R EC EN ZJE 321
D w i e w i l e ń s k i e w y s t a w y : V ita S a n c ti C a s im ir i i K u lt i ik o n o g r a fia św .
K a z im ie r z a n a L itw ie (S v . K a z i m i e r o k u l t a s ir i k o n o g r a f i j a L i e t r u v o j e )
T aik o m o sio s Dailes M uziejus (M uzeum Sztuki U żytkow ej), Lietuvos Naciona- linis M uziejus (L itew skie M uzeum N arodow e)
W ilno. 6 V-7 XI 2004 r.
W 2004 roku, w dniach od 6 m aja do 7 listopada, z okazji 400-lecia k ano nizacji św. K azim ierza zorganizow ano w W ilnie dw ie n iezw y k le interesujące w ystaw y: Vita S a n cti C asim iri oraz K ult i iko n o g ra fia św. K azim ierza na
L itw ie (Sv. K a zim iero kultas ir ikonog rafija L ie tru vo je).
P ie rw sz a z nich, Vita S a n cti C asim iri znajduje się w M u z e u m Sztuki U żyt kowej w W iln ie (Taikom osios Dailes M uziejus). P rez entow ane są na niej dzieła sztuki: m alarstw a, rzeźby, grafiki, w yroby z ło tn ictw a i w łókiennictw a oraz rękopisy i starodruki będące w łasnośc ią M u z e u m Sztuki Litwy (Lietuvos Dailes M uziejus) i Biblioteki A kadem ii Nauk Litw y (Lietuvos M okslo Akade- m ijos B iblioteka). Pięć dzieł grafiki w y p o ż y czy ła B iblio tek a Uniwersytetu W ileńskiego, po jednej rzeźbie - M uze um w R okisz kach i M uze um W o jsk o we W ito ld a W ielkiego (Karo M uziejus Vytanto D idżiojo) w Kownie. Inspira cją do z o rg an izo w a n ia w ystaw y o św. K azim ierzu były projekty zainicjow ane w latach 1999-2003 przez M uzeum Sztuki Litw y i B ibliotekę Akadem ii Nauk Litwy.
P rez en to w an e na w ystaw ie autentyczne d o k u m en ty i ich publikacje z XV- XX w. od zw ie rcied la ją najw ażniejsze fakty z k rótkiego ży c ia św. Kazimierza (1458-1484), starania w ładców Polski i Litwy, k a p ła n ó w diecezji wileńskiej i m ieszk a ń có w stolicy o ogłoszenie królew icza św iętym , cu d a doznane przy grobie k ró lew ic za w K atedrze W ileńskiej, historię p o tw ie rd z a ją c ą kanonizację, szerzenie kultu Ś w iętego w Europie i w świecie, historię budo w y i rekonstru kcji sanktuarium św. K azim ierza - kaplicy pam iątk o w e j, tradycje kultu i św ięto w a n ia jubile uszy.
E k sp o zy c ję rękopisów i druków roz p o czy n a p o ch o d z ący z 1521 r. d o k u m ent legata Z ac h ariasz a Ferrerio, w ysłannika papieskiego, traktujący o ro z p o częciu procesu kanonizacyjnego K azim ie rza -k ró lew icz a oraz faksym ile strony tytułow ej książki Vita b ea ti C asim iri C on fessoris, napisanej przez legata i wydanej w tym czasie w Krakowie. Dalej są e k sp o n o w a n e przyw ileje w ład ców Polski i Litw y zw iązane z kaplicą św. K azim ierza, inw entarze kaplicy, doku m en ty inform ując e o ukryw aniu je g o relikw ii podczas w ojny w XVII w. oraz grafiki oddające najw ażniejsze typy ikonografii Ś w iętego.
322 R E C EN ZJE
W centrum ekspozycji rękopisów i druków , w specjalnej w itrynie jest u m ieszc zone breve Q uae ad sa nctorum (1602 r.) papież a K lem ensa VIII, obok - p o c h o d z ące z X V II-X IX w. druki i d o k u m en ty relikwii św. K a zim ie rza potw ierd z ając e szerzenie je g o kultu. E ksp o n aty w y staw y (bulle papieskie i in.) akc en tu ją rów nież uroczystości ju b ile u szu kanonizacji św. K azim ierza w 1922 r. w Wilnie, których inicjatorem był ó w c zesny biskup wileński Jerzy M atulew icz (w 1987 r. ogłoszony błogosław ionym ). Tę ek spozycję kończą przykłady literatury XX w., wydanej w różnych j ę z y k a c h , poświęconej św. K azim ierzow i, j e g o kultowi i zw iązanym z nim dziełom sztuki.
W części w ystaw y poświęconej sztuce na uw agę za s łu g u ją okazałego for m atu prace m alarskie (niegdyś centralne partie nastaw ołtarzow ych), w y k o n a ne przez artystów X V II-początku X X w., przestaw iając e św. Kazim ierza-kró- lew icz a ogło szo n eg o patronem Litwy. W centrum sali je s t e k sp o n o w a n y obraz
Sw. K a zim ierz p o m ię d zy a n io ła m i, w ykonany w X V II w. przez nieznanego
artystę (n ieda w no odrestaurow any), który stał się sym b o lem w ystaw y. Obok z n a jd u ją się faksym ile obrazu z najstarszym z a ch o w a n y m w izerunkiem św. K a zim ierza (ok. 1520 r.), zw anym „T rójręki” , p rz e c h o w y w a n y m w kaplicy św. K a zim ie rza w K atedrze W ileńskiej oraz obraz świętego, n am alow any na d esce przez nieznanego artystę w XVII w., w k tórego tle w idzim y starą ka tedrę w ileńską, Z am e k G órny oraz G órę Trzech Krzyży. N a sąsiedniej ścianie d om inuje m o n um entalny, ozdobiony h eraldycznym i zna kam i Polski i Litwy o braz N a jśw iętsza M a ryja P anna ze św iętym i P o lski i L itw y , pęd z la W ładysła w a M a jeranow skiego, w centrum którego prz edstaw ieni są klęczący przed obliczem N ajśw iętszej M aryi P anny głów ni święci o b o jg a narodów - św. K azim ierz i św. Stanisław. O bok - im ponują cy o braz n a m alow a ny przez n iezna nego artystę XIX w. na podstaw ie d zieła z X V II w., przedstaw iający rodziców św. K a zim ie rza - K azim ierza Jagiellończyka, w ładcę Polski i Litwy z ż o n ą E lżb ietą Habsburżanką, w itających św. Jan a K a pistra na w Krakowie. A rty s ty cz n ą su g esty w n o ścią w y różniają się prace W in ce n teg o S lendzińskiego i W ła d y sła w a M ajeranow skiego, p rz edstaw iające m odlące go się św. K azim ie rza. R azem z innym i pracam i m alarskim i X V II-X IX w. w ystaw io n e są rzeźby oraz grafiki artystów z X V III-X IX w. S pośród dzieł grafiki w yróżnia się pok aź n a k o lek cja prac A ntoniego L eszczyńskiego i F ra n c is z k a Balcewicza.
N a w ystaw ie przedstaw ione są także grafiki znanych artystów litewskich XX w. - V y tau tasa K azim ierasa Jodyna, V y tau tasa Igno, j a k rów nież ak w are le Ju o z a p a sa K am arauskasa, tw orzącego na początku X X w. w Wilnie, pielęg nującego h istoryczny styl retrospekcji. E k sp o n o w a n e są też: m alarstw o, rzeź by oraz grafiki w y kona ne przez artystów ludow ych. W trzech witrynach pre zen to w a n e są dw a ornaty z X V II-X V III w., na których w yszyte je s t obli
R EC EN ZJE 323
cze św. Kazimierza. M o żn a tam rów nież zo ba czyć dw a d zieła złotnictw a z X V III w. - relikw iarz św. K azim ierza oraz w o tum o fiaro w an e świętemu K a zim ierzow i przez biskupa w arm ińskiego, K rzysztofa Ja n a Szem beka, w p o dzięce za p o m o c w p om yślnym rozw iązaniu spraw y stolicy księstw a Kuronia, k tórą biskupow i zlecił Sejm Rzeczypospolitej O bojga N arodów .
D ruga w y sta w a - K u lt i ikonografia Św. K a zim ierza na L itw ie (Sv. K a zi
m iero ku lta s ir ikono g ra fija L ietru vo je) - znajduje się w L itew skim M uzeum
N a ro d o w y m (Lietuvos N acionalinis M uziejus). Z n a k o m itą część eksponatów w ystaw y sta n o w ią zbiory N arodow ego M uze um Litwy. Inne p o c h o d z ą z M u zeum A rchidiecezji Kowieńskiej (Kauno A rkiviskupijos M uziejus), N a ro d o w e go M uze um Sztuki im. M. K. Eiurlionisa (N acionalinis Dailes Muziejus M. K. E iurlionio) w Kownie, z M uze um „ Z o rza” („ A u śro s ” ) w Szawlach, M u ze u m „ A lk o s ” („św iątynie starożytnych L itw in ó w ” ) w Telszach (Telśiai), M u ze u m K ra joznaw c zego w K retyndze (K retingos Kraśtotyros Muziejus), M u z e u m k o ścio ła w O w a ncie (Alanta) oraz z kolekcji pryw atnych. Starodruki w y p o ż y c z y ła B iblioteka U niw ersytetu W ileń sk ieg o i B iblio tek a Akadem ii N a uk Litwy. C zęść eksponatów została w y p o ż y czo n a z kościołów parafial nych Litwy.
N a w ystaw ie m ożna obejrzeć dzieła m alarstw a, rzeźby, grafiki, obrazki religijne, p aram enty liturgiczne oraz druki. E k sp o n o w a n a kapa je s t według przekonań w ileńskich bernardynów prezentem dla ich Z a k o n u od królowej E lżbiety, m atki św. Kazimierza. P rze ch o w y w a n a w L itew sk im M uzeum N aro d o w y m m o n stran cja z w izerunkiem św. K a zim ie rza św iadczy o tym, że był on cz czony rów nie ż w liturgii kościelnej k o w ieńskich franciszkanów . Wśród n ajstarszych eksponatów w ystaw y znalazły się rzeźby z m u zeu m kościoła w O w a n cie (A lanta) oraz dzieła m alarskie pochodz ące z o łtarz y k a procesyjnego w kościele w Sum iliszkach (Sem eliśkes).
Na w iększości dzieł św. Kazim ierz je s t w y o b ra żo n y z lilią w ręku lub w p ostaw ie klęczącej, m odlący się przed ołtarzem . T ego typu przedstaw ienia o b ra zu ją scenę z historii życia królew icza, kiedy po stan o w ił zrzec się korony. K ilka k om pozycji ukazuje św. K azim ierza d ep c ząc eg o am o rk a - symbol ziem skich p rzyjem ności (obraz z X V II w., n a m a lo w a n y przez nieznanego m alarza z k o ścio ła w Lalach (Lioliai)). Bardziej ro z p o w s zec h n io n e na Litwie były obrazy ze św. K azim ierzem ja k o szlac h cice m -w o jo w n ik ie m , przykładem - obraz z końca XVIII w., nam alow any przez K. W o jtkiew icz a. Z ło ż o n ą iko nografię prezen tu je obraz z kościoła w O lsiadach (A lsedżiai), gdzie św. Kazi m ierz wraz z innym i świętym i adoruje Trójcę Przenajśw iętszą.
324 RE C E N ZJE
N a w y s taw ie m ożna zaobserw ow ać zm ieniając ą się w ciągu w ieków iko nografię św. K azim ierza. W XVI w. św. K azim ierz był przedstaw iany z lilią w je d n y m ręku i różańcem w drugim. Po uroczystości kanonizacji w Wilnie, w 1604 r., św iętego często przedstaw iano z lilią i krzyżem , a także z gałązką palm y. N a w iększości zachow anych dzieł Ś w ięty je st przed staw ian y z mitrą królew icza, w czerw o n y m płaszczu z gronostajam i. A rtyści X IX -X X w. k o piują często w cześniejsze kom pozycje (obrazy z ko ścio łó w w Poławieńku (Palevenele), w T urm ontach i w Kalwarii Żm udzkiej (Ż em aićiu Kalvarija)).
