9 typów trojaków z lat 1595— 1597. Na rok 1595 wypada 7 odmian szóstaków i 38 trojaków, na rok 1596 przypada 1 szóstak i 20 trojaków, a na rok 1597 tylko 2 odmiany trojaków. Trzeba przyznać, że te trojaki z 1597 stoją jed nak pod znakiem zapytania. Odmiana nr 63 zaznaczona w Pod ręczniku nie znalazła się dotąd w oryginale, odmiana zaś nr 64 robi wrażenie monety fałszywej, ma bowiem niektóre litery od wrócone, interpunkcję z kółeczkami gdzie indziej nie spotykaną i lw a nie przebitego hakiem górniczym tak, że może on być zna kiem innego mincerza, a nie Daniela Koste. L w a takiego również na żadnej innej monecie nie widzimy. Z powyższego jednak w y nika, że Daniel Koste w 1597 r. bardzo mało był czynny w Lubli nie i że zaraz na początku tego roku musiał mennicę lubelską opuścić.

II. C Z A S Y H A N U S Z A E C K A

N ie w iem y dlaczego z początkiem roku 1597 ustąpił Daniel Koste z mennicy lubelskiej. Prawdopodobnie administracja tak oddalonymi od siebie mennicami jak Lublin i W ilno była na dłuższą metę niem ożliwa do utrzymania, a z drugiej strony możliwe, że w W iln ie otw ierały mu się większe i szersze perspek

14 O dm iany p o d aję w ed łu g tekstu W a l e w s k i e g o , chociaż tekst ten nie zawsze zgadza się z rysunkam i u tego autora.

(19)

tyw y. Mennica wileńska była jakby bankiem em isyjnym operu jącym na całą Litw ę, podczas gdy mennica lubelska wobec innych mennic koronnych musiała ograniczyć swoją działalność i zasięg na znacznie mniejszy obszar kraju.

Po ustąpieniu Daniela Koste, nastał w mennicy lubelskiej pewien okres zamieszania i bezhołowia, którego wyrazem są liczne trojaki bez znaku mincerskiego. Po nich dopiero przychodzą do głosu trojaki z literą Z przekreśloną, na miejscu dawnego lw a umieszczoną. Już W alewski przypuszczał słusznie 15, że znak ten należy do mincerza Hanusza Ecka, który za czasów Kostego był probierzem, a i później, jak zobaczymy, był też kierownikiem mennicy lubelskiej. Była to wówczas zw ykła kariera mincerska, że z rytownika awansowało się na probierza, a z tego na minc- mistrza lub dzierżawcę mennicy.

Niestety nie znamy dotąd żadnej zapiski i notatki archiwalnej, która by się odnosiła do mennicy lubelskiej z okresu 1597 r. Za piski zaś, które mówią o Ecku, jako o starszym mincerzu, pocho dzą dopiero z 1598 r. i to z czasów już po śmierci Reysnera. P r z y j mując jednak, że znak Z (przekreślone) należy rzeczywiście do H. Ecka, jako kierownika mennicy, to musimy przyjąć, że okres czasu jego kierownictwa b ył wcale krótki i nie w ypełnił nawet całego 1597 r. M onety bowiem z tego roku pochodzące i w Lu b li nie w ybite obejmują 4 grupy trojaków: a) drobną grupę znaczoną lwem Daniela Koste, o której już w yżej była mowa, b) dużą grupę trojaków z herbem podskarbiego, ale bez żadnego herbu mincerza, c) mniejszą grupę trojaków ze znakiem Hanusza Ecka i d) jeszcze mniejszą grupę tych monet znaczoną monogramem Melchiora Reysnera.

Wobec powyższego można działalność H. Ecka rozciągnąć co najw yżej na dwie grupy środkowe, na monety nie mające żad nego znaku mincerskiego i na monety z literą Z przekreśloną. Prawdopodobnie pierwsza grupa trojaków powstała wtedy, gdy Daniel Koste jeszcze nominalnie figurował jako dzierżawca men nicy, w rzeczywistości jednak był nieobecny i bawiąc stale

w Wilnie, zdał kierownictwo w ręce Ecka, jako swego zastępcy. Druga zaś grupa pochodzi z czasów, kiedy Koste definityw nie się wycofał, a Eck został przez podskarbiego zatwierdzony na swym naczelnym stanowisku. Chronologicznie można położyć pierwszą grupę na drugi a drugą grupę na trzeci kwartał 1597 r.

Działalność mennicy ograniczyła się wówczas tylko do bicia

15 W a l e w s k i , op. cit., s. 160.

(20)

trojaków tak, że ani szóstaków, ani innych gatunków monet bić nie próbowano. W trojakach zaś mamy następujące odmiany:

a) T r o j a k i k o r o n n e z 1597 r.

Bez znaku mincerskiego i z rokiem na końcu 3 wiersza, her bem podskarbiego przedzielonego.

65. S I G 3 D G - R E X P M D L

GROS A R G | T R IP P O L O | N I 97 | I [Lew art] F Cz a p s k i , 1020

66. S I G 3 D G — R E X P M D L

GROS. A R G j TR. R. P O LO | N I 97. |. | . [Lewart], F.

W a l e w s k i , L X X I I I , I

67. SIG 3 D — G. R E X . P M D L

GROS. A R G | TR. R. PO LO | NI. 97 | . I . [Lew art], F.

W a l e w s k i , L X X I I I , 2

68. S I G 3 D G — R E X. P M. D. L.

GROS. AR G . | TR. R. P O LO | N I 97 | . I . [Lewart], F.

W a l e w s k i , L X X I I I , 3

69. S I G 3 D G — R E X P O M D L

GROS. A R G | TR. R. PO LO | N I 79 | I [Lew artl F

W a l e w s k i , L X X I I I , 4

70. S I G i3 D G — R E X P M D L

GROS. A R G | TR. R. PO LO | N I 79. |. I [Lew art] F.

P o c h w a l s k i , w „W iadom ości N um izm atyczno-Archeologiczne“, nr 27

71. S I G : | . D G — R E X . P O . M . D . L

GROS. A R G | T R R P O L O | N I 97 | I [Lew art] F

W a l e w s k i , L X X I I I , 5; C z a p s k i , 1020

b) T r o j a k i k o r o n n e z 1597

Bez znaku mincerskiego, z rokiem u dołu herbu podskarbiego Firleja.

72. S I G . 3 D G — R E X P O M D L

GROS A R G | T R IP . REG | P O L O N IE | 97 I [Lewart] F

W a l e w s k i , L X X I V , 3

73. S I G . 3 D G — R E X P O M D L

GROS A R G | T R IP R E G i P O L O N I | 97 I [Lewart] F

(21)

74. S I G 3 D. G — R E X. P O . M. D. L

GROS A R G | T R IP R E G | P O L O N IE | 97 I [Lew art] F

W a l e w s k i , L X X I V , 5

75. S I G . 3 D. G — R E X P O M D L

GROS. AR H E | T R IP . REG | P O L O N IE | 97 I [Lew art] F

W a l e w s k i , L X X I V . 2

76. S IG . 3 D G — R E X P O M D L

GROS AR G E j T R IP REG | P O L O N IE | 97, [Lew art] F

C z a p s k i , 1021

77. S I G 3 D G — . R E X. P — O M D L

GROS A R H | T R IP REGE | P O LO N IE | 97 I [Lew art] F

W a l e w s k i , L X X I V , 7

78. S I G 3 D G . R E X P O M D L

GROS. ARG. | T R IP R E G E | P O L O N I i 97 I [Lew art] F

79. S I G . 3 D G — R E X P O M D L

GROS. A R G E | T R IP . REGE j P O L O N IE | 97 I [Lew art] F.

B e y e r , Skorowidz, 318<k W a l e w s k i , L X X I V , 1

80. S I G 3 D G — R E X P O M D L

GROS A R G E | T R IP R E G E | P O L O N IE | 97 I [Lew art] F Cz a p s k i , 1022

c) T r o j a k i k o r o n n e z 1597 r.

Z rokiem u dołu i herbem podskarbiego bez tarczy: 81. S I G 3 E G. — R E X . — P O.M.D.L

GROS: A R G . | T R IP . REGE. | P O L O N IE | 97 I [L ew art] F

W a l e w s k i , L X X I V , 6 R 5

82. S I G . 3 D G . R E X . — P o . M . D L

GROS: AR G . | T R IP . REGE.| P O LO N IE [ 97 I [Lew art] F

C z a p s k i , 1026 R*

d) T r o j a k i k o r o n n e 1597 r.

Z rokiem po obu bokach herbu podskarbiego: 83. S I G . 3 D G. R E X. — PO. M .D.L

GROS: ARG . | T R IP . REGE.I POLONI.| 7 I [Lew art] F 9

(22)

84. S I G . 3. D G „ - R E X . P O . M . D . L

GROS A R E N |TRIPREGE j P O L O N IE | 9 I [Lew art] F 7

W a l e w s k i , L X X V , 1, R 5

e) T r o j a k i k o r o n n e 1597 r.

Z I II pod herbem W azów i datą na końcu 3 wiersza 85. S I G 3. D. G. R E X. P O . M.D.L

GROS A R G I T R IP R E G [ P O L O N 97 | I [Lew art] F

C z a p s k i , 7342 R 5

86. S I G 3. D G R E X. P O M.D.L

GROS A R H | T R IP REG [ P O LO N 97 | I [Lew art] F

Z b ió r W . Bartynow skiego; W a l e w s k i , L X X V I , 2.

87. S I 3 D .G — R E X P O M D L

GROS. A R G | T R IP L REG | PO LO N I. 97 | I [Lew art] F

W a l e w s k i , L X X V I , 1.

f) T r o j a k i k o r o n n e z 1597 r.

Rok przy orle, a znak Ecka na końcu 3 wiersza: 88. S I G . 3. D. G. — . R E X . — P M D.L.

GROS. A R G I TR. R. PO LO | N I [Z przekreślone] I [Lew art] F

B e y e r, Skorowidz, 319 b

89. S I G 3 D G — R E X P O M D L

GROS. A R G i T R R PO L O | N I [Z przekreślone] I [Lewart] F

W a l e w s k i , L X X V I I . 1.

90. S I G 3 D .G . — R E G . P O . M. D L

GROS. A R G | TR .R .PO LO \ N I [Z przekreślone] I [Lewart] F

W a l e w s k i , L X X V I I . 3.

91. S I G 3 D G X R E X . P O . M D L

GROS. A R G 1 . T.R. R PO LO | N I [Z przekreślone] I [Lewart] F

B e y e r , Skorowidz, 303.

92. S I G . 3 D G — X R E X . P O . M D L

GROS. AR G . |. T.R. R PO LO | N I [Z przekreślone] I [Lewart] F

93. S I G 3 D .G . — .R E X. P O . M. D.L

GROS. AR G . | TR. R. P O LO | N I [Z przekreślone] I [Lewart] F C z a p s k i , 1024 R*

(23)

g) T r o j a k i k o r o n n e z 1597 r.

Rok przy orle, a przy końcu ¡3 wiersza brak znaku mine. 94. S I G 3 D. G. — R E X. P O. M. D ,L.

GROS. A R G | TR. R P O LO j N I [Z przekreślone] I [Lew art] F

W a l e w s k i , L X X V I I . 2.

h) T r o j a k i k o r o n n e z 1597 r.

Rok 9— 7 przy herbie Wazów, a znak Ecka w 3 wierszu 95. S I G 3 D G. — R E X. P O.M.D.L

GROS. A R G | T R R P O L O | N I [Z przekreślone] I [Lew art] F

B e y e r , Skorowidz, 319a; W a l e w s k i , L X X V I I . 4; C z a p s k i , 1023 R

i) T r o j a k i k o r o n n e z 1597 r.

Z rokiem w 3 wierszu i herbem Ecka u spodu: 96. S I G 3 D G - . R E X . P.M.D.L.

GROS. A R G | TR. R. P O LO | N I — 97 |. I [Lew art] F [Z przekreślone]

B e y e r , Skorowidz, 319

97. S I G . 3 D G — R E X. P O . M.D.L.

GROS. A R G | TR. R, P O LO | N I — 97 |. I [Lew art] F [Z przekreślone]

W a l e w s k i , L X X V I I I . 1.

98. S I G 3 D D. — . R E X. P O. M.D L

GROS, ARG. | TR. R. PO LO | N I — 97 | I [Lew art] F [Z przekreślone]

99. S I G 3 D G - . R E X , P O . M D L

GROS. A R G | TR. R. PO LO | N I — 97 | I [Lew art] F [Z przekreślone]

100. S I G 3 -r- R E X. P O . M.D.L.

GROS. A R G | TR. R. P O L O | N I . 97 | — I [Lew art] F [Z przekreślone]

C z a p s k i , 1025 R

101. . S I G 3. D. G. — . R E X P O M D L ,

GROS A R G ! TR. R. P O L O | N I — 97 | . I [Lew art] F [Z przekreślone]

(24)

246 M A B IA H G U M O W S K I

k ) T r o j a k i k o r o n n e z 1597 r.

Z rokiem po bokach tarczy podskarbiego: 102. S I G . 3 D. G. — R E ’— X. P O . M.D.L.

GROS. A R G | TR. R. P O LO | N I 9 [Lew art] 7/1 — F [Z przekreślone]

C z a p s k i , 10196 R 1

1) T r o j a k i k o r o n n e z 1597 r.

Z napisem w 2 wierszach tylko: 103. S I G 3. D, G. — . R E ’ X P O . M D L

GROS. A R G | TR. R. P O L O J 97 [Lewart] I— F. [Z przekreślone]

W a l e w s k i , L X X I X . R 5

I I I . C Z A S Y M E L C H IO R A R E Y S N E R A

Jeszcze tego samego roku 1597, może w jesieni, objął zarząd mennicy lubelskiej nowy przedsiębiorca Melchior Reysner. Akta m iejskie piszą go Reyzner, Reyszner, Roessner, Reisner i w ym ie niają często zarówno jego samego, jak i jego rodzinę. Była to ro dzina kupców gdańskich, która w końcu X V I wieku prowadziła swoje interesy handlowe w lubelszczyźnie, zwłaszcza na terenie miast Lublina i Zamościa. Interesy prowadzono tak pomyślnie, że już w 1593 r. M elchior i Baltazar, rodzeni bracia Reysnerowie nabywają w Zamościu kamienicę Jana Wolborskiego, kwitując go dnia 27 I I 1593 ze wszystkich długów i należności. Administrację tegoż domu oddano zresztą zaraz w ręce niejakiego Jakuba Jani szewskiego 16.

W tych samych księgach wójtowskich Zamościa, przecho wanych dziś w archiwum lubelskim, znajdujem y pod r. 1593 jesz cze inną wzmiankę, w której M elchior Reysner z Gdańska kwi tuje Greka Andrzeja Achilisa z długu, w ziąwszy od niego w za staw srebra, perły, korale, paciorki perłowe i 100 przeszło garn ców małmazji. Oto jakie interesy robili Gdańszczanie wówczas w środku P o ls k i17.

Parę następnych lat okryte jest w życiu Reysnera mgłą ta

16 A dvoc. Zam . I. 119 i 144. 17 A dvoc. Zam . I. 121,

(25)

jemnicy, ponieważ nie dochowały się księgi m iejskie lubelskie z tych czasów. Jedynie z monet wiem y, że w końcu 1597 r. objął Melchior Reysner zarząd mennicy lubelskiej, gdyż jego mono gram M R pojawia się już na niektórych trojakach koronnych te goż roku. Mennicę urządził sobie w własnej kamienicy przy ulicy Olejnej położonej, która leżała między domami Macieja Jeżew i- cza z jednej, a Pawła Wojsławskiego z drugiej s tro n y18. Kam ie nica nazywała się Wiotczyńską, czyli od W iotczyńskiego została przez Reysnera zakupiona. N ow y nabywca urządzając tu men nicę, musiał ją nieco rozszerzyć i rozbudować, gdyż jeszcze

1 V III 1601 r. na żądanie P. Wojsławskiego wpisano do akt ra dzieckich Lublina zaprzysiężone zeznanie Jana Kupcewicza w o źnego lubelskiego, że tenże W ojsławki odstąpił swego czasu M. Reysnerowi część swojej parceli, a to dla wyprostowania muru mennicy. Tamże znajdujemy drugie zeznanie niejakiego Macieja Sklepika, cieśli lubelskiego, że temuż Reysnerowi stawiał w ó w czas izbę drewnianą na cele m ennicze19.

Urządzenie tej mennicy i puszczenie je j w ruch pochłonęło jednak zasoby finansowe M. Reysnera, tak że prędko zaczął ro bić długi. Z nich najważniejszym był dług zaciągnięty w 1598 r. u Jana Balcerowicza, obywatela lubelskiego, a pośrednio u P a wła Orzechowskiego, podkomorzego chełmskiego. Opowiada o tym sam podkomorzy przed urzędem radzieckim w Lublinie dnia 8 I I I 1606 r., kiedy już cała sprawa była dawno załatwiona.

Z zeznań tych wynika, że w 1598 r dał podkomorzy Orze chowski sumę 16 218 złp do przechowania Balcerowiczowi, a w net potem pozwolił mu na pożyczenie tych pieniędzy M. Reysnerowi do mennicy lubelskiej, który dla pewności dał mu odręczny na to cyrograf czyli weksel. Pożyczka była krótkoterminowa może półroczna i jeszcze w jesieni 1598 r. płatna. G dy jednak nadszedł termin płatności, M. Reysner nie tylko pieniędzy nie oddał, ale sam umknął do Gdańska i ukrył się na Szotlawie, a mennicę w Lublinie zostawił pod opieką dwóch swoich agentów, Marcina Koszwicza i Joachima Klieyeha. Ludzie Orzechowskiego przydybali w praw dzie tych agentów na jarmarku w Lublinie, dnia 28 X 1598 r,, ale nic z nimi nie wskórali. Na nalegania oświadczyli agenci Reysnera, że nie mają ani pieniędzy, ani polecenia do wypłaty. Co więcej oba wiając się dalszych kroków ze strony wierzyciela, uciekli nocą potajemnie z miasta. Jednakże podkomorzy Orzechowski nie dał jeszcze za wygrane. Puścił za nim i w pogoń swoich ludzi, którzy

18 Cónsul, lubi. 106 p. 307. 18 W a l e w s k i , op. cit., s. 158.

(26)

obu wspomnianych agentów schwycili, do urzędu lubelskiegol do prowadzili i przede wszystkim całą masę różnych weksli dłilżni- ków Reysnera skonfiskowali. B yły to weksle na rozmaite mńiej- sze kwoty, ale w sumie przewyższające razem o w iele należność

Orzechow skiego20. •’

Gdy wieść się o tym po mieście rozeszła, zaczęli się zgłaszać do urzędu radzieckiego w Lublinie i do samego podkomorzego rozmaici inni w ierzyciele M. Reysnera, domagając się podziału skonfiskowanych weksli. M iędzy nimi najpoważniejszą pretensję wysunął niejaki Andrzejowski, bo sumę 8 000 zło., która już uprzednio zapisana bvła na wszystkich dobrach M. Reysnera

i J. Balcerowicza wspólnie. *

N ie ulega wątpliwości, że i podkomorzy Orzechowski dążył przez urząd miejski do zahipotekowania swej wierzytelności na majątku M. Reysnera, podobnie jak inni wierzyciele. Chodziło o kamienicę na ul. Olejnej w Lublinie, gdzie mieściła się men nica królewska. W obawie aby przez te zatargi finansowe men nica sama nie ucierpiała, wystąpił z urzędu podskarbi w ielki ko ronny Jan F irlej i z jego polecenia notariusz grodzki lubelski W ojciech Sierakowski zanotował w księgach miejskich zastrzeże nie pod datą 3 X II 1598 r., że areszta kładzione na domu murowa nym Reysnera w Lublinie niczym nie mogą szkodzić mennicy królewskiej ani narzędziom, ani pieniądzom do niej należącym, ani również personelowi menniczemu, tym bardziej że M. R ey- sner jako przedsiębiorca i dzierżawca mennicy winien jest też i do kasy królewskiej czynsz za ostatnie pół roku w kwocie 1 100 złp. 21. Zdaje się, że te zastrzeżenia podskarbiego b yły powodem, że Orzechowski w ytoczył swą sprawę przed trybunał koronny. Tu doprowadzono do ugody z dnia 24 V 1599 r. m iędzy podkomo rzym a Reysnerem, który wiecznie w Gdańsku ukrywać się nie mógł.

Zjechał zatem w końcu do Lublina, wypłacił Orzechowskiemu a conto 3 000 złp., a resztę w kwocie 13 000 złp. obiecał spłacać ratami. Sumę tę zagwarantował całym swym majątkiem lubel skim. Innych długów M. Reysnera, np. owych 8 000 Andrzejow- skiego trybunał w ogóle nie rozpatrywał, odsyłając je do sądów miejskich w Lublinie i Gdańsku 22.

Gwarancje, jakie M. Reysner musiał dać Orzechowskiemu, przybrały w net form ę zastawu nie tylk o kamienicy, ale i samej mennicy królewskiej, o czym m ów i wyraźnie notatka w aktach

:o Consul. lubi. 107 p. 129. n W a l e w s k i , op. cit., s. 156. “ Consul. lubi. 107 p. 137.

(27)

radzieckich m. Lublina z dn. 5 V I I I 1599 r. Uwiadamia w niej P a weł Orzechowski, podkomorzy chełmski i starosta surazki, że za równo kamienicę M. Reysnera w Lublinie przy ul. O lejnej poło żoną, jako też i mennicę lubelską objął w własne ręce i zaraz wydzierżawił temuż M. Reysnerowi za pewną umówioną sumę czynszową na czas od 5 V I I I do dnia św. Katarzyny, czyli 25 X I 1599 r., to jest na niecały kwartał. Podkomorzy zeznaje dalej, że za wymieniony okres czasu otrzymał już od M. Reysnera czynsz dzierżawny i dał mu za to pokwitowanie. Podkom orzy zastrzega sobie jednak, że po tym terminie, czyli po św. Katarzynie, wolno mu będzie wymienioną kamienicę oraz rzeczoną oficynę menni czą Reysnerowi odebrać i dowolnie na własny użytek obrócić, nie czyniąc tym samym żadnej krzyw dy M. Reysnerowi. W tym sa mym akcie zeznaje i Reysner ze swej strony, że kamienicę swoją i mennicę królewską nie innym prawem jak tylko arendą, czyli tytułem dzierżawy od podkomorzego chełmskiego będzie trzym ał i wszystkich warunków umowy ściśle będzie się starał dotrzy mać 2S.

W osobnym akcie tej samej daty 5 V I I I 1599 zeznaje M elchior Reysner, że gdyby długu podkomorzemu Orzechowskiemu nie oddał, to temuż wolno będzie tak kamienicę jak i mennicę uży wać dla siebie, lub jeśli zechce, sprzedać dalej, a także z zatrzy manych weksli długi pościągać według własnej w oli i upodo bania u .

Reysner nie doczekał jednak owego ustanowionego terminu św. Katarzyny, gdyż umarł 12 X 1599 r. Księgi m iejskie notując jego zgon zaznaczają, że nieuregulowany jeszcze dług u Orze chowskiego wynosił sumę 11 585 złp. i że urząd w ójtow ski kazał zaraz zrobić inwentarz rzeczy po zmarłym pozostałych. B y ły to rzeczy codziennego użytku, jak szuby, ubrania, bielizna, pościel etc. oraz skrzynia z rozmaitymi cyrografami, czyli wekslami je go dłużników 25.

W ten sposób okres urzędowania Melchiora Reysnera w men nicy lubelskiej należy ustalić na czas od jesieni 1597 do 12 X

1599 r., czyli na około dwa lata. Aktom w yżej przytoczonym od powiadają szczegóły ściśle numizmatyczne o tyle, że monogram jego M R znajdujemy na groszach i trojakach koronnych z 1597 r. i 1598 r. Gdy Reysner z powodu swoich długów uciekł w połowie 1598 r. do Gdańska, a mennica pod jego zastępcami mimo to dalej

2:1 Ccmsul. lubi. 10f> p. 307. 24 Cónsul, lubi. 107 p. 141. 23 Cónsul, lubi. 307 p. 139.

(28)

była czynna, nie było już potrzeby kłaść dalej stempla jego monogramu, tym bardziej w 1599 r., kiedy to formalnie mennica przeszła już na własność P. Orzechowskiego. Wówczas to jeszcze w r. 1598 wprowadzono w miejsce herbu mincerza litere L, miasta Lublina, na stempel trojaków tu wybijanych, a zwyczaj ten przy jął się wnet i w innych miastach menniczych. Dopiero później, dnia 22 V I 1598 r. przyszło zatwierdzenie tegoż ze strony urzędu podskarbiowskiego Jana Firleja. Była to zatem pierwsza innowacja w czasach Reysnera wprowadzona.

Produkcję swoją ograniczył Reysner do dwóch gatunków mo nety, a to do groszy i trojaków. Grosze nie b yły dotąd w Lublinie

bite i dlatego ich emisja była nowym świadectwem inicjatyw y tego mincerza. Także i co do trojaków mamy do zanotowania pewną reformę, odnoszącą się do ich stopy menniczej. Oto w myśl ustawy menniczej króla Stefana Batorego z 1580 r. po w inny b yły mennice w ybijać trojaki w ten sposób, by 83 sztuki trojaków szły na 1 grzywnę brutto. Ściśle wziąwszy ustawa po wyższa zezwalała tylko na 82 11/32 sztuk grzywny, ale mincerze już dawno zaokrąglili sobie samowolnie ten ułamek do cyfry 83 sztuk na grzywnę, a i p rzy tym robili rozmaite nieuchwytne nadużycia. W myśl przepisów waga każdej sztuki powinna w y nosić 2,37 g, w czym czystego srebra winno być 2,015 g a to dlatego, że próba srebra winna być X I I I 1/2.

Jest rzeczą interesującą, że do czasów Reysnera trzymała się mennica lubelska na ogół ściśle powyższych przepisów i jeżeli b y ły w trojakach jakie wahania wagi, to położyć je trzeba tylko na karb przyjętego wówczas sposobu bicia monet aZ marco. Waga poszczególnych trojaków wahała się wówczas m iędzy 2 g a 2,57 g a przeciętnie wynosiła 2,35 g co prawie zupełnie odpowiada prze pisom. Jednakże w czasach M. Reysnera waga przeciętna troja k ów lubelskich obniża się wcale wydatnie, a zwłaszcza w 1598 r. znajdujem y trojaki o wadze już mniej niż 2 g, dochodzące na w et do l,70g. Zważonych 12 sztuk trojaków z 1598 r. literą L oznaczonych dało przeciętną wagę 2,21 g a w ięc znacznie poni żej przepisów 26.

Zjawisko powyższe ma swoje źródło znowu w akcji M. R ey snera zmierzającej do zmiany odnośnego paragrafu ustawy men niczej. Opowiadają o tym szczegółowo dwaj mincerze lubelscy Hanusz Eck i H enryk Laufferts, składając odnośne zeznania dnia 24 I I I 1599 przed urzędem radzieckim w Lublinie. Z ich zeznań

(29)

•wynika, że M. Reysner, który jak w idzieliśm y w alczył ciągle z dużymi trudnościami finansowymi, chciał polepszyć nieco swoją sytuację i podjął dużą kampanię w tym kierunku. W ezw any wraz z innymi kierownikami mennic polskich na sejm warszawski, który obradował w marcu 1598 r., skorzystał ze sposobności i przed podskarbim koronnym Firlejem począł się użalać i coraz gw ałtow niej uskarżać na dotychczasowe stosunki mennicze, twierdząc, że nie będzie mógł już dalej w ybijać trojaków po 83 sztuki z grzywny, gdyż z powodu znacznego podrożenia srebra zupełnie to się nie opłaca, przeciwnie, pociąga za sobą deficyt. G dyby odnośny przepis ordynacji menniczej ostał się i nadal, m usiałyby mennice albo pracować ze stratą, albo po prostu za mknąć swoje warsztaty. Poparty w tym przez innych mincerzy, prosił Reysner podskarbiego, by sprawę tę rozw ażył i zezw olił na pewną ulgę, tj, na zwiększenie liczby trojaków, jaką wolno będzie bić z grzyw n y b ru tto27.

Podskarbi F irlej wziął tę prośbę i zażalenia pod rozw agę i mimo, że sprzeciwiały się konstytucji, zezw olił po namyśle na pewną ulgę dla mincerzy, mianowicie na bicie trojaków po 84, a nie 83 jak dotąd, z grzyw n y brutto. Równocześnie polecił jene- ralnemu probierzowi pilnować, aby nigdzie w żadnej mennicy nie bito inaczej ani w ięcej, jak 84 sztuki z grzywny.

Była to ulga bardzo mała i prawie że niewidoczna, gdyż obni żała wagę przeciętną każdego trojaka z 2,38 na 2,35 g. M im o to mincerze b yli zadowoleni, a specjalnie wym ienieni mincerze lubelscy z Reysnerem na czele, którzy tym ustępstwem mo g li łatwo pokryć specjalną obniżkę wagi swoich emisji. G dy później Reysnera nie stało, gdyż z powodu długów musiał do Gdańska uciekać, pozostali mincerze umyślnie zrobili powyższe zeznanie w urzędzie radzieckim, raz dlatego, by własne postępo wanie usprawiedliwić i trojaki przez siebie wydawane uprawo mocnić, a także i dlatego, by odpis tego zeznania przesłać do W ilna swemu koledze Szymonowi Lidmanowi, mincmistrzowi litewskiemu.

Mimo wszystko musiała mennica lubelska w czasach M. R ey snera przeżywać swój okres największej świetności i czas naj intensywniejszej pracy, gdyż nie tylko zostawiła dużą ilość odmian groszy i trojaków, ale również największą ilość zapisków w księgach miejskich Lublina. Znał je już K. Beyer, a zużytko w a ł St. W alewski w swej pracy o trojakach koronnych.

Dowiadujemy się z nich, że obok Melchiora Reysnera praco

(30)

w a li wówczas w tejże mennicy Hanusz Eck jako starszy mincerz, Henryk Laufferts jako probierz, Joachim Scholtz i Maciej Schró- der jako towarzysze sztuki menniczej i zapewne wielu innych. P ierw szy z nich Eck, zwany też Heczek, był za czasów Daniela Koste probierzem, potem po usunięciu się tegoż 1597 r. był kie rownikiem , a w czasie nieobecności Reysnera jego zastępcą i star szym mincerzem. Drugi H. Laufferts był rodzonym bratem A n drzeja Lauffertsa, mincerza poznańskiego; powołany został do Lublina przez podskarbiego i przez niego później zamianowany został generalnym probierzem wszystkich mennic koronnych.

O Joachimie Scholtzu mamy dwie zapiski w aktach radziec kich Lublina, mówiące o jego procesie z obywatelem lubelskim Chmielowskim o pobicie. K to był pobity, nie wiadomo, ale zdaje się, że to mincerz był w tym wypadku stroną czynną. Proces toczył się w dniach 12 X II 1598 r. oraz 24 I II 1599 r.2*.

Drugiego towarzysza M acieja Schródera poznajemy też z pro cesu z dnia 21 V II 1599 r. wytoczonego przezeń Katarzynie P er- nisowej, obywatelce lubelskiej o 14 złp. czynszu, jakie jej za mie szkanie Schroedera miał zapłacić jego szef M. Reysner. O co w danym wypadku chodziło i jak się sprawa zakończyła, nie w ia domo 29.

Ponieważ M. Reyzner był administratorem mennicy w 1597, 1598 i 1599 r., przeto emitowane w tym okresie monety znaczone b yły albo znakiem M R , albo literą L m. Lublina. Należą zatem do tego okresu trojaki i grosze następujących typów.

I. T R O J A K I K O R O N N E Z 159T R.

a) T r o j a k i k o r o n n e z 1597 r.

Z monogramem Reyznera w tarczy u dołu: 104. S I G 3 D G . - R E X P O M D L popiersie

GROS A R G | TR. R. P097 | I [Lew art] F M + R

W a l e w s k i , L X X X . 1.

105. S I G 3 D . G - . R E X . P. M.D.L

GROS. A R G | TR. R. P097 | I fLew art] F M + R

W a l e w s k i , L X X X . 2.

28 W a l e w s k i , op. cit., s. 156 i 157.

(31)

106. S I G 3 D G - R E X - P - M D L

GROS. A R G I TR. R. P097 | I [Lew art] F M + R

C z a p s k i , 7348 R s

107. S I G 3 D G — R E X P O M D L

GROS. A R G | TR. R. P097 | I [Lew art] F M + R

Z b ió r W . B artynow skiego

108. S I G 3 D G — R E X P O M D L

GROS. A R G ] TR. R. P097 i I [Lew art] F M + R

b) T r o j a k i k o r o n n e z 1597 r.

Z monogramem Reyznera bez tarczy u dołu: 109. S I G 3 D G — R E X P M D L

GROS A R G i . T R R ” P97.| I [Lew art] F M + R

Z a g ó r s k i , 267; C z a p s k i , 1050; W a l e w s k i , L X X X . 6.

110. S I G 3 D G — R E X . P.M.D L.

GROS. A R G | TR.R.Po97.| I [Lew art] F M + R

C z a p s k i , 1051 R ; W a l e w s k i , L X X X . 3.

111. S I G 3 D G . - . R E X . P. M. D.L.

GROS A R G 1 TR.R.P097 ] I [Lew art] F M + R

W a l e w s k i , L X X X . 5.

112. S I G 3 D G. — . G.R.E.X. M.D.L

GROS A R G | .TRRP097. | I TLewart] F M + R

W a l e w s k i , L X X X . 7.

113. S I G 3 D G — . R E X.P.M.D L.

GROS A R G | T R R P O 97 | I [Lew art] F M + R

114. S I G — 3.D — G R E X . P M . D.L

GROS. A R G ] TR.R.P097 | I [Lewartl F M + R

115. S I G 3 D G — R E X P M D L

GROS ARG . | T R R P O 97 | I [Lew art] F M + R

116. S I 3 D.D — . G R E .X .P :M .D .L

GROS AR G . | T R R P O 97 | I TLewart] F M + R

(32)

117. S I G 3 D G — . R E X.P.M .D.L.

GROS. A R G | TR.R.P097 ( I [Lew art] F M + R 118. S I G 3,D — . G R E .X.P.M .D.L

GROS. A R G | T R .R .P O 97 | I [Lew art] F M + R

C z a p s k i , 7349 R

119. S I G 3 D G — . R E X — PO. M D L

GROS. A R G | TR.R.PO 97 | I [Lewart] F M + R

W a l e w s k i , L X X X . 4.

c) T r o j a k i k o r o n n e z 1597 r.

Jak paprz, ale rok nad napisem przy herbie W azów : 120. S I G 3.D — . G R .E.X. P .M D.L

GROS A R G | .TRRP097 | I [Lewart] F M + R

B e y e r , Skorowidz, 3202; W a l e w s k i , L X X X . 8.

d) T r o j a k i k o r o n n e z 1598 r.

Z monogramem Reyznera na końcu Rv. 121. S I G 3 D G — R E X P M D L

GROS A R G | T R R P O 98 | [Lewart] F M + R

W a l e w s k i , L X X X . 9, C z a p s k i , 1074

e) T r o j a k i k o r o n n e z 1598 r.

Bez żadnego znaku mincerskiego, z rokiem u dołu: 122. S I G I I I D — G R E X P M D L GROS. A R G ! T R IP . REG. | — P O L O N I | — 1598 — W a l e w s k i , L X X X V I . 1. 123. S I G I I I D G : R E X P M D L GROS A R G | T R IP R E G — | P O LO N I. — 1598 — W a l e w s k i , L X X X V I . 2; C z a p s k i , 1082 124. S I G I I I D G — R E X P M D L GROS A R G | T R IP R E G j P O L O N I | 1598 W a l e w s k i , L X X X V I . 9 125. S I G I I I D G — R E X — P — M D L G R O SA R G j T R IP R E G [ P O L -O N I | 1598 W a l e w s k i , L X X X V I . 10

(33)

126. S I G I II D G — R E X P — M D L GROSARG | T R IP R E G | P O L Ö N I 1598

127. S I G I I I D — G R E X P M D L GROS + A R G ! T R IP R E G | + P O L O N I + 1598 + Z b ió r W . Bartynowskiego 128. S I G I I I D G — R E X P M D L GRO SARG | T R IP R E G + | P O L O N I+ | 1598 + Z b ió r W . Bartynowskiego 129. S I G I II D G R E X. P.M.D.L. G ROSARG | T R IP R E G | P O L O N I | 1598 W a l e w s k i , L X X X V I . 6; C z a p s k i , 1080 130. S I G I II + + G R E X P M D L + GROS A R G | T R IP R E G | + P O L O N I | + 1598 + W a l e w s k i , L X X X V I . 3 131. S I G I I I D G — R E X + — P M D L GROS A R G | T R IP R E G ] P O L O N I | 1598 W a l e w s k i , L X X X V I . 11 132. S I I I I D * * G R E X P M D L G R O S + A R G | T R IP R E G | + P O L O N I+ | 1598 Z b ió r W . Bartynowskiego 133. S I G I II D G — R E X + P M D L GROS A R G | T R IP R E G | P O L O N I | 1598 C z a p s k i , 1548 134. S I G I I I D G + — + R E X P M D L + GROS A R G | T R IP R E G i PO LO N I. 1598.

135. S I G I I I D G — R E X P O M D L GROS A R G | T R IP REG | P O L O N I 1598 B e y e r , Skorowidz, 332; W a l e w s k i , L X X X V I . 8 136. S I G I I I D G + R E X . P O.M.D.L GROS A R G | T R IP R E G | P O L O N I | 1598 W a l e w s k i , L X X X V I . 12 137. S I G I I I D G — R E X. P O. M.D L. GROS A R G I T R IP R E G I P O L O N I I 1598

(34)

138. S I G 3 D G - R E X P M D L

GROS. A R G | TRIp. REG. | . | P O L O N I | . 1598+

W a l e w s k i , L X X X V I . 7; C z a p s k i , 1081

f) T r o j a k i k o r o n n e z 1598 r.

Z literą L [Lublin] pod rokiem u dołu: 139. S I G. III. D.G — R E X — P.M D L GROS. A R G i T R IP R E G | P O L O N I | 1598 [ L Z a g ó r s k i , 274; W a l e w s k i , L X X X I V . 1. 140. S I G I I I D G — R E X P M D L GROS. A R G | T R IP . REG | P O L O N I | 1598 j L W a l e w s k i , L X X X I V . 2; C z a p s k i , 1089 141. S I G I I I D G — R E X P M D L GROS A R G i T R IP R E G | P O L O N I | 1598 | L W a l e w s k i , L X X X I V . 3 142. S I G I I I D G — R E X P M D L GROS A R G | T R IP + R E G | P O L O N I -+1598+ j + L + R e i c h e l , 831; C z a p s k i , 1089 143. : S I G : I II :D :D : R E X . P.M.D.L. GROS. A R G | T R IP :R E G | P O L O N I | .15.98. | L C z a p s k i , 7367 144. S I G I I I D G — R E X P O M D L GROS A R G ! T R IP R E G | P O L O N I ] 1598 | L W a l e w s k i , L X X X I V . 4; C z a p s k i , 1088 145. S I G I I I D G : R E X P O M D L GROS A R G ! T R IP R E G J P O L O N II 1598 | L W a l e w s k i , L X X X I V . 5 146. S I G I I I D G : R E X P O M D L GROS. A R G | T R IP :R E G ) P O L O N I. | . 1598. | L.

Z b ió r W . B artynow skiego

g) T r o j a k i k o r o n n e z 1598 r.

Jak w yżej, ale 2 wiersze napisu, a ro k i L u dołu: 147. S I G I I I D — G R E X P M D L

GROS A R G | T R R P O L O [. 1598. | L.

(35)

148. S I G I I I D — G R E X P M D L GRO SARG I T R R P O L O . 1 .1598. | .L. W a l e w s k i , L X X X V . 4 149. S I G 3 D G — R E X P M D L GROS A R G | T R R PO L O . | .1598. | -L. W a l e w s k i , L X X X V . 5; C z a p s k i , 5061 h) T r o j a k i k o r o n n e z 1598 r.

Z 3 wierszami napisu i z L w środku roku: 150. S I G I II D — G R E X P M D L

GROS A R G | .TRI.REG | .PO LO N I | .5 L 98 W a l e w s k i , LXXXIV. 7 151. S I G III D G : R E X P O M D L

GROS. A R G | T R I.R E G 1 P O LO N | . 15 L 98. W a l e w s k i , LXXXIV. 6 152. S I G I I I D G — R E X P O M D L

G RO SARG | .TRI.REG | .PO LO N I i .15 L 98. W a l e w s k i , LXXXIV. 8

153. S I G I I I D G — R E X P O M D L

GROS. A R G | TR I.R E G | PO LO N ) . 15.L.98. Cz a p s k i , 5060

i) T r o j a k i k o r o n n e z 1598 r.

Z dwoma wierszami napisu i z L w środku roku u dołu: 154. S I G I I I D G — R E X P M D L GROS.ARG 1 T R IP .P O L O | 15.L.98 C z a p s k i , 10204 R 155. S I G I II D-G - R E X P M D L G ROS.ARG j T R IP .P O L O | 15.L.98 W a l e w s k i , L X X X V . 1 R. 156. S I G I II D — G — R E X P M D L GROS. A R G | TR IP .R E G | .15.L.98. W a l e w s k i , L X X X V . 6 157. S I G I I I S G R E X . P.M.D.L. GROS. A R G j T R IP .P O L O | .15.L.98.