Marek Radoch
Krzyżackie przywileje dla
mieszkańców Świętego Mikołaja
(Sanct Niclas) : kilka uwag o
początkach Mikołajek
Echa Przeszłości 13, 57-71
Marek Radoch
In s ty tu t H istorii i Stosunków Międzynarodowych U niw ersytet W arm ińsko-M azurski w Olsztynie
KRZYŻACKIE PRZYWILEJE DLA MIESZKAŃCÓW
ŚWIĘTEGO MIKOŁAJA (SANCT NICLAS).
KILKA UWAG O POCZĄTKACH MIKOŁAJEK
T rz y z a c h o w a n e k rz y ż a c k ie p rz y w ile je d la m ie s z k a ń c ó w Ś w ię te g o M ik o ł a j a ( S a n c t N ic la s ), p ó ź n ie js z y c h M ik o ła je k (N ic o la ik e n ), w p r a w d z ie ju ż w 1904 r. z o s ta ły w y d a n e d r u k ie m p rz e z F r a n z a K o c h a 1, a le j a k d o ty c h c z a s b liżej im się n ie p r z y jr z a n o 2. A p rz e c ie ż ic h sz c z eg ó ło w a a n a liz a m o że n a m rz u c ić w ięcej ś w ia tła n a p o w s ta n ie i p o c z ą tk i M ik o ła je k , te g o d z iś a tr a k c y jn e go tu r y s ty c z n ie m a z u rs k ie g o m ia s te c z k a .
P o w s ta n ie Ś w ię te g o M ik o ła ja ( S a n c t N ic la s ) n a le ż y n ie w ą tp liw ie w ią z a ć z d z ia ła ln o ś c ią o s a d n ic z ą H e n r y k a v o n R ic h te n b e rg , k tó r y w ó w czas b y ł j e d
1 Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, XX. Hauptabteilung (dalej GStAPK), Ordensfolianten (dalej OF), nr 97b, p. 122 i Ostpreussische Folianten, nr 333, p. 133, 135 i nr 334, p. 105-106; N a ch tra g u n d U rkunden z u r Geschichte der S ta d t N ikolaiken, wyd. F. Koch, „Mitteilungen der Litterarischen Gesellschaft Masovia”, R. 10, z. 10, 1904, nr 1, 2, 3, s. 224-227.
2 M. Toeppen, H istoria Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i ku ltu ry pruskiej, tłum. M. Szymańska-Jasińska, Olsztyn 1995, s. 145; W. Kętrzyński, O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich, Lwów 1882, s. 472; F. Koch, Z u r Geschichte der S ta d t N ikolaiken, „Mitte ilungen der Litterarischen Gesellschaft Masovia”, R. 9, z. 9, 1903, s. 43-44; F. Koch, Z u r älteren Geschichte von N iko la iken, w: Unsere m asurische H eim at. Z u m hundertjährigen Bestehen des Kreises Sensburg, pod red. K. Templina, Sensburg 1926, s. 211-212; H. von Wichdorff, Beiträge z u r Geschichte des Ordensschlosses R h ein u n d der S ta d t R hein im Kreise Lötzen in M asuren, „Mitteilungen der Literarischen Gesellschaft Masovia”, R. 31, z. 31, 1926, s. 129, 130-131; O. Barkowski, B eiträge z u r S ied lu n g s- u n d O rtsgeschichte des H a u p ta m te s R h e in , „Alt preußische Forschungen”, t. 9, 1934, s. 207; L. Czubiel, T. Domagała, Z abytkow e ośrodki m iej skie Warmii i M azur, Olsztyn 1969, s. 191; J. Judziński, Z dziejów M ikołajek, w: Mrągowo. Z dziejów m iasta i pow iatu, pod red. A. Wakara, Olsztyn 1975, s. 113-114; H.A. Rygier, M ikołaj k i przez wieki, Mikołajki 1995, s. 12-13; G. Białuński, O sadnictwo regionu Wielkich Jezior M azurskich od X IV do początku X V III w ieku - starostwo leckie (giżyckie) i ryńskie, Olsztyn 1996, s. 36, 75-76.
n o c z e ś n ie p r o k u r a to r e m R a s te n b u r g a (R a s te m b o rk a , K ę trz y n a ) i R y n u 3. O n to p rz e c ie ż w y k o rz y s ta ł p o b y t w ie lk ie g o m i s t r z a K o n r a d a v o n E r lic h s h a u s e n u sie b ie w R a s te n b u r g u 18 lu te g o 1444 r. do w y s ta w ie n ia p r z y w ile ju d la W a w rz y ń c a P r u s a (G a lin d a ? ), z a p e w n e z z a m k u r y ń s k ie g o 4. O w e m u W aw rz y ń c o w i P r u s o w i, d o ty c h c z a s g o r l i w i e i w i e r n i e s ł u ż ą c e m u Z a k o n o w i5, z w ie rz c h n ik Z a k o n u n a d a ł w te d y 15 ła n ó w (czyli ok. 2 5 2 h a ) 6 p r z y Ś w i ę t y m M i k o ł a j u w p r o k u r a t o r i i r y ń s k i e j (b ey S a n c te N ic lis im g e b ite R e y n g e le g e n )7.
J a k w id a ć ju ż n ie co w c z e śn ie j k rz y ż a c c y u rz ę d n ic y z z a m k u ry ń s k ie g o m u s ie li ro z p o c z ą ć k o lo n iz a c ję p o łu d n io w e g o k r a ń c a je z io r a T a łty od p o s ta w ie n i a ta m k a p lic y (z a p e w n e n ie w ie lk ie j d re w n ia n e j) p o d w e z w a n ie m św. M ik o ła ja , k t ó r ą o b s łu g iw a ł - j a k m o ż n a się d o m y śla ć - k rz y ż a c k i k a p e la n ( b r a t k a p ła n ) z k a p lic y z a m k o w e j św. W a w rz y ń c a w R y n ie 8. W y d aje się, że k a p lic a św. M ik o ła ja m u s ia ła p o w s ta ć n a k r ó tk o p r z e d 18 lu ty m 1444 r. M oże b y ł to 6 g r u d n ia 1443 r., s t ą d w y b ó r św. M ik o ła ja n a p a t r o n a now ej k ap licy . T a k ż e ze w z g lę d u n a to , że św. M ik o ła j z M iry j e s t p a tr o n e m ż e g la rz y i ry b a k ó w id e a ln ie p a s o w a ł do te g o m ie jsc a . U s y tu o w a n ie k a p lic y św. M ik o ła ja n a p o łu d n io w y m k r a ń c u je z . T a łty te ż c h y b a n ie by ło p rz y p a d k o w e 9. N ie w ą tp liw ie 3 Henryk von Richtenberg był prokuratorem Rastemborka i Rynu (Pfleger von Rasten burg und Rhein) od 13 XI 1442 do 29 I 1447 r. Zob. J. Voigt, N a m en - Codex der D eutschen Ordens - Beam ten, Hochmeister, Landm eister, Großgebietiger, K om thure, Vögte, Pfleger, H och m eister - Kompane, K reuzfahrer u n d Söldner - H auptleute in Preussen. D er R itter - Orden S. M aria des Deutschen H auses zu Jerusalem in Preussen, Królewiec 1843, s. 101; M. Toeppen, op. cit., s. 106; H. von Wichdorff, op. cit., s. 129.
4 Być może ów Wawrzyniec Prus był ochrzczony przez kapelana z kaplicy zamkowej św. Wawrzyńca w Rynie (stąd jego imię).
5 Zmudzini w skardze z 1402 r. tak oto wyrażali się o wiernie służących Zakonowi Pru sach: G dybyśm y przyjęli wiarę, tenże los niewoli byłby nas spotkał co i Prusów. Ilekroć bracia zakonni najeżdżali cudze kraje, w ysyłali naprzód Prusów, aby krew lu d zk ą przelewali. Ci byli w tym względzie gorliwi, p a lili świątynie, rabowali, naw et gorzej od Turków się zachowywali, a im okrutniej się sprawili, tym głośniej radow ał się Zakon. Zob. bliżej M. Radoch, Walki Z ako n u Krzyżackiego o Ż m u d ź od połowy X III w ieku do 1411 roku, Olsztyn 2011, s. 187.
6 Łan lub włóka (Hufen). Łan flamandzki lub chełmiński był miarą powierzchni przyjętą jako obowiązująca w prawie chełmińskim i w całym państwie krzyżackim. Podobnie jak radło była początkowo jednostką wydajności i oznaczała obszar, który był w stanie zaorać chłop posługując się pługiem. Później dopiero zaczęto prowadzić dokładniejsze pomiary i 1 łan cheł miński odpowiadał powierzchni ok. 16,8 ha. Chłop (Prus, Polak) osadzony na prawie chełmiń skim otrzymywał gospodarstwo o powierzchni 2 łanów, czyli ok. 33 ha. Zob. W. Odyniec, C hełm iński system m ia r i chełm ińska stopa m ennicza w rozwoju historycznym , w: S tu d ia cul- m ensia historico-juridica czyli Księga pa m ią tko w a 750-lecia pra w a chełm ińskiego, t. 1, pod red. Z. Zdrójkowskiego, Toruń 1990, s. 397 i n.
7 N achtrag u n d U rkunden z u r Geschichte der S ta d t N ikolaiken, nr 1, s. 224-225.
8 Kaplica św. Mikołaja w Świętym Mikołaju (Sanct Niclas) przed reformacją nie była ujęta w wykazie (pochodzącym z lat 1487-1528) parafii i kościołów filialnych w archiprezbiteratach warmińskich. Jak widać Krzyżacy zastrzegli sobie prawo patronatu nad kaplicą św. Mikołaja. Zob. bliżej Archiprezbyterales sedes dioecesis Warmiensis cum suis m ansis et lastis decim arum , wyd. J.M. Saage, C.P. Woelky, w: „Scriptores rerum Warmiensium”, t. 1, Braniewo 1866, s. 402-407.
9 Usytuowanie tej kaplicy jakoby n a w z g ó r z u w ia t r a c z n y m nie ma potwierdzenia w źródłach i należy chyba traktować jako bezpodstawny domysł Franza Kocha, może oparty na tradycji ludowej. Zob. F. Koch, Z u r Geschichte..., s. 44; idem, Z u r alteren Geschichte..., s. 211 i za nim J. Judziński, op. cit., s. 113; H.A. Rygier, op. cit., s. 12-13.
m u s ia n o t u b r a ć p o d u w a g ę d o g o d n e w o d n e p o łą c z e n ie k o m u n ik a c y jn e z z a m k ie m w R y n ie. B o w ie m oprócz w ó w czas (c h y b a n ie n a jle p s z e j? ) d ro g i lą d o w ej (p rz e z p u sz c z ę ) d o trz e ć m o ż n a by ło do te j k a p lic y d r o g ą w o d n ą (jezio r a m i R y ń s k im i T a łty ), a w zim ie n a s a n ia c h (po z a m a r z n ię te j ta f li jezio r).
Z g o d n ie z w o l ą R a d y i z e z w o l e n i e m n a s z y c h [z a k o n n y c h ] d o s t o j n i k ó w - j a k in fo rm u je n a s ta k ż e p ie rw s z y p rz y w ile j z 18 lu te g o 1444 r. - owe 15 ła n ó w p rz y k a p lic y św. M ik o ła ja n a d a n o W aw rzy ń co w i P ru s o w i i j e g o p r a w n y m w s z e l k i m s p a d k o b i e r c o m i n a s t ę p c o m10 i o d d a w a n o je im w w i e c z y s t e p o s ia d a n ie . G ra n ic e te g o 1 5 -ła n o w e g o o b s z a r u (w o ln eg o do o b ję c ia w p o s ia d a n ie ) m ia ły b y ć w s k a z a n e p rz e z b r a c i k rz y ż a c k ic h , a m ia ł o n o b ejm o w ać: p o la, łą k i, p a s tw is k a , lasy , g ę stw in y , a n a w e t b a g n a i k r z a k i. R ó w n ież p o d k re ślo n o , że n a d a w a n o t e n o b s z a r W a w rz y ń c o w i P ru s o w i n a p r a w i e m a g d e b u r s k i m z p ra w e m d z ie d z ic z e n ia p rz e z o b ydw oje d zieci (c z u b e id e n k in d e n ). W a w rz y n ie c P r u s ja k o w ła śc ic ie l g ru n to w y o tr z y m a ł te ż p ra w o p o w o ły w a n ia ła w y s ą d o w e j11 do s ą d z e n ia s p r a w w o b rę b ie sw o ic h dóbr. P o w o ła n i p rz e z n ieg o ła w n ic y m ie li tw o rz y ć d w a ro d z a je są d ó w ła w n ic z y c h : w ie lk i (z b ie ra ją c y się z a p e w n e tr z y ra z y do ro k u ) i m a ły (d la p o trz e b b ie ż ą c y c h , z b ie ra ją c y się z a p e w n e co d w a ty g o d n ie ). P r z y ty m Z a k o n z a s tr z e g a ł so b ie z w ie rz c h n ic tw o n a d ty m s ą d o w n ic tw e m . W a w rz y n ie c P r u s , ja k o le n n ik Z a k o n u , s ie d z ą c y n a z ie m ia c h k rz y ż a c k ic h n a p r a w ie r y c e rs k im , z o b o w ią z a n y b y ł z te g o t y t u ł u (ja k te ż je g o s p a d k o b ie rc y ) do je d n e j s łu ż b y w o jsk o w ej w z b ro i i n a k o n iu (so lle n s e y n c z u th u n e y n e n r e d lic h e n d i n s t m it h e n g is t u n d h a r n is c h ) . M ia ł się s ta w ia ć d la o b ro n y z ie m i p rz e z sie b ie z a m ie s z k iw a n e j, u d a w a ć się n a w y p ra w y (rejz y ) w c e lu p o b u d o w a n ia n o w y c h z a m k ó w z a k o n n y c h alb o d la z b u r z e n ia s ta r y c h , b ą d ź d la u le p s z a n ia (m o d e rn iz a c ji) w a ro w n i k rz y ż a c k ic h , k tó r e te g o w y m a g a ły . A m ia ł słu ż y ć Z a k o n o w i w ted y , k ie d y te g o b r a c ia k r z y żaccy od n ie g o z a ż ą d a ją i t a k c zęsto , j a k o n i so b ie za ż y c zą , a ta k ż e u d a w a ć się ta m , d o k ą d o n i b ę d ą c h cieli. P o n a d to z o b o w ią z a n y b y ł co ro czn ie n a d z ie ń św. M a r c in a (11 lis to p a d a ) s k ła d a ć d a n in ę p a n o m z a k o n n y m w p o sta c i: 1 f u n t a k r a m a r s k ie g o w o s k u i 1 c h e łm iń s k ie g o fe n ig a a lb o w to m iejsce 5 p r u s k ic h fenigów , j a k ró w n ie ż d o s ta rc z a ć (jak o d a n in ę w n a tu r z e ) 1 k o rz e c ż y ta od k a ż d e g o ł a n a (czyli w s u m ie 15 korców ). Do te g o w s z y s tk ie g o Z a k o n je sz c z e d o d a w a ł ( n a k o ń c u te g o p ie rw sz e g o p rz y w ile ju ) z e zw o len ie d la W aw r z y ń c a P r u s a i je g o n a s tę p c ó w n a w o l n e r y b o ł ó w s t w o (z a p e w n e w p o b lisk ic h je z io ra c h ), je d n a k ty lk o n a ta k ie , w k tó r y m poło w y ry b d o k o n y w a n e b ę d ą w y łą c z n ie l i n k a m i ( n ie w ą tp liw ie z a k o ń c z o n y m i h a c z y k a m i i p rz y m o c o w a n y m i do w ę d z is k a ), czy li w ę d k a m i i w y łą c z n ie n a w ł a s n e s t o ł y (czyli d la z a s p o k o je n ia w ła s n y c h p o trz e b ), a le n ie n a s p r z e d a ż 12.
10 Czyli spadkobiercy Wawrzyńca Prusa nabywali prawo do dziedziczenia po nim jego dóbr. 11 Zob. H. Samsonowicz, Ł aw a sądowa, w: E ncyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, t. 1, pod red. A. Mączaka, Warszawa 1981, s. 447.
12 Oprócz prokuratora Henryka von Richtenberg świadczyli także na tym dokumencie: wielki komtur Jan von Remchingen, kapelan wielkiego mistrza Sylwester, prokurator w Szakach Dytrych von Northeym, kompan „wyższy” wielkiego mistrza Helfrich von Selbold, kompan „niższy” wielkiego mistrza Wilhelm von Hundenborn, pisarz wielkiego mistrza Jan i jeszcze wielu innych ludzi (nie wymienio nych z imienia). Zob. N achtrag u nd Urkunden zu r Geschichte der S ta d t Nikolaiken, nr 1, s. 224-225.
W y n ik ie m p o w y ższeg o n a d a n i a by ło p o w s ta n ie w si s łu ż e b n e j (lo k o w an ej n a p ra w ie m a g d e b u r s k im ). J a k w id a ć w ie ś Ś w ię ty M ik o łaj ( S a n c t N ic la s) z a jm o w a ła n ie z a g o s p o d a r o w a n y p rz e d 14 4 4 r. f r a g m e n t P u s z c z y G a lin d z k ie j. J e d n a k z a in ic jo w a n e m u p rz e z u rz ę d n ik ó w k rz y ż a c k ic h około 14 4 4 r. p o w s ta n i u Ś w ię te g o M ik o ła ja ( S a n c t N ic la s ) to w a rz y s z y ł p ó źn iej - j a k się w y d a je - n ie w ie lk i n a p ły w o sa d n ik ó w . S tą d Ś w ię ty M ik o łaj ( S a n c t N ic la s) to n a j p ie r w n ie w ie lk a o s a d a , a p o te m (do w y b u c h u w o jn y tr z y n a s to le tn ie j) m a le ń k a w ieś, k tó re j ź ró d ła k rz y ż a c k ie n ie p o ś w ię c a ją ż a d n e j u w a g i13. T en i ta k z a p e w n e m iz e r n y rozw ój te j m iejsco w o ści m u s ia ła p r z y h a m o w a ć n ie w ą tp li w ie w o jn a tr z y n a s to le tn ia .
S zc z e g ó ln ie m u s ia ły d a ć się w e z n a k i w si Ś w ię ty M ik o łaj d z ia ła n ia z b ro j n e z k o ń c a 1455 i p o c z ą tk u 14 5 6 r. B o w ie m p ó ź n ą je s i e n i ą 1455 r. doszło n ie o c z e k iw a n ie do u a k ty w n ie n ia się m iejsc o w ej lu d n o ś c i, tj. w o ln y c h , p r z e w a ż n ie p o c h o d z e n ia m a z u rs k ie g o , i chłopów , w ty m ró w n ie ż n ie m ie c k ic h , w re jo n ie w ie lk ic h je z io r i p u s z c z y 14. W o ln i i c h ło p i, k tó rz y n a jp ie r w z a ję li J o h a n n i s b u r g (P isz ), o b s a d z ili n a s tę p n ie p rz e d 2 4 lis to p a d a 1455 r. z a m k i L yck (E łk ) i L ö tz e n (G iż y ck o )15. B e z c z y n n o ść dow ódców k rz y ż a c k ic h w Se- e h e s te n (S z e s tn ie ) i R y n ie s p o w o d o w a ła o b lę ż e n ie te g o o s ta tn ie g o z a m k u (od 13 g r u d n ia 1455 r.) p rz e z około 900 lu d z i. W o ln i i ch ło p i o to czy li z a m e k r y ń s k i p rz y p om ocy s a ń . 30 s ty c z n ia 1456 r. n a s t ą p i ł a t a k o d sieczy k r z y ż a c k ie j (z o rg a n iz o w a n e j p rz e z dow ódcę O ls z ty n a J e rz e g o v o n S c h lie b e n ) n a o d d z ia ły w o ln y c h i c h ło p ó w p o d R y n e m . M im o z a c ie k łe j o b ro n y i w a lk i p rz y p om ocy o szczep ó w i in n e j b r o n i rę c z n e j z o s ta ły o n e ro z b ite p rz e z z a c ię ż n y c h z a k o n n y c h . P o le c m ia ło aż 500 w o ln y c h i c h ło p ó w 16. W s k u te k k lę s k i pod R y n e m z a ła m a ł się d a ls z y r u c h z b ro jn y w o ln y c h i chłopów .
N ie w ą tp liw ie ow i w o ln i i c h ło p i, p o ru s z a ją c y się n a s a n ia c h , p o d R y n m o g li d o trz e ć po z a m a r z n ię ty c h ta f la c h jezio r. J e ś l i t a k by ło to m u s ie li p o r u s z a ć się - choć o ty m m ilc z ą ź ró d ła k rz y ż a c k ie - p r z y Ś w ię ty m M ik o ła ju ( S a n c t N ic la s). M oże ta k ż e w ś ró d ty c h w o ln y c h i chło p ó w b y li m ie s z k a ń c y ze Ś w ięte g o M ik o ła ja . C hoć ta k ż e co n ie k tó rz y (jeśli zdołali?) m o g li się sc h ro n ić w z a m k u ry ń s k im . T a k czy o w a k te d z ia ła n ia m ilita r n e m ia ły n e g a ty w n y w p ły w n a te n re jo n w ie lk ic h je z io r i puszczy. D o p ro w ad z iły b o w iem n ie c h y b n ie do z m n ie js z e n ia się liczby lu d n o śc i n a ty m te re n ie , a ta k ż e do je j z u b o ż e n ia 17.
13 Jak słusznie zauważył G. Białuński (Osadnictwo..., s. 69) p rzed wojną trzynastoletnią istniały tu ta j dobra służebne, o których potem je d n a k źródła milczą.
14 Przyczynę zbrojnego wystąpienia - jak ustalił M. Biskup (Trzynastoletnia wojna z Z a ko nem K rzyżackim 1454-1466, Warszawa 1967, s. 420) - stanowić mogły nadużycia dowódców zaciężnych i braci krzyżackich z Szestna lub Reszla, eksploatujących puszczańskie okręgi wokół Ełku i Pisza. Możliwe, że inspiracja wyszła od dolnopruskich ośrodków związkowych, z Rasten- burgiem (Kętrzynem) na czele, choć ruch zbrojny miał charakter żywiołowy.
15 W Ełku oszczędzono tylko braci zakonnych; resztę załogi wybito. Zameczek w Giżycku został spalony. Ibidem.
16 Tylko 19 dostało się do niewoli, co świadczy o dużej zaciętości walki. Strona krzyżacka obliczała straty własne na 20 ludzi. Ibidem, s. 420-421.
17 GStAPK, Ordensbriefarchiv (dalej OBA), nr 14082, 14254, 14294; M. Biskup, Trzyna stoletnia..., s. 420-421.
N ie m o ż e w ię c d ziw i f a k t, że o Ś w ię ty m M ik o ła ju ( S a n c t N ic la s) p rz e z n a s tę p n e 50 l a t ż a d n e ź ró d ła k rz y ż a c k ie n ie w s p o m in a ją . W y d aje się, że Ś w ię ty M ik o łaj ( S a n c t N ic la s) s p a d ł w ó w c z a s do r a n g i n ie w ie lk ie j osady. P o b lis k i z a m e k w R y n ie (w ra z p o d z a m c z em ), p o d k tó r y p o d le g a ł Ś w ię ty M i k o ła j, choć po r a z tr z e c i od 1477 r. s t a ł się s ie d z ib ą k o m tu r a r y ń s k ie g o 18, w d a ls z y m c ią g u p o z o s ta w a ł n ie w ie lk im p o d w z g lę d e m liczb y z a m ie s z k u ją c e j go lu d n o ś c i k rz y ż a c k im o ś ro d k ie m u rz ę d n ic z y m . W d a ls z y m c ią g u m ie s z k a ń com , z a m ie s z k u ją c y m w z a m k u r y ń s k im , j a k i w je g o o k o licach , w y s ta rc z a ło do s p r a w o w a n ia o b rz ę d ó w re lig ijn y c h je d n o ty lk o m ie jsc e - k a p lic a z a m k o w a św. W a w rz y ń c a 19. J a k d o w ia d u je m y się z p is m a k o m tu r a ry ń s k ie g o R u d o lfa v o n T ip p e ls k ir c h e n do b is k u p a w a rm iń s k ie g o Ł u k a s z a W a tz e n ro d e g o z 17 m a r c a 1493 r. p a n e m k a p ł a n e m w k a p lic y za m k o w e j św. W a w rz y ń c a w R y n ie z o s ta ł J o r g e ( J e rz y )20. Z a p e w n e p o d o p ie k ą te g o k a p ł a n a b y ła ta k ż e w ó w czas
18 Ryn był siedzibą komturstwa najpierw w latach 1393-1397, a potem jeszcze w latach 1418-1422. Zob. B. Jähnig, Wykaz urzędów. Dostojnicy zakonu krzyżackiego w Prusach, w: P aństw o zakonu krzyżackiego w Prusach. Podziały adm inistracyjne i kościelne w X III-X V I wie ku , pod red. Z.H. Nowaka przy współpracy R. Czai, Toruń 2000, s. 115, 126; S. Jóźwiak, C entralne i terytorialne organy w ładzy zakonu krzyżackiego w P rusach w latach 1228-1410. R ozw ój - Przekształcenia - Kompetencje, Toruń 2001, s. 141, 164.
19 Dopiero w początkach XVI w. (1507, 1524 r.) była już mowa o kościele, a nie kaplicy w Rynie. Zob. G. Białuński, Osadnictwo..., s. 77.
20 List ten zawiera bardzo ciekawe informacje o okolicznościach powołania Jorgego na kapłana w kaplicy zamkowej w Rynie, jak też bliższe informacje o warunkach funkcjonowania tej kaplicy. Stąd warto przytoczyć tłumaczenie tego pisma w całości: Tem u czcigodnemu w Bogu Ojcu i p a n u p a n u Ł ukaszow i [Watzenrodemu], biskupowi w Braniewie, m ojem u łaskaw em u p a n u . Moje przyjacielskie pozdrow ienie ze służeniem gotowością sta łą na nowo. Czcigodny w Bogu Ojcu i łaskaw y panie. Według tego zdarzyć się m iało w asza świątobliwość poproszony ten tego doradza i za rządza tego p a n a Jorgego (Jerzego) m oim p anem kapłanem w R ynie tej kaplicy w św. Wawrzyńcu, tak p rzy tym b u d yn ku zam kow ym , to m nie bardzo d ziw i i m i nie m a w ątpli wości w asza świątobliwość nieświadom y je s t kto je s t jego [kto mu podlega, co jest w jego gestii?] w szakże jednego dru g im bratem tego za ko n u [krzyżackiego] m a m do staw iania (do zastępowa nia) i proszę w aszą świątobliwość żeby takie jego postępowanie nie przytrafiło się więcej. Kiedy ta sam a kaplica w św. W awrzyńcu także w m ożliwościach je s t do u trzym ania jednego kapłana, tak je m u jed n em u ko m tu r w R ynie także te jedzenie daje, kto z nich własnego przynależenia nie m a jednego tego m iasta, tam oni n a miejscu, i ten kap ła n nie z je d n e j ręki całą dziesięcinę ma, j a k on w asza świątobliwość ustnie chciał zostanie powiadom iony, lecz około 15 albo 16 grzyw ien p r u skich może on na tę Wielkanoc dostawać. Także nie m a on żadnego własnego konia i waszej świątobliwości chciało się zobaczenia ja k on pieszo jest, i to j a je m u cały czas konia i knechta w inienem sprawiać, j a nie jestem przekonany tego czynić, kiedy j a mojego konia i służbę cały czas sam potrzebuję. Także łaskaw y panie tu ta j je s t ta kaplica w św. W awrzyńcu nie tak zam oż na, to się ten sakram ent tam może trzym ać i oświetlenie (świeczniki) i od d a w na tu ta j je s t się bez proboszcza, lecz te sakram enty na za m k u się trzym a, tak to je d n a spraw a naw zajem je s t to za m k u i kaplicy z kielicham i i sprzętam i kościelnym i i ten [każdy] pogrzeb w św. Wawrzyńcu jest. Co j a waszej świątobliwości do chcenia winien okazywać, j a jestem cały czas skłonny do czynienia. Dane w Rynie 17 m arca 1493 r B ra t R u d o lf von Tippelskirchen, niemieckiego zakonu ko m tu r w Rynie. Zob. U rkunden über kirchliche Orte u n d Geistliche in M asuren aus der Z eit vor der R eform ation, wyd. M. Liedtke, „Mitteilungen der Litterarischen Gesellschaft Masovia”, R. 6, z. 6, 1900, nr 3, s. 69-70; G. Białuński, O sadnictwo..., s. 76-77. Patrz też bliżej na temat stosunku biskupa warmińskiego Łukasza Watzenrode do Zakonu Krzyżackiego K. Górski, Ł u kasz Watzenrode, życie i działalność polityczna (1447-1512), Wrocław 1973, s. 52 i n.
k a p lic a św. M ik o ła ja w Ś w ię ty m M ik o ła ju ( S a n c t N ic la s), do k tó re j u d a w a ł się w n ie d z ie lę i ś w ię ta d la o d p r a w ia n ia m s z y ś w ię ty c h 21.
P o n o w n e p o ja w ie n ie się Ś w ię te g o M ik o ła ja ( S a n c t N ic la s) w ź ró d ła c h (p o d r o k ie m 1507) w ią ż e się z p o w s ta n ie m t u d re w n ia n e g o d w o ru k rz y ż a c k ie go22. W 1507 r. o d n o to w a n o b o w ie m , że w o w y m d w o rz e w Ś w ię ty m M ik o ła ju (im h o f z u S a n c t N ic la s) z n a jd o w a ły się c z te ry k o n ie i d w a n a ś c ie w ołów 23. Tę s a m ą liczb ę k o n i (4) i w ołów (12) p o s ia d a ł ró w n ie ż d w ó r w Ś w ię ty m M ik o ła ju w 1508 r. P o d ty m ro k ie m z a p is a n o ta k ż e , że ów d w ó r k rz y ż a c k i d y sp o n o w a ł 12 ła s z ta m i24 z ia r n a sie w n e g o (ż y ta )25.
N ie w ą tp liw ie to w y siłk o w i o s a d n ic z e m u k o m tu r a ry ń s k ie g o R u d o lfa v o n T ip p e ls k ir c h e n (je d n o c z e śn ie w ie lk ie g o s z a tn e g o w P r u s a c h G ó rn y c h ) Ś w ię ty M ik o łaj ( S a n c t N ic la s) z a w d z ię c z a ł w ó w czas n a p ły w n o w y c h o s a d n ik ó w 26.
23 k w ie tn ia 15 1 4 r.27 n a z a m k u w R y n ie w ie lk i s z a tn y i k o m tu r r y ń s k i R u d o lf v o n T ip p e ls k ir c h e n n a d a ł w w ie c z y ste p o s ia d a n ie J a n o w i N ogajow i, k a rc z m a rz o w i w Ś w ię ty m M ik o ła ju (H a n s N ogay, k r u g e r z u S a n c t N ic la u s ) i je g o s p a d k o b ie rc o m (m a łż e ń s k im p o to m k o m ) k a r c z m ę , n a p r a w ie c h e łm iń s k im . K a r c z m a t a m ia ła b y ć p o ło ż o n a w Ś w ię ty m M ik o ła ju b l i s k o p r z y m o śc ie , o k o ło o g r o d ó w 28. Z a te n a d a n ie z o b o w ią z a n y b y ł J a n N o g aj, j a k i jeg o sp a d k o b ie rc y , ro k ro c z n ie n a św. M a r c in a (11 lis to p a d a ) , p ła c ić Z a k o n o w i 3 le k k ie g rz y w n y (d re y m a r g g e rin g )29, j a k te ż d o s ta r c z a ć 12 k u r. P o n a d to o w e m u k a rc z m a rz o w i J a n o w i N o g ajo w i, j a k i je g o p ra w n y m sp a d k o b ie rc o m
21 J.M. Saage, C.P. Woelky, IX. Sedes archipresbyterales diocesis W armiensis, w: „Scripto- res rerum Warmiensium”, t. 1, s. 388 i 389 (także przypis 19 na tej stronie); U rkunden über kirchliche ..., nr 3, s. 69-70.
22 W dworach krzyżackich koncentrowała się działalność gospodarcza: rolnictwo i hodow la. Zob. W. Długokęcki, Zaginione dwory krzyżackie w okolicach M alborka. Uwagi do badań na d osadnictw em Ż u ła w Wielkich w średniowieczu, w: Krzyżowcy, kronikarze, dyplom aci, pod red. B. Śliwińskiego, G dańskie stu d ia z dziejów średniowiecza, nr 4, Gdańsk-Koszalin 1997, s. 23.
23 D as grosse Ä m terbuch des D eutschen Ordens, wyd. W. Ziesemer, Gdańsk 1921 (dalej GADO), s. 199: Im h o f z u S a n ct Niclas: 4 pferde, 12 ochssen; H. von Wichdorff, op. cit., s. 121.
24 W Prusach Krzyżackich posługiwano się łasztem gdańskim, który liczył ok. 2915-3003 litra, czyli ok. 2107-2124 kg pszenicy. Zob. P. Pizuński, K rzyżacy od A do Z, Skarszewy 1999, s. 131.
25 GADO, s. 200: Im h o f z u sanct N iclas: 4 pferde, 12 ochssen. Sahet: [...] korn [...], 1 last z u sanct Niclas; H. von Wichdorff, op. cit., s. 121.
26 Rudolf von Tippelskirchen był komturem ryńskim od 10 IV 1491 r. do 13 V 1516 r., a wielkim szatnym od 1499 r. Zob. B. Jähnig, W ykaz urzędów, s. 115.
27 Jak trafnie udowodnił Otto Barkowski (op. cit., s. 207) wydany przez Franza Kocha przywilej z datą 30 III 1516 r. (N achtrag u n d U rkunden z u r Geschichte der S ta d t N ikolaiken, nr 3, s. 226-227) należy jednak datować na 1514 r.
28 Jak widać już w 1514 r. (a nie jak przyjmuje się w literaturze od 1516 r.) istniał tu most (niewątpliwie drewniany). Znajdował się on nad cieśniną, która łączyła Jezioro Mikołajskie z jez. Tałty. Zob. N achtrag u n d U rkunden z u r Geschichte der S ta d t N ikolaiken, nr 3, s. 226; F. Koch, Z u r Geschichte, s. 44; idem, Z u r alteren Geschichte, s. 212; E. Biedrawina-Sukertowa, D zień „ogiera stynkowego" w M ikołajkach, „Przegląd Zachodni”, R. 7, nr 3, 1951, s. 262; J. Judziński, op. cit., s. 114; H.A. Rygier, op. cit., s. 13.
29 Na 1 lekką grzywnę liczono 24 skojce, a 24 grzywny lekkie na 1 funt srebra (około 1526 r. grzywna ta spodlała i 30 grzywien zawierało zaledwie 1 funt srebra).
n a d a n o 2 m o rg i (ok. 1,12 h a ) 30 łą k w Ł u k n ia ń s k im Z a k ą tk u (a u ffm L u c k n e - in is c h e n O rt), p o ło ż o n y m n ie w ą tp liw ie n a z a c h ó d od d z isie jsz e g o je z . Ł u k n a j- no (d a w n ie j b ę d ą c e g o p ó łn o c n o -z a c h o d n ią z a to k ą je z io r a Ś n ia rd w y , p o łą c z o n ą z n im k r ó t k ą s tr u g ą ) i o b ecn ej Z a to k i Ł u k n a jn o 31. N a ty c h łą k a c h n ie było ż a d n y c h sz k ó d i m ó g ł ów k a r c z m a rz w e d łu g sw ego z a m y s łu j e u le p s z a ć i p o te m w y k o rz y sty w a ć . R ó w n ie ż w in ie n b y ł J a n N o g a j, j a k i je g o s p a d k o b ie rc y (m a łż e ń sc y ), od te g o r o d z a ju k a rc z m y św ia d c z y ć s z a r w a r k i, je d n a k o w e j a k in n i k a r c z m a rz e z o b s z a r u k o m tu r s tw a ry ń s k ie g o . A m ia n o w ic ie u tr z y m y w a ć w g o to w o ści d w a k o n ie z je d n y m w ozem . I w te d y i t a k c z ę sto j a k b r a c ia z a k o n n i, a lb o ic h w y s ła n n ic y z a ż ą d a ją J a n N o g aj m ia ł p rz e w o z ić s z a ty (o d z ie n ie ) i ży w n o ść ze Ś w ię te g o M ik o ła ja do R y n u , a ta k ż e z R y n u do Ś w ię te g o M ik o ła ja 32.
J a k m o ż e m y s ię d o m y ś la ć to m .in . ż y w n o ść z d w o r u k r z y ż a c k ie g o w Ś w ię ty m M ik o ła ju (h o f z u S a n c t N ic la s) m o g ła tr a f ia ć z a p o ś re d n ic tw e m k a r c z m a r z a J a n a N o g a ja do z a m k u ry ń s k ie g o . R ó w n ież s z a ty k a p ł a n a z k a p lic y św. W a w rz y ń c a m o g ły b yć w ó w cz as p rz e w o ż o n e do k a p lic y św. M ik o ła ja n a w ozie te g o k a r c z m a rz a .
Z k o le i 29 w r z e ś n ia 1515 r. n a z a m k u w R y n ie w ie lk i s z a tn y i k o m tu r r y ń s k i R u d o lf v o n T ip p e ls k ir c h e n n a d a ł w w ie c z y ste p o s ia d a n ie B a rtk o w i, k a rc z m a rz o w i w Ś w ię ty m M ik o ła ju (B a r tic k e , k r u g e r z u S a n c t N ic la u s ) i jego s p a d k o b ie rc o m (m a łż e ń s k im p o to m k o m ) k a rc z m ę n a p ra w ie c h e łm iń s k im . K a r c z m a t a m ia ła b y ć p o ło ż o n a w Ś w ię ty m M ik o ła ju t u ż p r z y N o g a j a k a r c z m ie , p o w y ż e j n a d t y m j e z i o r e m [M ik o ła jsk im ? ]. T a k j a k w p o p rz e d n im p rz y w i le ju z a to n a d a n ie k a r c z m a rz B a r te k b y ł zo b o w iązan y , j a k i je g o s p a d k o b ie r cy, ro k r o c z n ie n a św. M a r c in a (11 lis to p a d a ) , p ła c ić Z a k o n o w i 3 le k k ie g rzy w n y , j a k te ż d o s ta rc z a ć 12 k u r. P o n a d to o w e m u k a rc z m a rz o w i B a rtk o w i, j a k i je g o p r a w n y m s p a d k o b ie rc o m n a d a n o 2 m o rg i łą k w Ł u k n ia ń s k im Z a k ą tk u , ob o k łą k k a r c z m a r z a N o g a ja (a u fm L u c k n e in is c h e n O r t, n e b e n N ogay, d e s k r u g e r s w ie se n ). N a ty c h łą k a c h n ie było ż a d n y c h sz k ó d i m óg! ów k a r c z m a rz w e d łu g sw ego z a m y s łu je u le p s z a ć i p o te m w y k o rz y sty w a ć . R ó w n ie ż w in ie n b y ł k a r c z m a rz B a r te k , j a k i je g o s p a d k o b ie rc y (m a łż e ń sc y ), od te g o r o d z a ju k a rc z m y św ia d c z y ć s z a r w a r k i, je d n a k o w e j a k in n i k a r c z m a
30 Morga (także mórg, jutrzyna) - historyczna jednostka powierzchni używana w rolnic twie. Początkowo oznaczała obszar, jaki jeden człowiek mógł zaorać lub skosić jednym zaprzę giem w ciągu dnia roboczego (dokładnie od rana do południa), a jej wielkość wynosiła - zależnie od jakości gleby, zaprzęgu i narzędzi w Europie 0,33-1,07 ha. 1 morga chełmińska to około 0,56 ha, zaś 1 morga pruska duża równała się 0,5673 ha, a 1 morga pruska mała (zwana też morgą magdeburską) liczyła 0,2553 ha. Zob. M. Kamler, Morga, w: E ncyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, t. 1, pod red. A. Mączaka, Warszawa 1981, s. 568.
31 Zatoka Łuknajno to dziś strefa ciszy i dziczy na jez. Śniardwy, połączona bezpośrednio kanałem z jez. Łuknajno.
32 Na tym przywileju świadczyli: Hieronim von Pöllnigen, zwierzchnik piwnicy (kellerme ister) w Rynie, Veitt Ramuch von Ramegh, kompan komtura ryńskiego, Kacper Platener, pisarz komtura ryńskiego i inni niewymienieni z imienia. Zob. N a ch tra g u n d U rkunden z u r Geschichte d er S ta d t N iko la iken, nr 3, s. 226-227.
rz e w e w si. A m ia n o w ic ie u trz y m y w a ć w g o to w o ści d w a k o n ie z je d n y m w o zem . I w te d y i t a k c z ę sto j a k b r a c ia z a k o n n i alb o ic h w y s ła n n ic y z a ż ą d a ją , ów B a r te k m ia ł p rz e w o z ić s z a ty (o d z ie n ie ) i ż y w n o ść ze Ś w ię te g o M ik o ła ja do R y n u , a ta k ż e z R y n u do Ś w ię te g o M ik o ła ja 33.
W 15 1 6 r. sie ci r y b a c k ie n a je z io rz e B e łd a n y o b s łu g iw a ły d w a s t a t k i ry b a c k ie , z a p e w n e s ta c jo n u ją c e w Ś w ię ty m M ik o ła ju 34. R ó w n ie ż w 1 5 1 6 r. n a z a s ia n ie pól p o d le g ły c h p o d d w ó r w Ś w ię ty m M ik o ła ju p rz y g o to w a n o 2 ła s z ty ż y ta i p ó ł ł a s z t a ję c z m ie n ia 35. W 15 1 6 r. w d w o rz e w Ś w ię ty m M ik o ła ju z n a jd o w a ło się te ż : 6 w ołów do o r a n ia , 3 k la c z e (kobyły) n a d a ją c e się n a m a tk i, 3 p e w n e p łu g i z ż e la z a , 1 s z p a d e l, 1 ćw ie rć (n a c z y n ie ) do z ia r n a , 1 p ó łk o rz e c do z ia r n a , 3 lite w s k ie d r e w n ia n e w ozy36.
W 1517 r. w ie ś Ś w ię ty M ik o łaj ( S a n t N ic la u s ) w z m ia n k o w a n a j e s t ja k o c z y n sz o w a 37. M ia ła o n a w ó w cz as 50 ła n ó w (z te g o 47 było o b sa d z o n y c h ) i trz y k a rc z m y (czyli je s z c z e j e d n a p o ja w ić się m u s ia ła w 1516 a lb o 1517 r.). M ie s z k a ło w n ie j 39 g o sp o d a rz y , c z te re c h o g ro d n ik ó w i tr z e c h b a rtn ik ó w . P e w n i c h ło p i m ie li z a jm o w a ć n o w e łan y , a je d e n m ia ł zbiec. C zyli t a w ie ś n ie m ia ła w ó w czas s o łty s a , a n i ta k ż e p ro b o sz c z a 38.
W e d łu g p o p is u w o jsk o w eg o z 1519 r., p rz e d „ w o jn ą p r u s k ą ” w Ś w ię ty m M ik o ła ju ( S a n t N ic k la s ) do s łu ż b y w o jsk o w ej z o b o w ią z a n y c h by ło ta k ic h oto 41 osób: H e n s s e ll, G e rn m e is e r, J a n , K ry g e r, S ta ń k o (S ta n ic k o ), G rz eg o rz N iz io sz (G re g o r N is io rs s ), G iezło (G y sli), B o g d a n P ie r n ik ( P ie r n k P o g d o n ), W ą s ik (V onsk), R y s z a r d W ek s (W exx R is ir t), D a r e k (D o rrc), M a rc in J a n u s z ( M r tn J o n h u s z ) , C z e s ie k (C ze ssie c), F r a n c is z (F ra n c y s ), S te f a n (S te ffa n ), S t a n ik (S ta n ic k ), W a g n e r, K a z isz (X asy s), K loc, J a n N o lo k ( J a n N oloct), W ik la k (V ick lac), J e r o g te l ( J r o g tl) , M a r c in ( M a r tz in ) , N ik la k (N ic k la c ), M a rja s z (M a rja s ), J a n , N e ffre n , D o m in ik (D o m n k ), K rz y w o n o s e k (X vnsc), P io tr P r e is ( P e te r B re is s ), J a n , P io tr (P e te r), c z te re j o g ro d n ic y (I I I I g e r tn e r ) , c z te re j k a r c z m a rz e (I I I I k r u g e r ) i S te f a n ( S tfn u s )39.
12 c z e rw c a 1520 r. o d d z ia ły z K s ię s tw a M a z o w ieck ieg o d o k o n a ły w y p a d ów n a w sie w re jo n ie R y n u . W ó w c zas - j a k d o w ia d u je m y się l i s t u K rz y s z to f a G r o e b e n a do n a m i e s t n i k a z a m k u r y ń s k ie g o A d r i a n a v o n W a ib lin g e n - i s t n i a ł a r e a l n a g ro ź b a s p a le n ia Ś w ię te g o M ik o ła ja ( S a n t N ic k le s). J e d n a k do te g o n ie d o sz ło 40.
33 Przy tym przywileju nie mamy listy świadków. Zob. N a ch tra g u n d U rkunden zu r Geschichte der S ta d t N iko la iken, nr 2, s. 225-226.
34 GÄDO, s. 202: Vischgezoeug: [...] 2 schiffe B aldeynischgarn.
35 Ibidem: A u ffs felt gesehet zcu sa n t Niclaus: 2 leste korn, % la st gerste.
36 Ibidem: Im hofe daselbst gelassen: 6 ochszen zcun pfflugen, 3 m utterpherde zcun eigen, 3 pffluge etlich m it eyszen, 1 spaten, 1 virtil zcu m korn, 1 halben kornscheffel, 3 littausche holtzwegen; H. von Wichdorff, op. cit., s. 123, 125.
37 O. Barkowski, op. cit., s. 207; G. Białuński, O sadnictwo..., s. 69. 38 GStAPK, OF, nr 184; O. Barkowski, op. cit., s. 207.
39 GStAPK, OBA, nr 22935, p. 177.
40 GStAPK, OBA, nr 23817 - Ryn, 14 VI 1520 r.; M. Biskup, „Wojna p ru s k a ” czyli wojna Polski z zakonem krzyżackim z la t 1519-1521, Olsztyn 1991, s. 250.
N a to m ia s t o s ta tn i in w e n ta r z k rz y ż a c k i z c z e rw c a 1524 r . w y m ie n ia , że w d w o rz e k r z y ż a c k im w Ś w ię ty m M ik o ła ju (im h o e ff z u s a n t N y k la s ) z n a jd o w ało się: s i e d e m s t a r y c h d z i k i c h k l a c z y , j e d e n m ł o d y o g i e r z u b i e g ł e g o r o k u , t r z y m ł o d e o g i e r y z te g o r o k u , j e d e n o g i e r r o z p ł o d o w y t a k d o b r y t u t a j j e s t , d w a n a ś c i e w o łó w p o c i ą g o w y c h , c z t e r y k r o w y , j e d e n b y c z e k z u b i e g ł e g o r o k u , j e d n o c ie lę p o p o k r y c i u z te g o r o k u , 5 5 i p ó ł k o r c a ż y t a n a z i m o w y o b s i e w , 4 4 k o r c e o w s a w y b r a n e g o , 1 6 k o r c ó w j ę c z m i e n i a w y b r a n e g o , 1 2 k o p z a p ł a c o n y c h g o n t ó w 41. R ó w n ie ż w in w e n ta r z u z 15 2 4 r. w s p o m in a się o p rz e c h o w y w a n y c h w Ś w ię ty m M ik o ła ju (zcu s a n t N y k la s ) d w ó ch s t a t k a c h ry b a c k ic h i d w ó ch k o tw ic a c h do o b słu g i sie c i n a je z io rz e B e łd a n y 42.
W s u m ie w c z a s a c h k rz y ż a c k ic h M ik o ła jk i, z w a n e w ty m c z a sie Ś w ię ty m M ik o ła je m (S a n c t N iclas), to z a le d w ie n ie w ie lk a w ieś, k tó re j rozw ój od 1444 r. ja k o w si s łu ż e b n e j n ie w ą tp liw ie z a h a m o w a ła w o jn a tr z y n a s to le tn ia . D o p iero od p o c z ą tk u XVI w. m o ż e m y z a o b se rw o w a ć n ieco b a rd z ie j d y n a m ic z n y rozw ój Ś w ię te g o M ik o ła ja , ju ż ja k o w si czy n szo w ej. A to d z ię k i d z ia ła n io m w ie lk ie g o s z a tn e g o i je d n o c z e ś n ie k o m tu r a ry ń s k ie g o R u d o lfa v o n T ip p e ls k ir c h e n n a p ły w a ją c o ra z lic z n ie js i o s a d n ic y do k o m tu r s tw a ry ń s k ie g o , w ty m ta k ż e do Ś w ię te g o M ik o ła ja . O d 1507 r. p o w s ta je d w ó r k rz y ż a c k i w Ś w ię ty m M ik o ła ju , k tó re g o in w e n ta r z z b ie g ie m l a t (do 1525 r.) s ta le ro ś n ie . W te j w si w ty m czasie p o ja w ia ją się te ż karczm y, ich lic zb a dochodzi do trz e c h (w 1517 r.), a m o że n a w e t c z te re c h (w 1519 r.). P o w s ta je te ż m o s t, n ie w ą tp liw ie d r e w n ia n y (w 1514 r., a m o ż e w c z e śn ie j). W ieś t a od sa m e g o p o c z ą tk u p o s ia d a ła te ż k a p lic ę św. M ik o ła ja ( n ie w ie lk ą d r e w n ia n ą ) - od k tó re j to p rz e c ie ż p rz y ję ła s w o ją n a z w ę . N ie w ą tp liw ie o p ie k o w a ł się n i ą k a p ła n , k tó r y p rz y je ż d ż a ł z R y n u . N ie do szło t u w ięc je s z c z e w c z a s a c h k r z y ż a c k ic h - w b re w n ie k tó ry m b e z z a s a d n y m o p in io m w l i t e r a t u r z e - do b u d o w y k o śc io ła p o d w e z w a n ie m św . M ik o ła ja i p o w s ta n ia s a m o d z ie ln e j p a r a f ii. Ś w ię ty M ik o łaj ( S a n c t N ic la s) n ig d y z a te m do 1525 r. n ie m ia ł p ro b o sz c z a , a ta k ż e n a w e t s o łty s a . Z a m ie s z k iw a li tę n ie w ie lk ą w ie ś je d y n ie g o sp o d a rz e , ogrodnicy, k a r c z m a rz e , b a r tn ic y i rybacy.
41 GADO, s. 205: Im h o eff zcu sa n t N yklas: 7alte straentzen, 1 haengstfohlen von zcuior, 3 haengstfohlen von disem ior, 1 schaelgaew zo g u t her ist, 12 zcugoxen, 4 kuhe, 1 staerck von zcuior, 1 kalb von disem ior zcugelegt, 55V2 scheffel korn uber w inther geseet, 44 scheffel hafer awsgesehet, 16 scheffel gersten awsgesehet, 12 schock bezcalter splyssz.
42 Ibidem: Beym Boldeyn seynd 2 schyff, 2 ancker vorwart zcu sant N ykla s; H. von Wichdorff, op. cit., s. 126; G. Białuński, Rybołówstwo w K rainie Wielkich Jezior M azurskich (XTV-XVII w.) ze szczególnym uw zględnieniem starostwa ryńskiego, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, nr 1 (227), 2000, s. 40.
A n e k s ź r ó d ł o w y 1.
R a s te n b u r g [K ę trz y n ], 18 II 1444 W ielk i m is tr z K o n ra d v o n E r lic h s h a u s e n n a d a je W a w rz y ń c o w i P r u s o w i i je g o p o to m k o m 15 ła n ó w p rz y Ś w ię ty m M ik o ła ju n a p ra w ie m a g d e b u r s k im O r.: N ie z n a n y
K o p .: G e h e im e s S t a a t s a r c h i v P r e u s s is c h e r K u ltu r b e s itz w B e r lin - D a h le m , O rd e n s fo lia n te n , n r 97b, p. 122.
D r u k : N a c h t r a g u n d U r k u n d e n z u r G e s c h i c h t e d e r S t a d t N i k o l a i k e n , w yd. F. K och, „ M itte ilu n g e n d e r L i t t e r a r i s c h e n G e s e lls c h a ft M a s o v ia “, R. 10, z. 10, 1904, n r 1, s. 2 2 4 -225.
L i t .: W. K ę tr z y ń s k i, O l u d n o ś c i p o l s k i e j w P r u s i e c h n i e g d y ś k r z y ż a c k i c h , L w ów 1882, s. 4 7 2 ; F. K och, Z u r G e s c h i c h t e d e r S t a d t N i k o l a i k e n , „ M itte ilu n g e n d e r L itt e r a r i s c h e n G e s e lls c h a ft M a s o v ia “, R. 9, z. 9, 1903, s. 43; F. K och, Z u r ä l t e r e n G e s c h i c h t e v o n N i k o l a i k e n , w: U n s e r e m a s u r i s c h e H e i m a t . Z u m h u n d e r t j ä h r i g e n B e s t e h e n d e s K r e i s e s S e n s b u r g , p o d re d . K. T e m p lin a , S en s- b u r g 1926, s. 211; H . v o n W ichdorff, B e i t r ä g e z u r G e s c h ic h t e d e s O r d e n s s c h l o s s e s R h e i n u n d d e r S t a d t R h e i n i m K r e i s e L ö t z e n i n M a s u r e n , „ M itte ilu n g e n d e r L ite ra ris c h e n G e se llsc h a ft M aso v ia“, R. 31, z. 31, 1926, s. 129; L. C z u b ie l, T. D o m a g a ła , Z a b y t k o w e o ś r o d k i m i e j s k i e W a r m i i i M a z u r , O ls z ty n 1969, s. 191; J . J u d z iń s k i, Z d z i e j ó w M i k o ł a j e k , w: M r ą g o w o . Z d z i e j ó w m i a s t a i p o w i a t u , p o d re d . A. W a k a r a , O ls z ty n 1975, s. 113; H .A . R y g ier, M i k o ł a j k i p r z e z w i e k i , M ik o ła jk i 1995, s. 12; G. B ia łu ń s k i, O s a d n i c t w o r e g i o n u W i e l k i c h J e z i o r M a z u r s k i c h o d X I V d o p o c z ą t k u X V I I I w i e k u - s t a r o s t w o le c k ie ( g iż y c k ie ) i r y ń s k i e , O ls z ty n 1996, s. 36. W ir b r u d e r K o n r a d v o n E r lic h s h o w s e n h o m e is te r d e s o rd e n s t h u n k u n t u n d o ffe n b a r b e k e n e n a lle n , d e n d is s e s c h riffte w e r d e n v o r b r a c h t, d a s u m b d e r fle y s z ig e n u n d g e tr o u w e n d in s te w ille n , d ie u n s e r lie b e r u n d g e tr o u w e r L o re n z P r e u s s e u n s u n d u n s e r m o r d e n g e t h a n h a t u n d n o c h t h u n sol in czuko- m e n d e n c z e ith e n , w ir m i t r a t h e w ille u n d v o lb o rt u n s i r g e b ittig e r v o rle y e n u n d g e b e n d e m s e lb e n L lo re n tz P re w s s e , s e y n e n r e c h te n e c lic h e n e r b e n u n d n a c h k o m lin g e n 15 h u b e n b e y S a n c te N ic k lis im g e b ite R e y n g e le g e n a n a c k e r, w e s e n , w e id e n , w e ld e n , p u s c h e n , b r u c h e n u n d s tr e u c h e n b y n e n d e n g r e n itz e n a ls e m d ie v o n u n s e r n b r u d e r n s e y n b e w e is e t fre y e r b lic h u n d e w ic k lic h c z u m a g d e b o rg is c h e m r e c h te c z u b e id e n k in d e n c z u b e s itz e n , d a r- c z u v o rle y e n u n d g e b e n w ir e n d ie g e ric h te b e y d e g ro s u n d c le y n e b y n e n d e r s e lb e n 15 h u b e n g r e n itz e n a lle y n e o b ir ir e le w te s tr a s s e n g e r ic h te u sg e- n o m m e n , d a s w ir u n s h e r lic h k e it c z u r ic h te n b e h a ld e n , u m b w e lc h e r u n s e r b e le h e n u n g e w ille n d e r v o r g e n a n te L lo re n tz se y n e e r b e n u n d n a c h k o m e lin g e u n s u n d u n s e r m o r d e n p f lic h tig so lle n s e y n c z u th u n e y n e n r e d lic h e n d in s t m it h e n g is t u n d h a r n is c h n a c h d is s e s la n d e s g e w o n h e it c z u a lle n g e s c h re e n
la n d w e r e n , h e r f a r t e n u n d r e is e n , n u w e h e w s e r c z u b o w en , a ld e c z u b r e c h e n a d ir c z u b e s s e r n , w e n n w ie d ick e u n d w o h in sie v o n u n s u n d u n s e r n b r u d e r n g e h e is s e n w e rd e n . D o tz u s u lle n sie u n s e y n c r o m p f u n t w a c h s u n d e y n e n c o lm is c h e n p fe n n ig a d ir in d e s s ta d f fu n f f p r e u s c h e p fe n ig e c z u b e k e n tn is s e d e r h e r s c h a f t u n d v o n itz lic h e n [n ie c z y te ln e ] sc h e ffe l ro c k e n v o r d a s pflu c- k o r n [n ie c z y te ln e ] d e s h e ilig e n b is c h o ffs ta g p flic h tig , [n ie c z y te ln e ] g e b e n w ir e n fre y ffis c h e re y [n ie c z y te ln e ] lle in e m g eczew u s g e n o m e n die [n ie c z y te ln e] tis c h e s u n d n ic h t c z u v o rk a u ffe n . D e s c z u m e r e r f ic h e r h e it u n d e w ig e m ge- d e c h tn is s e h a b e n w ir u n s e r in g e s ig e l la s s e n a n h a n g e n d is s e n b riff, d e r g e g e b e n i s t o ff u n s ir m h o w se R a s te n b o r g a m d in s ta g e n a c h [n ie c z y te ln e ] V a le n ti- n i d e s h e ilig e n m a r t e r e r s n a c h C r is ti g e b o r t t a u s e n t v i e r h u n d e r t u n d d o r n a c h im 4 4 ja r e . G e c zen g e s e y n d ie e r s a m e n u n d g e is tlic h e n u n s i r lie b e n in G o t b r u d e r : H a n s v o n R e m c h in g e n g ro s k o m th u r , S ilu e s te r u n s e r c a p la n , H e in r ic h v o n R ic h te n b e r g cz u R a s te n b u r g D itte r ic h v o n N o r th e y m c z u Scho- k e n p fle g e re , H e lffric h v o n S e lb o ld W ilh e lm v o n H a n d e n b o r n u n s e r c o m p a n m a r tin u s , J o h a n n e s u n s e r s c h r e ib e r u n d v il a n d e r tr e w ir d ig e lew te.
M y b r a t K o n r a d v o n E r l i c h s h a u s e n w i e l k i m i s t r z te g o Z a k o n u c z y n i m y w i a d o m y m i p u b l i c z n i e z n a n y m w s z y s t k i m t y m k t ó r y m to p i s m o z o s t a n i e z a n i e s i o n e ( p r z e d ł o ż o n e ) , to z p o w o d u t y c h g o r l i w y c h i w i e r n y c h s ł u ż b c h c e m y , te n a s z d r o g i i w i e r n y W a w r z y n i e c P r u s n a m i n a s z e m u Z a k o n o w i c z y n i ł i j e s z c z e c z y n i ć w i n i e n w n a d c h o d z ą c y c h c z a s a c h , m y [zgodnie] z R a d y w o l ą i z e z w o l e n i e m n a s z y c h d o s t o j n i k ó w n a d a j e m y i d a j e m y ( p r z e k a z u j e m y ) t e m u s a m e m u W a w r z y ń c o w i P r u s o w i , j e g o p r a w n y m w s z e l k i m d z i e d z i c o m i n a s t ę p c o m 1 5 ł a n ó w p r z y Ś w i ę t y m M i k o ł a j u w p r o k u r a t o r i i r y ń s k i e j , p o ł o ż o n e w p o l a c h , ł ą k a c h , p a s t w i s k a c h , l a s a c h , g ę s t w i n a c h , b a g n a c h i k r z a k a c h , w t y c h g r a n i c a c h j a k j e m u te o d n a s z y c h b r a c i b y ć w s k a z a n e ( w y k a z a n e ) w o ln e , d z i e d z i c z n e i w i e c z y s t e n a m a g d e b u r s k i m p r a w i e p r z e z o b y d w o j e d z i e c i d o p o s i a d a n i a , d o te g o n a d a j e m y i p r z e k a z u j e m y i m te s ą d y o b a w i e l k i e i m a ł e w t y c h s a m y c h g r a n i c a c h 1 5 ł a n ó w w y ł ą c z n i e p r z e z i c h l u d z i d r o g ę s ą d o w ą p o d e j m o w a ć , p r z y t y m m y n a s z e z w i e r z c h n i c t w o d o s ą d o w n i c t w a z a c h o w u j e m y , z a k t ó r ą n a s z ą i n w e s t y t u r ę t e m u w y ż e j w y m i e n i o n e m u W a w r z y ń c o w i j e g o d z i e d z i c o m i n a s t ę p c o m c h c e m y n a m i n a s z e m u Z a k o n o w i a b y p o w i n n o ś c i w i n n y b y ć c z y n i o n e , j e d n ą s t o s o w n ą ( n a l e ż n ą ) s ł u ż b ą z o g i e r e m i z b r o j ą , d o t y c h z i e m z a m i e s z k i w a n y c h , d o w s z y s t k i c h z w o ł a n y c h z i e m o b r o n y [w in n o być] p r z y j e ż d ż a n i e i w y p r a w i a n i e s ię , d o n o w y c h z a m k ó w z b u d o w a n i a , s t a r y c h d o b u r z e n i a a lb o d o p o l e p s z a n i a , k i e d y j a k c z ę s t o i d o k ą d ( g d z i e ) o n i - o d n a s i n a s z y c h b r a c i p o l e c o n e z o s t a n i e . P r z y t y m w i n n i o n i n a m j e d e n f u n t k r a m a r s k i ( h a n d l o w y ) w o s k u i j e d n e g o c h e ł m i ń s k i e g o f e n i g a a l b o w to m ie j s c e 5 p r u s k i c h f e n i g ó w j a k o u z n a n i e t e j [n a sz e j] z w i e r z c h n o ś c i i o d k a ż d e g o [ła n a ] j e d e n k o r z e c ż y t a j a k o d a n i n ę w n a t u r z e [n a M a rc in a ] te g o ś w i ę t e g o b i s k u p a d z i e ń p o w i n n o ś c i , [oprócz te g o w sz y stk ie g o ] d a j e m y m y i m w o l n e r y b o ł ó w s t w o [ale ty lk o n a ry b y ] l i n k a m i w y c i ą g a n e , p o ł a w i a n e te [ty lk o n a w ła s n e ] s t o ł y i n i e d o s p r z e d a w a n i a . D o w i ę k s z e g o te g o z a b e z p i e c z e n i a i w i e c z y s t e j p a m i ę c i m y n a s z ą
p i e c z ę ć d a l i ś m y p r z y w i e s z o n ą d o te g o p i s m a , te w y s t a w i o n e j e s t n a n a s z y m z a m k u R a s t e n b u r g w e w t o r e k p o ś w . W a l e n t y m 1 4 4 4 r. Ś w i a d k a m i b y l i c i z a c n i ś w i ą t o b l i w i n a s i d r o d z y w B o g u b r a c i a : w i e l k i k o m t u r J a n v o n R e m c h i n g e n , k a p e l a n w i e l k i e g o m i s t r z a S y l w e s t e r , p r o k u r a t o r w R a s t e n b u r g u H e n r y k v o n R i c h t e n b e r g , p r o k u r a t o r w S z a k a c h D y t r y c h v o n N o r t h e y m , k o m p a n „ w y ż s z y ” w i e l k i e g o m i s t r z a H e l f r i c h v o n S e l b o l d , k o m p a n „ n i ż s z y ” w i e l k i e g o m i s t r z a W i l h e l m v o n H u n d e n b o r n , p i s a r z w i e l k i e g o m i s t r z a J a n i w i e l u i n n y c h w i e r n y c h l u d z i . 2. R y n , 23 IV 1514 W ielk i s z a tn y i k o m tu r r y ń s k i R u d o lf v o n T ip p e ls k irc h e n n a d a je
J a n o w i N ogajow i k a rc z m a rz o w i w Ś w ię ty m M ik o ła ju k a rc z m ę n a p ra w ie c h e łm iń s k im
O r y g .: N ie z n a n y
K o p .: G e h e im e s S t a a t s a r c h i v P r e u s s is c h e r K u ltu r b e s itz w B e r lin - D a h le m , O s tp r e u s s is c h e F o lia n te n , n r 333, p. 133 i n r 334, p. 106.
D r u k : N a c h t r a g u n d U r k u n d e n z u r G e s c h i c h t e d e r S t a d t N i k o l a i k e n , w yd. F. K och, „ M itte ilu n g e n d e r L i t t e r a r i s c h e n G e s e lls c h a f t M a s o v ia “, R. 10, z. 10, 1904, n r 3, s. 2 2 6 -2 2 7 .
L i t .: M. T o e p p e n , H i s t o r i a M a z u r . P r z y c z y n e k d o d z i e j ó w k r a i n y i k u l t u r y p r u s k i e j , tłu m . M . S z y m a ń s k a - J a s iń s k a , O ls z ty n 1995, s. 145; W . K ę trz y ń s k i, O l u d n o ś c i p o l s k i e j w P r u s i e c h n i e g d y ś k r z y ż a c k i c h , L w ów 1882, s. 472; H . v o n W ich d o rff, B e i t r ä g e z u r G e s c h i c h t e d e s O r d e n s s c h l o s s e s R h e i n u n d d e r S t a d t R h e i n i m K r e i s e L ö t z e n i n M a s u r e n, „ M itte ilu n g e n d e r L ite r a r is c h e n G e s e lls c h a ft M a s o v ia “, R. 31, z. 31, 1926, s. 131; O. B a rk o w s k i, B e i t r ä g e z u r S i e d l u n g s - u n d O r t s g e s c h i c h t e d e s H a u p t a m t e s R h e i n , „ A ltp re u ß is c h e F o r s c h u n g e n “, t. 9, 1934, s. 207; G. B ia łu ń s k i, O s a d n i c t w o r e g i o n u W i e l k i c h J e z i o r M a z u r s k i c h o d X I V d o p o c z ą t k u X V I I I w i e k u - s t a r o s t w o l e c k i e ( g i ż y c k i e ) i r y ń s k i e , O ls z ty n 1996, s. 7 5 -7 6 . W ir R u d o lf v o n D ie p o ltz k irc h e n , o b e r s te r t r a p i e r e r u n d c o m p to r z u m R e in n , d e u d s c h e s o rd e n s , b e k e n n e n u n n d t h u n k u n d t v o r je d e r m e n n ig lic h e n , d a s w ir a u f s e in n m a n n ig f a ltig e b i t t e u n n d a n s in n e n , d e n b e s c h e id e n H a n s N o gay, k r u g e r z u S a n c t N ic la u s , g e g e b e n u n n d v o r lih e n h a b e n , g e b e n , v o rle ih e n u n d v o rs c h re ib e n in k r a f f t d is b riffs, ih m u n n d s e in e n e h e lic h e n e r b e n u n d n a c h k o e m lin g e n , d e n k r u g g e m e lts D o rffs, n e g s t b e y d e r b ru c k e a u f g a r t e n g e le g e n z u c o lm is c h e n r e c h te , e r b lic h u n d e w ig lic h z u b e s itz e n , d a v o n so ll er, s e in e e h e lic h e n a c h k o m lin g e u n n d e r b e n g e b e n u n s u n d u n s e r m o rd e n , j a r je r lic h , a u f f M a r tin i, d r e y m a r g g e r in g u n n d z w o e lf h u n e r . W ir g e b e n u n n d v o r le ih e n ih m a u c h u n n d s e in e n r e c h te n e r b e n , zw ey m o rg e n w ie se n , a u ffm L u c k n e in is c h e n O r t g e le g e n , d ie s e lb e n o h n s c h a d e n u n s e r e r w ie s e n , d a s e lb s t n a c h s e im b e s te n w ie e r w e is z u g e n is s e n u n n d z u g e b r a u c h e n , a u c h so ll e r
u n d s e in e h e lic h e r b e n , u n s u n n d u n s e r m O rd e n , v o n so lc h e m k r u g e s c h a r w e r k e n g le ic h a n d e r n k r u g e r n , im g e b ie tt u n d n e m lic h zw ey p fe rd e , m it s a m b t e im w a g e n z u h a lte n , d e n s e lb e n w a g e n u n n d p fe rd e , w a n u n d w ie o ft sie v o n u n s o d e r u n s e r n b r u e d e r n o d e r g e s c h ic k te n g e f o r d e r t w e rd e n , u n s e r k le id e r u n n d v ita lie a b u n d z u k e g e n R e in z u f u r e n v o rp flic h t s e in n , zu u r k u n d h a b e n w ir u n s e r s a m p ts in g e s ie g e llu n te n a n d ie s e n b r ie f f h e n g e n la s s e n , d e r g e g e b e n is t, a u f f u n s e r s o rd e n s h a u s R e in n s o n ta g s q u a sim o d o g e - n i t i im f u n f z e h n h u n d e r s te n u n n d v ie r z e h e n d e n j a r e 43, d a b e e y s e in d t g e w e s e n d ie e r b a r e u n n d g e is tlic h e n u n s e r lie b e n b r u d e r , h e r r H ie r o n im u s v o n P o e lln ig e n u n s e r k e lle r m e is te r z u m R e n n , h e r r V e itt R a m u c h v o n R a m e g h u n s e r c o m p a n , C a s p e r P l a t e n e r u n s e r s c h r e ib e r u n d s o n s t v ie ltr e u w ir d ig e r le u te d ie s e r s a c h e n g e z e u g e n n . M y R u d o l f v o n T i p p e l s k i r c h e n , w i e l k i s z a t n y i k o m t u r r y ń s k i N i e m i e c k i e g o Z a k o n u o z n a j m i a m y i c z y n i m y w i a d o m y m d l a w s z y s t k i c h , to m y n a j e g o r o z m a i t e p r o ś b y i p r e t e n s j e ( ż ą d a n i a ) t e m u s k r o m n e m u J a n o w i N o g a j o w i , k a r c z m a r z o w i w Ś w i ę t y m M i k o ł a j u , d a l i ś m y i p r z y z n a l i ś m y , n a d a n i e n a d a l i ś m y i z a p i s a l i ś m y n a m o c y te g o p i s m a , j e m u i j e g o m a ł ż e ń s k i m s p a d k o b i e r c o m i p o t o m k o m , tę k a r c z m ę w w y m i e n i o n e j w s i, b l i s k o p r z y t y m m o ś c ie , o k o ło o g r o d ó w p o ł o ż o n ą , n a c h e ł m i ń s k i m p r a w i e , d z i e d z i c z n i e i w i e c z y ś c i e d o p o s i a d a n i a , o d te g o [n a d a n ia ] w i n i e n o n , j e g o m a ł ż e ń s c y p o t o m k o w i e i s p a d k o b i e r cy, d a w a ć n a m i n a s z e m u Z a k o n o w i , r o k r o c z n i e n a ś w . M a r c i n a , 3 l e k k i e g r z y w n y i 1 2 k u r . M y d a j e m y i n a d a j e m y j e m u t a k ż e i j e g o p r a w n y m s p a d k o b i e r c o m 2 m o r g i ł ą k w t y m Ł u k n i a ń s k i m Z a k ą t k u p o ł o ż o n e , te s a m e b e z s z k ó d [są] n a s z e ł ą k i , [d a je m y je je m u ] d o k o r z y s t a n i a i d o u ż y w a n i a , t a k s a m o p o i c h u l e p s z e n i u , j a k o n w s k a ż e . T a k ż e w i n i e n o n i j e g o m a ł ż e ń s c y s p a d k o b i e r c y , n a m i n a s z e m u Z a k o n o w i o d te g o r o d z a j u k a r c z m y s z a r w a r k i , j e d n a k o w e j a k i n n i k a r c z m a r z e z o b s z a r u [ k o m tu r s tw a ry ń sk ie g o ], a m i a n o w i c i e 2 k o n i e w r a z z j e d n y m w o z e m d o t r z y m a n i a , te s a m w ó z i k o n i e , k i e d y i j a k c z ę s to , o n i o d n a s , n a s z y c h b r a c i a l b o w y s ł a n n i k ó w z a ż ą d a n e z o s t a n i e , n a s z e s z a t y ( o d z ie ż ) i ż y w n o ś ć , z i d o R y n u , p r z e w i e z i e n i e p o w i n n o ś c i ą b ę d z i e . D o d o k u m e n t u m y n a s z e g o u r z ę d u p i e c z ę ć n a d o le d o te g o p i s m a p r z y w i e s i ć p o l e c i l i ś m y . T o [pism o] w y s t a w i o n e j e s t w R y n i e , w z a m k u n a s z e g o Z a k o n u , w p i e r w s z ą n i e d z i e lę p o W i e l k a n o c y 1 5 1 4 r o k u . P r z y t y m b y l i o b e c n i c i z a c n i i ś w i ą t o b l i w i n a s i d r o d z y b r a c i a , p a n H i e r o n i m v o n P ö l l n i g e n n a s z z w i e r z c h n i k p i w n i c y w R y n ie , p a n V e i t t R a m u c h v o n R a m e g h n a s z k o m p a n , K a c p e r P l a t e n e r n a s z p i s a r z i p o z a t y m w i e l u w i e r n y c h i d o s t o j n y c h l u d z i , t e j s p r a w i e ś w i a d c z y l i .
43 W H ausbuchu w tym przypadku - jak zauważył Otto Barkowski (op. cit., s. 207) - data roczna została poprawiona z 1514 na 1516.
3.
R yn, 29 IX 1515 W ie lk i s z a tn y i k o m tu r r y ń s k i R u d o lf v o n T ip p e ls k irc h e n n a d a je B a rtk o w i
k a rc z m a rz o w i w Ś w ię ty m M ik o ła ju k a rc z m ę n a p ra w ie c h e łm iń s k im O r y g .: N ie z n a n y
K o p .: G e h e im e s S t a a t s a r c h i v P r e u s s is c h e r K u ltu r b e s itz w B e r lin - D a h le m , O s tp r e u s s is c h e F o lia n te n , n r 333, p. 135 i n r 334, p. 105.
D r u k : N a c h t r a g u n d U r k u n d e n z u r G e s c h i c h t e d e r S t a d t N i k o l a i k e n , w yd. F. K och, „ M itte ilu n g e n d e r L i t t e r a r i s c h e n G e s e lls c h a ft M a s o v ia “, R. 10, z. 10, 1904, n r 2, s. 2 2 5 -226.
L i t .: M. T o e p p e n , H i s t o r i a M a z u r . P r z y c z y n e k d o d z i e j ó w k r a i n y i k u l t u r y p r u s k i e j , tłu m . M . S z y m a ń s k a - J a s iń s k a , O ls z ty n 1995, s. 145; H . v o n W ich- do rff, B e i t r ä g e z u r G e s c h i c h t e d e s O r d e n s s c h l o s s e s R h e i n u n d d e r S t a d t R h e i n i m K r e i s e L ö t z e n i n M a s u r e n, „ M itte ilu n g e n d e r L ite r a r is c h e n G e s e lls c h a f t M a s o v ia “, R. 31, z. 31, 1926, s. 130-131; O. B a rk o w s k i, B e i t r ä g e z u r S i e - d l u n g s - u n d O r t s g e s c h i c h t e d e s H a u p t a m t e s R h e i n, „ A ltp re u ß is c h e F o r s c h u n g e n “, t. 9, 1934, s. 207; G. B ia łu ń s k i, O s a d n i c t w o r e g i o n u W i e l k i c h J e z i o r M a z u r s k i c h o d X I V d o p o c z ą t k u X V I I I w i e k u - s t a r o s t w o l e c k i e ( g i ż y c k i e ) i r y ń s k i e , O ls z ty n 1996, s. 36, 75. W ir R u d lo ff v o n D ie p o lts k irc h e n , o b e r s te r t r a p i e r e r u n n d c o m p to r z u m R e in , d e u d s c h e s o r d e n s b e k e n n e n u n d t h u n k u n d t, v o r ie r d e r m e n n ig lic h e n , d a s w ir a u f s e in m a n n ig fa ld ig e b i t t e u n d a n s in n e m d e m b e s c h e id e n B a rtic k e , k r u g e r z u S a n c t N ic la u s , g e g e b e n u n n d v o r lih e n h a b e n , g e b e n , v o rle ih e n u n n d v o r s c h r e ib e n in k r a f f t fis b rie fe s , im u n n d s e in e n e h e lic h e n e r b e n u n n d n a c h k o e m lin g e n , d e n k r u g g e m e lts d o rffs, n e g s t b e y d e s N o g a i k r u g e hie- n a u f f n a c h m s e h e g e le g e n , z u c o lm isc h e m r e c h te , e r b lic h u n n d e w ig lic h z u b e s itz e n , d a v o n soll e r s e in e e h e lic h e n a c h k o e m lin g e u n d e r b e n g e b e n u n s u n n d u n s e r m o rd e n , j a r j a r l i c h d re i m a r g g e r in g u n n d z w o e lf h u n e r a u f f M a r tin i, d e s h e ilig e n b isc h o ffs ta g , w ir g e b e n u n n d v o r le ih e n ih m a u c h u n d s e in e n r e c h te n e rb e n , zw ei m o rg e n w ie s e n a u f m L u c k n e in is c h e n O rt, n e b e n N ogay, d e s k r u g e r s w ie s e n , g e le g e n d ie s e lb ig e n o h n s c h a d e n , u n s e r e w ie se n , d a s e lb e s t n a c h s e in e m b e s te n , w ie e r m a g , z u g e n is s e n , u n n d z u g e b ra u c h e n n , a u c h soll e r u n n d s e in e h e lic h e e rb e n , u n s u n n d u n s e r m o r d e n n v o n so lc h e rn k ru g e , s c h a r w e rk e n , g le ic h a n d e r n k r u g e r n im dorffe, a ls n e m lic h zw ey p fe r de, m it s a m b t e in e m w a g e n z u h a lte n , d e n s e lb e n w a g e n u n n d p fe rd e , w a n u n n d w ie oft, sie v o n u n s , u n s e r e b r u e d e r o d e r g e s c h c k te n g e fo rd e rt w e rd e n , u n s e r k le id e r u n n d v ita lie , a b u n n d z u k e g e m R e in n , z u fu re n , z u g e b ra u c h e n , v o r p flic h t se in , z u u r k u n d t h a b e n w ir u n s e r s a m p ts in g e sie g e ll u n t e n a n d ie s e n b r ie f f h e n g e n la s s e n , d e r g e g e b e n i s t u f f u n s e r s o rd e n s h a u s e R e in n , a m ta g e M ic h a e lis, in f u n f z e h n h u n d e r s te n u n d fu n f z e h n d e n ja re .
