Warszawa, d. 4 Listopada 1888 r. T om V II.

Warszawa, d. 4 Listopada 1888 r. T o m V I I .

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PRENUMERATA „W SZEC HŚW IATA."

W W arszaw ie:

rocznie

8 k w artaln ie „ 2

rocznie „ 10

półrocznie „ 5 Prenum erow ać m ożna w R ed ak cy i W szechświata

i we w szystkich k sięg arn iach w k ra ju i zagranicą.

Komitet Redakcyjny

stanowią: P. P. D r. T. Chałubiński, J. Aleksandrowicz b. dziek. Uniw., K. Jurkiewicz b. dziek.

Uniw., mag.K. Deike, mag.S. Kramsztyk,W łvKwietniew- ski, W. Leppert, J . Natanson i mag. A. Ślósarski.

„W szechśw iat" p rzejm u je ogłoszenia, k tó ry ch treść m a jakikolw iek zw iązek z n au k ą, na n astępujących w arunkach: Z a 1 w iersz zw ykłego d ru k u w szpalcie albo jego m iejsce pobiera się za pierw szy ra z kop. 7'/2

za sześć następnych razy kop. 6, za dalsze kop. 5.

^ . d r e s Z E S e d - a i s c y i : I K r a . l c o - ^ s l s z i e - F r z e d . m . i e ś c i e , 3 S T r S S .

0 wzrastaniu dzieci.

w e d ł u g p r o f . d r a G a d

z

C złow iek rośnie przez czwartą, część sw o­

jeg o życia i przez ten czas przekształca się stopniow o z całkiem bezbronnego stw orze­

nia, jak iem je s t now onarodzone d ziecię, w istotę odpow iednio uzdolnioną do walki 0 byt. T en proces przekształcania się jest zjaw iskiem bardzo złożonem . W zrastające bow iem ustroje muszą n ietylk o wybrać z przyjętego pokarm u m ateryjały, odpow ie­

dnie do budow y ich ciała, ale jeszcze prze­

robić j e chem icznie, przysw oić. N ow ą ma- teryją do w chodzącej ju ż w skład ich ciała m ogą p rzyłączać tylk o w pew nćj ilości 1 przez pew ien czas, poniew aż pow iększanie się elem entów tkanek posiada granice, za­

kreślone przez w arunki, niezbędne do w y­

konyw ania w łaściw ych im czynności. Gra­

nic tych tkanki nie m ogą przestąpić, tak np.

*) H um boldt, zesz. I, 1888

w łókno m ięsne, wchodzące jako h istologi­

czna jednostka w skład m ięśnia, jak o j e ­ dnostki anatom icznej, nie byw a n igdy dłuż- szem nad 5 cm i szerszem nad '/15 m m . Z te­

go też pow odu przy w zroście np. m ięśni nic w ystarcza sam tylk o w zrost elem entów , ale musi mu jeszcze tow arzyszyć ich rozm naża­

nie się. W taki sposób przy w zroście m ię­

śni i przeważnej części innych m iękich tka­

nek kom binują się u staw iczn ie procesy w zrostu i rozm nażania się komórek.

J e żeli będziem y obserw ow ali w zrost ko­

ści, zauw ażym y w nich, oprócz rozmnażania się i wzrostu komórek, jedno jeszcze zupeł­

nie now e zjaw isko. R osnące kości zm ienia­

ją n iety lk o sw oję objętość, ale i sw ą postać, t. j. stosunek ich w ym iarów ulega znacznym zmianom. R ażący p rzyk ład takićj zm iany przedstaw ia nam szczęka dolna, na którśj u now onarodzonego dziecka zaled w ie moż­

na rozróżnić gałąź poziom ą od p ion ow ej, pomimo, że w w ieku późniejszym obie w y­

stępują bardzo w ybitnie. P o w ięk sza n ie się

kości odbyw a się w części w skutek roskła-

dania się n ow ych cząsteczek kostnych na

pow ierzchni ju ż istn iejących (wzrost przez

p rzylegan ie), w części w skutek w stawienia

n ow ych cząsteczek pom iędzy ju ż istniejące

706

Nr 45.

(w zrost przez w nikanie). Jed n ak że kom bi- nacyja tych dwu rodzajów w zrostu n ie b y ­ łab y zupełnie dostateczną, do u m o żliw ien ia zm iany form y. Zm iana ta dok on yw a się przez zn iszczen ie w p ew n ych m iejscach już istniejących części k ostn ych , tak np. na szczęce z ty łu i z d ołu nadkłada się nowa m ateryja, z przodu zaś i z góry, przew ażnie w m iejscu połączenia g a łę z i poziom ej z pio­

nową, następuje w essan ie kości, tak, że ostatecznie tw orzy się w tem m iejscu kąt.

N ietylk o w zrost k ości przez przylegan ie (nakładanie) i przez w nikanie odbyw a się w skutek rozm nażania się kom órek, oraz przem iany zawartej w nich m ateryi, lecz i zjaw iska w sysania są ściśle zw iązan e z ich d ziałalnością. P e w n e kom órki (osteok la- sty) w ygryzają w kościach praw id łow e, na­

turalnie m ikroskopijnych rozm iarów , o tw o ­ ry i tem pow odują zn iszczen ie niektórych ich części. W ten sposób części szkieletu, uw ażanego zw y k le za sym bol śm ierci, przez czas w zrostu są siedliskiem najbardziej o ży ­ w ionych p rocesów życiow ych , które m uszą ciągle p ozostaw ać w jaknajdokładn iejszćj harm onii tak pom iędzy sobą, ja k i ze zja ­ wiskam i w zrostu w in n ych tkankach i or­

ganach, aby nie w y w o ła ć p ow ażnych zabu­

rzeń w organizm ie.

Najbardziej uderzającem zjaw iskiem w zrostu je st w yd łu żan ie się całego ciała, które zaw dzięczam y w zrostow i kości w ogó- le, a zw łaszcza d łu gich k ości k oń czyn d o l­

nych.

W rozw oju każddj z n ich przyjm ują u d z ia ł trzy zaw iązki sk ostn ien ia (ją d ra czy ­ li środki k ostn ien ia), z których d w a leżą na końcach kości (ep ip h y ses), je d e n zaś na trzonie łączącym końce (d iap h ysis). Z każ­

dej strony trzonu, na gra n icy je g o z nasa­

dami, zachodzą n a jży w sze p rocesy w zrostu, prow adzące do w yd łu żan ia się kości, to też te miejsca bardzo często stają się sied lisk iem chorób kostnych w okresie w zrostu.

W ch w ili obecnój zbadano ju ż n iejed en z su b teln ych procesów , stanow iących pod­

staw ę dla w idocznych na zew nątrz ob jaw ów i rezu ltatów wzrostu, ale też i niejedno n ierosstrzygn ięte pytanie czeka je sz c z e na od p ow ied ź, co nie je st zresztą w cale d ziw - nem p rzy trudnościach, jak ie przedstaw iają badania tego rodzaju.

Znacznie łatw iejszem i są badania sk u t­

k ó w wzrostu, wyrażających się w p ow ięk ­ szeniu się długości ciała, je g o w agi i t. p.

Tutaj m ożem y osięgnąć swój cel zapomocą zw y k ły ch w ażeń i m ierzeń, które jed n ak p ow inny być dokonyw ane z planem , staran­

nie i na m ożliw ie w ielkiej ilości osobników , jeż e li chcem y, aby one nas doprow adziły do w ykrycia jak ich praw ogólnych. T ak ie ba­

dania zaczęli w ykonyw ać najpierw C ow el a n g lik (1833 r.) i CJuetelet (1835 r.). W pro­

wadzonej przez n ich m etody trzym ano się praw ie aż do ostatnich czasów; polega ona na tem, że się bada jed n ocześn ie pewną ilość dzieci, np. d ziesięć, z każdego okresu;

z otrzym anych pom iarów w yprow adza się przeciętną w ysokość i przeciętną w agę dla dzieci w w iek u lat: je d n e g o , dw u, trzech i t. d. Tą drogą osięgnięto dość znaczne rezultaty, z których w ażniejsze p rzytoczy­

m y tu w ed łu g zestaw ienia, uczynionego przez U ffel manna (1881 r.).

Zdrow e now onarodzone dziecko waży przeciętnie 3 — 3,5 kg; pierw sza liczba odpo­

wiada d ziew czynkom , druga — chłopcom . A ż do chw ili dojścia do w ieku m łod zień ­ czego waga ciała p ow iększa się praw ie 12 razy, tak, że u dzieci 15-letnich dosięga 3 6 —42 kg. L ecz p rzyrost ten nie je st cią­

g le jed n ak ow ym i p od lega wahaniom , z k tó­

rych najw iększe mają m iejsce w pierw szym roku życia.

N ie będziem y tu rospatryw ali przyrostu, osięgan ego w pierw szym roku, boby to nas zadałeko zaprow adziło, lecz przejdziem y odrazu do n astępnych lat: przy końcu dru­

giego roku dzieci ważą zw yk le 3,5 raza więcej niż zaraz po urodzeniu, w zględnie zaś do końca p ierw szego roku w aga ich zw ięk sza się o '/g. T rzeci rok przynosi n ie ­ w ielk i przyrost, m ianow icie '/io poprzedniej w agi. W czwartym roku przyrost znów się nieco zw iększa i pozostaje (u d ziew czy­

nek do 8-m iu, u chłopców zaś do 10-ciu) stale jednakow ym 1 500 — 18 0 0 g rocznie.

O d d ziew iątego, respective jed en astego, ro ­ ku życia zaczyna się znów nieco w iększy przyrost i trw a aż do osięgn ięcia w ieku m łodzieńczego.

P rzech od zim y teraz do w yd łu żan ia się ciała: now onarodzone dziecko posiada prze­

ciętn ie w ysokość 50 cm, t. j. nieco m niej niż

Nr 45.

y 3 w zrostu dorosłego człow ieka; w zrost zaś dziecka 15-letn ieg o różni się od wzrostu do­

rosłego mniój więcój o ' / , 2. D zieck o rośnie najwięcój w okresie ssania: przy końcu 12 m iesiąca w zrost je g o osięga pow iększenie 20 cm (40% ), t. j. liczy 70 cm. P rzyrost ten w w ięk szym stopniu w ypada na dolną część ciała. W drugim roku ciało w yd łu ża się praw ie o 15°/0 (10 cm ), w trzecim ju ż tylk o o 8% (7 cm); począw szy od czw artego roku przyrost pozostaje mniój więcój je d n o ­ stajnym , koło 5 cm rocznie. W ciągu pier­

w szych pięciu lat życia pierw otna długość ciała podw aja się, na początku piętnastego je st ju ż trzy razy dłuższą, t. j. lic zy 150 cm.

T o stosuje się do chłopców . D ziew częta dosięgają w ogóle mniej szćj w ysokości, ale też zato w zg lęd n ie do sw ego m axim um r o ­ sną nieco prędzój.

W ed łu g pom iarów, dokonanych nad p o ­ pisow ym i w N iem czech , m axim um w ysoko­

ści dosięga przeciętnie 170,5 cm. N a jw ięk ­ szym w zrostem , jaki znam y, b y ł obdarzony olbrzym szw ed zk i z gw ard yi F ryd eryk a W ., a m ianow icie 252,3 cm; najm niejszym z m ie ­ rzony przez Buffona k a r z e ł—43,3 cm.

P rzyrost w agi nie idzie zu p ełn ie ró w n o ­ leg le z w ydłużaniem się ciała; albow iem pierw otna w aga pow iększa się 12 razy, gdy tym czasem d łu gość ciała zaled w ie potraja się. P o n iew a ż w aga pozostaje w stosunku prostym do objętości, gd y b y w ięc stosunek w ym iarów ciała nie u le g a ł żadnym zm ia­

nom p rzy w zroście, p rzyrost jćj pow inienby odpow iadać trzeciój potędze przyrostu d łu ­ gości, t. j. w aga pow innaby się zw iększać więcój niż 27 razy. P o n iew a ż jed n a k tak n ie je st, dow odzi to, że ciało rośnie wolnićj na szerokość niż na w ysokość, czyli, że ciało człow iek a dorosłego jest w ysm uklejszem niż now onarodzonego dziecka.

Zasadę, na jakiój opiera się m etoda, w pro­

w adzona przez Q ueteleta i używ ana przez jeg o następców , stanow i w y k ry ty przez Q ue- teleta fakt, że p rzeciętn e dane z pom iarów trzech grup po d ziesięć „ p raw id łow ych ” osobników tój samój k ategoryi różnią się mniój m iędzy sobą, niż trzy pom iary je d n e ­ go osobnika. M etoda ta jed n a k , naw et gdy będziem y um iejętnie dobierali osobniki z p e­

w nych okresów w zrostu, n ie może być zu­

pełnie dokładną, a rezultaty jój będą zaw sze

ograniczone. U żyw ając jój, w yrzekam y się m ożności w ykrycia opóźniającego lub p rzy­

spieszającego w p ływ u , ja k i w yw iera na szybkość wzrostu każdy rok ze sw em i w ła ­ ściw ościam i m eteorologicznej lub społecznój natury. E ów nież pozostają n iew yk rytem i różnice, ja k ie wskazuje postęp przyrostu, jako też je g o ostateczny rezultat w zględ n ie do pierw otnego stanu. Bądźcobądź, ch o­

ciaż n ie m ożna odm ówić tój m etodzie pe- wnój w artości (np. zbadanie stosunków w zrostu w pew nym jeg o okresie), za zu p eł­

nie odpow iadającą celow i m ożna uważać tylko m etodę, polegającą na ustaw icznem badaniu tego sam ego osobnika. M etoda ta, chociaż trudniejsza i m ozolniejsza, daje znacznie lepsze w yn ik i. Sam Q uetelet tak się o niój wyraża: „praw idłow y w zrost u j e ­ dnego osobnika aż do c h w ili osięgnięcia dojrzałości jest praw ie w yjątkow em z ja w i­

skiem; jestem jednak daleki od zaprzeczania doniosłości pom iarom , d okonyw anym nad tym samym osobnikiem , je ż e li tylko można je w ykonać z należytą ścisłością”.

Mając na w zględ zie doniosłość tój osta- tniój m etody, lekarz poznański, Landsber- ger, w y k o n y w a ł corocznie w ciągu lat 1 8 8 0 —1886 pom iary znacznój liczb y uczniów szk ół poznańskich różnych stanów i naro­

dow ości. N ajw ażniejszem jest to, że p o ­ m iary sw oje w y k o n y w a ł on stale w jednój porze roku (m ięd zy 5 — 15 Maja) i dnia, w tój samój szkolnój sali, zapom ocą tych sa­

m ych przyrządów i nad tym i sam ym i oso­

bnikam i (ch łop cy od 6 — 13 lat). W y n ik i je g o badań są następujące:

R óżnice plem ienne m iędzy niem cam i i p o ­ lakam i co do długości ciała i szybkości w zrostu dzieci n ie u jaw n iły się praw ie w ca­

le , zato bardzo w yraźnie u w id o czn iły się czynniki społecznój natury. G odnem u w a ­ gi jest, że dzieci klas m ajętniejszych p rzy­

chodzą do szk oły siln iejsze i w iększe, lecz, pomim o dostarczania im w dalszym ciągu lepszego pożyw ien ia, w zrost ich w ciągu pierw szego roku szkolnego nie je st bynaj­

mniej szybszym . F ak t ten zgadza się w z u ­ p ełn ości z je szcz e dawniój zrobnionem od­

kryciem , z którego w ynika, ja k w ielkie zna­

czenie dla lepszego rozw oju ciała posiada

trosk liw e i staranne dostarczanie pokarmów

w okresie n ajw cześn iejszego dzieciństwa.

708

N r 45.

N astępująca tablica, którą, zaw dzięczam y obszernym badaniom R ussow a, w skazuje to wyraźniej. D zieci, karm ione w stanie n ie­

m ow lęcym piersią matki lub mamki są w niój oznaczone przez A , a sztucznie kar­

m ione przez B . P r z y końcu

Koku Dzieci W ażyły

przeciętnie

Miały wysokości

P ierw szego A 9,9 kg 73 cm

B 7,4 „ 66 „

D ru giego A 11,1 „ 83 .,

B 8,6 „ 75 „

T rzeciego A 12,6 „ 89 „

B 10,5 „ 83 „

C zw artego A 14,2 „ 93 „

B 12,0 „ 87 „

P ią teg o A 15,3 „ 100 „

B 13,4 „ 98 „

S zóstego A 17,0 „ 106 „

B 15,7 „ 102 „

Siódm ego A 18,2 „ 110 „

B 15,9 „ 105 „

Ó sm ego A 20,7 „ 116 „

B 18,3 „ 113 „

L andsberger stw ierd ził m iędzy innem i następujące godne u w agi ob jaw y wzrostu:

ram ię i przedram ię przez czas w zrostu za­

chow ują w zajem nie swój p ierw o tn y stosu ­ nek; obw ód piersi ju ż w w ieku szkolnym sięg a praw ie '/2 w ysokości ciała (ja k to p o ­ w inno być u p op isow ych ). Szerokość pier­

si rośnie prędzej n iż szerokość p leców , co jest bardzo przydatnem dla rozw oju k latk i piersiow ej; przyrost d łu g o ści ciała za w d zię­

czam y g łó w n ie w zrostow i je g o dolnój czę­

ści, m ianow icie nóg, a w szczeg ó ln o ści uda.

Czaszka rośnie zu p ełn ie n iezależn ie od in ­ n ych części ciała, w e d łu g w łasn ych praw.

G odnem je st u w agi, że o ile w zrost czasz­

k i w okresie szkolnym odznacza się p o w o l­

nością, o tyle uderzająco szybkim je s t roz­

wój tw arzy.

(dok. nast.).

B . D .

DRGANIA ELEKTRYCZNE I D R G A N I A Ś W I E T L N E .

Pom im o olbrzym iego rozrostu nauki o e le ­ ktryczności, pom im o obszernego zasobu fak ­ tów , ja k ie nagrom adziła i których całe dzia­

ły zostały teoretycznie ujęte i m atem atycz­

n ie opracow ane, przyznać jeszcze m usim y, że n ie w iem y, co to je st elektryczność. B a ­ dania w szakże lat ostatnich przynoszą w sk a­

zów ki, że zagadka ta nie je st niedostępną i że zdoła ona osięgnąć rozw iązanie p odo­

bne, ja k ie uw ień czyło p oszukiw anie nad istotą św iatła i ciepła.

R ok bieżący m ianow icie — w y rzek ł prof.

G. F . F itzg era ld , otw ierając posiedzenia sekcyi fizycznćj tegorocznego zjazdu S to ­ w arzyszenia brytańskiego (B ritish A ssocia- tion ) w Bath,-—pam iętny będzie w dziejach fizyki rosstrzygnięcicm zasadniczego p y ta ­ n ia, czy zjaw iska elektrom agnetyczn e za­

chodzą przez bespośrednie działanie z o d le­

głości, czy też polegają na udziale przen o­

szącego j e środka. Stanow cze to ośw iad ­ czenie uczonego a n gielsk iego tyczy się ba­

dań H ertza, ogłaszanych przez autora w spra­

w ozdaniach berlińskiej akadem ii nauk, a które w y p a d ły na korzyść drugiego po­

glądu, że m ianow icie roschodzenie się dzia­

łań elektrom agnetyczn ych odbyw a się za p o ­ średnictw em p ew n ego środka. P . H ertz prow adzi ciekaw e sw e dośw iadczenia od lat kilku, w ed łu g rozległego planu, układ ich wszakże je st zbyt za w iły , aby się dały tre­

ściw ie przedstaw ić. B liż sz y ich w ięc opis postaram y się podać w p rzyszłości, tym cza­

sem zaś poprzestaniem y na w skazaniu o g ó l­

nego ich znaczenia, w ed łu g przytoczonej m owy prof. F itzgerald a.

G dy dla w yjaśnienia najprostszych obja­

w ów elek tryczn ych podajem y, że elek try cz­

ność posiada w łasność przyciągania z o d le­

głości, jesteśm y na stanow isku daw nych fi­

zyk ów , którzy, aby w yjaśnić podnoszenie się w ody w pom pie, tw ierd zili, że przyroda obaw ia się próżni. Znaczy to w szakże ty l­

ko, że znam y fakt, ale nie posiadam y je g o

w yjaśnienia. W dziejach nauki nastręczało

Nr 45.

się w iele podobnych pytań, dopóki nie z o ­ sta ły na drodze dośw iadczalnej rosstrzy- gnięte. N ajw ażniejsze z tych kw estyj t y ­ czyły się sporu m iędzy emisyjną, a u d u la- cyjną teoryją św iatła, oraz m iędzy ciep lik o­

wą. czyli m ateryjalną a k in etyczn ą teoryją ciepła. K lasyczn e dośw iadczenia, które roz­

strzygn ęły na korzyść undulacyjnej teoryi św iatła i kinetycznej teoryi ciepła, są to najw ażniejsze dośw iadczenia, jak ie k ied y­

k olw iek zostały w ykonane. Skoro dostrze­

żono, że ciepło gin ie, gd y praca w ystępuje i naw zajem , upaść m usiała hipoteza c ie p li­

ka, ja k o substancyi niew ażkiej; skoro do­

strzeżono, że św iatło roschodzi się w olniej w środku gęstym aniżeli rzadkim , pojęcia o istocie św iatła u le g ły przeobrażeniu.

W praw dzie, dośw iadczenia R um forda i D a- vego nad ciepłem , oraz Y ou n ga i F resn ela nad św iatłem , rosstrzygn ęły k w estyje te da­

leko w cześniej, zanim błędne poglądy sta­

now czo zostały w yrugow ane; teraz jed n ak spodziew ać się w oln o, że nauka nie będzie tak opieszałą w p rzyjęciu rezultatów do­

św iadczenia tyczącego się elektrom agnetyz­

mu, ja k b yła w zględem św iatła i ciepła i że żaden n ow y C arnot nie będzie tu potrzebo­

w ał rozw ijać n ależytych tłum aczeń na pod­

staw ie błędnej hipotezy.

Zobaczm y w reszcie, w jaki' sposób kw e- styja ta rozw iązaną została, odw ołując się do przykładu, który nam rzecz tę jaśniejszą uczyni. W ję z y k a potocznym m ów im y, że balony lub p ow ietrze ogrzane wrznoszą się w górę dlatego, że są lek k ie. W czasach daw nych w yrażenie to było jaśn iejszem , m ó­

wiono bow iem , że ciała te posiadają w ła ­ sność, zwaną lekkością: „lekkość" przeciw na była „ciężkości". C iężkość spraw iała, że rzeczy d ążyły ku d o ło w i, lek k ość w y w o ły ­

wała dążenie ich ku górze, — b y ł to rodzaj działania z od ległości. O becnie, g d y cięż­

kość i lekkość przypisano jednakiem u d zia­

łaniu ziem i, podnoszenie się balonów , p o ­ wietrza ogrzanego lub płom ieni tłum aczy się przez w p ły w pow ietrza. W szyscy w ie­

dzieli, że p o w ietrze istnieje, nikt jed n ak nie przypuszczał, że je m u to n ależy przypisać wznoszenie się p łom ien i w górę: dziś rozu­

miemy, że w zbijanie się balonów zależy od różnicy ciśnienia w różn ych w arstw ach at­

mosfery.

W podobnyż sposób w iedzieliśm y daw no, że eter j estto środek w szystko przenikaj ący, zajm ujący w szelkie m iejsce w przestrzeni.

Istn ien ie jeg o je st koniecznem następstw em undulacyjnej teoryi św iatła. Słyszym y n ie­

raz pytanie, do czego się wam eter przydaje? O dpow iedzieć na to można p y ­ taniem , dlaczego otrzym ujem y św iatło w osiem minut dopiero po w ysłaniu go przez słońce? O koliczność ta tłum aczy, dlaczego eter je st konieczny; gd yb y św iatło nie p o ­ trzebow ało czasu dla przejścia drogi od słońca, nie potrzebow alibyśm y też eteru.

W podobnym przypadku jesteśm y i w zg lę­

dem działań elektrom agnetycznych. Istn ia ­ ły dw ie hipotezy co do p rzyczyny tych ob­

jaw ów : jed n a przypisyw ała przyciągania elektryczne tem u, że to co nazyw am y elek ­ trycznością, posiada w łasność działania na odległość; druga tłu m aczyła je przez w strzą- śnienie, w yw ieran e za pośrednictw em eteru, poniekąd na wzór tego, ja k p ow ietrze p o ­ pycha balon w górę. R osstrzygn ęły to d o ­ św iadczenia H ertza, przekonał się on b o ­ wiem niew ątp liw ie, że fale elektrom agnety­

czne okazują objaw y interferencyi, ja k fale św iatła i że działania elektrom agnetyczn e roschodzą się w pow ietrzu z szybkością św iatła.

P rzy pom ocy pięknie pom yślanego urzą­

dzenia otrzym ał Iie r tz prądy przeryw ane, tak n iew yp ow ied zian ie szybko po sobie na­

stępujące, że długość ich fal w y n o siła około dwu m etrów. A b y szybkość tę drgań elek­

trycznych pojąć, przypom nijm y sobie, że ruch falow y posuw a się o jednę falę w tym samym czasie, gdy jed n o drgnięcie się koń­

czy. F a le elektrom agnetyczne roschodzą się, jak pow iedzieliśm y, z szybkością św iatła, zatem z szybkością około trzystu tysięcy k i­

lom etrów na sekundę; gdyby w ięc drgań na sekundę dokonyw ało się trzysta tysięcy, fala każda m iałaby kilom etr d ługości. Skoro zaś fale b y ły około p ięciu set razy krótsze, szyb­

kość drgań m usiała być w tym że stosunku wyższą, przeszło sto m ilijon ów na sekundę.

W ja k i zaś sposób zd o ła ł eksperym entator w yk ryć drgania te i ich interferencyją? N ie m ógł ich w idzieć, b y ły bow iem do tego o w ie le zb yt pow olne; m usiałyby się doko­

nyw ać m ilijon razy prędzej, aby się stały

w idzialnem i. N ie m ógł też ich słyszeć, b y ­

710

N r 45.

ły bow iem zb yt szybkie; m u siałyb y być mi- ]ijon razy pow oln iejsze, aby się u sły szeć (lały. U ż y ł w ięc do tego celu zasady rezo­

nansu czy li w sp ółd źw ięczn ości, w yw ołu jąc przez indukcyją prądy w innym p rzew od n i­

ku. D rugiem u tem u p rzew o d n ik o w i nadał w ym iary takie, że peryjod drgań jeg o dla prądów elek tryczn ych b y ł takiż sam, jak w p rzyrządzie, k tóry w ytw arzał prądy p ier­

w otne, p rzy tak b ow iem dobranych w ym ia­

rach ruchy w drugim przew odniku w yp a­

dają n ajsilniój. P rą d y pow stające przez indukcyją w p rzew od n ik u drugim zdradza­

ły swą obecność iskram i, które p rzesk ak i­

w a ły przez drobną przerw ę, w przew od n ik u tym pozostaw ioną.

P r z y takiem urządzeniu, k tórego szczegó­

ły zresztą są dosyć skom plikow ane, m ógł H ertz u ch w ycić objaw y in terferen cyi, z a ­ chodzące m iędzy falam i padającem i na ścia­

nę, a falam i od n i e j odbitem i. W ibrator sw ój, w ytw arzający prądy przeryw ane, u m ieścił w pew nej o d leg ło ści od ściany, tak, że o d leg ło ść ta w y ró w n y w a ła k ilk u d łu g o ­ ściom fali, przew od n ik zaś drugi, w którym prądy m ia ły być w zbudzane um ieścił m ię­

dzy tem w ibratorem a ścianą; otóż na tój przestrzeni dostrzegł, że w k ilk u punktach le d w ie że się u k azyw ały słabe isk ry w przer­

w ie pozostaw ionej w drugim przew odniku, gdy w punktach in n ych , w od ległościach znaczniejszych od generatora, w y stęp o w a ły znow u silnie; zanikania zaś te isk ry zach o­

d z iły w regularnem następ stw ie, w je d n a ­ kich odstępach m ięd zy generatorem a ścia­

ną. T ak w ięc, ja k badania Y ou n ga i F r e s­

nela nad krzyżow aniem św iatła uzasadniają teoryją undulacyjną w optyce, tak też d o ­ św iadczenie H ertza p otw ierd za teoryją drgań eteru w elek trom agn etyzm ie. Jestto w ięc rezultat św ietn y, dow odzący, że d zia ­ łania elektrom agnetyczn e zależą od środka przenikającego w szelką znaną przestrzeń i że to je st tenże sam środek, który przenosi objaw y światła.

P o g lą d ten, który w dośw iadczeniach H ertza zysk ał poparcie, tak siln ie zaak cen ­ tow an e w przem ów ieniu prof. F itzgerald a, zbliża i indentyfikuje drgania elektryczne i św ietln e. P od ob n eż p om ysły rozw ija prof.

0 1 iv e r J. L o d g e w szeregu artyk u łów , za­

m ieszczanych obecnie w angielskiej „N atu­

r ę ”; jed en z ustępów nieskończonej dotąd tej pracy obejm uje ciek aw e uw agi nad św ia­

tłem , m ianow icie co do sposobów sztu czn e­

go ośw ietlania, a że zostają one poniekąd w zw iązku z wyżej rozw iniętem i poglądam i na istotę objaw ów elek tryczn ych , podajem y je tu w dosłow nem tłum aczeniu.

O becny nasz system otrzym yw ania św ia­

tła sztucznego zarów no jest m arnotrawny, ja k i n ieskuteczny. P otrzeba nam w y w o ­ łać je d y n ie drgania dokonyw ające się w g ra­

nicach od czterech do siedm iu trylijonów na sekundę; inne są zg o ła bezużyteczne, drga­

nia bow iem szybsze lub w oln iejsze nie w y ­ w ierają na siatków kę naszą żadnego działa­

nia; nie um iem y w szakże dotąd w ytw arzać drgań oznaczonej częstości.

U m iem y w y w o ły w a ć drgania oznaczone m iędzy 100 a 2 0 0 0 na sekundę; innem i sło ­ w y, um iem y w zbudzać ton oznaczonej w y ­ sokości i um iem y utrzym yw ać w sposób cią­

g ły ca ły szereg takich tonów zapom ocą fu ­ jarek lub urządzeń k law iszow ych . M oże­

m y także — ja k k o lw iek rzecz to je st mniej zn a n a —w zbudzić chw ilow o oznaczone drga­

nia eteru, ale nie w iem y dotąd, jak ruch ten utrzym ać w sposób cią g ły . A b y zyskać drgania o okresach najkrótszych, m usimy zaatakow ać atom y. W iem y, ja k atom y w praw ić w drgania,— rezultat ten otrzym ać m ożem y ogrzew ając daną substancyją. G d y ­ byśm y m ogli działać na każdy atom zoso- bna, niedziałając na inne, otrzym alibyśm y zapew ne p ew ien rodzaj drgań dobrze ok re­

ślony. R ezultat taki b y łb y m ożliw y, nie jest w szakże pożądany, atom y bow iem , n a ­

wet odosobnione, mają m nóstwo w łaściw ych sobie rodzajów drgań, z których m ała tylko liczb a byłaby dla nas użyteczna, 'a n ie w ie­

m y nadto jeszcze, ja k pobudzić jed n e z tych drgań, niew zbudzając innych.

R zeczyw iście też n ie atakujem y atom ów od d zieln ych , ale d ziałam y na n ie w zbitej ich masie, a rodzaje ich wibracyj w ystępują w ted y niejako w ilości nieskończonej.

B ierzem y pew ną ilość m ateryi, dajmy, w łók ien k o w ęglow e lam py żarzącej lub b ryłk ę w apienną lam py tlenow odornój, a p o ­ dnosząc stopniow o ich tem peraturę, nadaje­

m y atom om ich rodzaje drgań coraz szybsze.

N ie przeobrażam y drgań p ow oln ych w

drgania szybkie, ale dokładam y drgania

Nr 45.

szybsze do w olniejszych aż do punktu, gdy oddziaływają, na naszą, siatków kę i w tedy jesteśm y zadow oleni. P ozn ajem y w szakże łatw o, ja k postępow anie to je s t em piryczne i m arnotraw ne. P otrzeb a nam n iezb yt roz­

ległej skali drgań szybkich, a nie um iem y dokonać tego lep iej, ja k w ytw arzając cały szereg drgań od sam ego początku. Jestto tak, jakbyśm y, chcąc w praw ić w drganie w ysoką ok taw ę organów , b yli zm uszani do naciskania w szystkich k lu czy i w szystkich p edałów , w yw iązując w ten sposób cały ura- gan dźw ięków .

P rzytoczon e tu p rzyk ład y są to najbar­

dziej udoskonalon e m etody otrzym yw ania św iatła sztucznego, niezużytkow ane bow iem przez nie drgania są tylk o nieużyteczne, ale nie są szk od liw e. M etody dawne są daleko gorsze, p olegają bow iem na zużytkow aniu palenia ja k iejk o lw iek substancyi. P o stęp o ­ w anie takie pozw ala otrzym yw ać potężne prom ieniow anie, drgania w szakże użytecz­

ne, te zatem , które pozw alają nam w idzieć, stanow ią ty lk o nieznaczny praw ie ułam ek w szystkich drgań, przez palenie pow odow a­

nych.

K ażdem u wiadom o, że palenie je st zaró­

wno nieprzyjem nym ja k i m ało h ygijen icz- nym sposobem w ytw arzania światła; n ie­

w ielu jed n a k ty lk o zdaje sobie spraw ę, że i w szystkie inne dotąd u żyw an e m etody są w tym że sam ym przypadku i, że m etoda tak mało zadaw alająca i tak m ało ekonom iczna, ja k rozżarzanie w ęgla w lam pie elek trycz­

nej, przeżyje niew ięcój nad k ilk a d z iesię­

cioleci, stu lecie jed n o conaj w yżej.

Spójrzm y na piece i na k otły w ielkiej m achiny parow ej, wprawiającej w ruch gru­

pę m achin elektrodynam icznych i oceńm y w ydatkow aną ilość energii; spójrzm y nastę­

pnie na rozżarzone w łók ien k a lam p, zasila­

nych przez te m achiny dynam oelektryczne i spróbujm y ocenić część wytw orzonej ener­

gii prom ienistej, istotn ie dla oka użyteczną.

B ędziem y ją m ogli porów nać do słabego to ­ nu w całej orkiestrze.

N ie będzie to za w iele, je ż e li pow iem y, że chłopiec obracający korbę, gdyby energija, jaką w ydatkuje, dobrze b y ła skierow ana i zużytkow ana, m ógłby w y w o ła ć tyleż św ia­

tła skutecznego, co w szystek ten zbiór me­

chanizm ów i cały ten n ak ład paliw a.

M ogłoby się w ydaw ać, że jest coś p r zeci­

w nego prawom natury w tej nadziei, że bę­

dziem y m ogli w ytw arzać i zużytkow yw ać pew ne prom ieniow ania bez innych; ale lord R ayleigh w krótkiej nocie, przedstawionej S tow arzyszeniu Brytańskiem u na zgrom a­

dzeniu w Y orku w r. 1881 w ykazał, że tak n ie jest, mamy w ięc odtąd prawo usiłow ania dopięcia tego celu. N ie w iem y jeszcze, jak będziem y m ogli w ytw arzać i zużytkow yw ać pew ne prom ieniow ania, ale jestto jedna z najw ażniejszych rzeczy, których p o w in ­ niśm y się nauczyć.

K to k o lw iek w id zia ł robaczka św ięto ja ń ­ skiego, b y ł zapew ne uderzony tym faktem , że św iatło je g o otrzym uje się tak łatw o ani przez z w y k łe palenie, ani przez machinę parow ą wpraw iającą w ruch m aszynę dy- nam oelektryczną. O bjaw y fosforescencyi marnują n iew iele energii przez p rom ien io­

wanie; prom ienie zdolne do oddziaływ ania na siatków kę w ysyłan e sąbespośrednio, a dl».

w yw ołania ich potrzeba nadzw yczaj tylk o drobnój ilości energii.

P rom ien ie słoneczne, coprawda, obejm u­

ją w szelkie rodzaje drgań, ale one oprócz ośw ietlania przedm iotów , mają do sp ełn ia­

nia n iesłych an ie w iele in n ych jeszcze czy n ­ ności, a w szystk a en ergija słoneczna jest użyteczna. P rzy ośw ietlaniu sztucznem żą­

dam y li tylk o św iatła i nic innego; g d y nam potrzeba ciepła, lepiej otrzym ać je o d d ziel­

nie przez palenie.

Skoi

poznam y dokładnie, że św iatło je st jed y n ie drganiem elektrycznem , p ow in n iś­

my natychm iast zająć się poszukiw aniem sposobu, dozw alającego w zbudzać i u trzy­

m yw ać drganie elektryczne dostatecznej szybkości. G dy rezultat ten zostanie osię- gn ięty, zadanie ośw ietlania sztucznego bę­

dzie rozw iązane.

K rótki ten ustęp obszernej pracy prof.

L od ge, w skazuje n iew ą tp liw ie n ow e drogi badań i poszukiwań; opiera się on, ja k w i­

dzim y, na analogii drgań elek tryczn ych i św ietlnych i tylk o na tej zasadzie może być zrozum ianym . D la teg o też poprzedzi­

liśm y go objaśnieniam i zaczerpniętem i z w y­

kładu prof. F itzgerald a, gd zie analogija ta tak dobitnie i stanowczo na podstaw ie do­

św iadczeń H ertza w ykazaną została.

T. ł i .

712

N r 45.

PASORZYTNA

G L I S T A B U R A C Z A N A

(N E M A T O D A )

Heterodera Schachtii A. S.

(C iąg dalszy).

II .

G listy ok rągłe czy li nem atody p rzedsta­

wiają, dużą grupę naturalną ustrojów zw ie­

rzęcych , m ieszczącą się w dziale robaków (Y erm es), bardzo liczn ych przed staw icieli w przyrodzie m ających. R osp ow szechnienie g list tych je s t znacznie w iększem n iż napo- zór niejednem u w yd aw aćb y się m ogło.

Część rodzin, składających w ie lk i szereg g list ok rągłych , ma w yb itn ych p rzed staw i­

cieli śród p asorzytów człow iek a, zw ierząt ssących, in n ych kręgow ców , ow adów i t. d.

O sław ion a trychina, askarydy ludzka i z w ie ­ rząt dom ow ych, oxyuris czło w iek a i inne gatunki tegoż rodzaju, są to w szystko ty p o ­

we p rzyk ład y p asorzytów , osiedlających się przew ażnie w k an ale pokarm ow ym . In n e g listy pasorzytne są podskórne, in n e osie­

dlają się w sp ecyjaln ych organach ciała, inne w reszcie żyją w części p asorzytnie, w części zaś sw obodnie, w w odach, bagnach i t. p. Z naczna bardzo część jednakże z rzę­

du nem atodów żyje przez ciąg całego sw e­

go życia sw obodnie, w ziem i pól, łąk i la ­ sów , żyw iąc się korzonkam i, a p ew n a znów liczba znajduje się takich, które p asorzytnie na danej osied lając się roślin ie, toczą soki jćj korzenia lub też w ychodzą przy w zroście rośliny nad ziem ię, toczą części nadziem ne (łod ygę, cebulki, tkanki roślin skrytokw ia- tow ych ), a n iek ied y n aw et p rzy w y k sz ta ł­

caniu się zaw iązku ow ocow ego, dostają się do w nętrza sam ego ow ocu i w ziarnie o cze­

kują w ysiew u , zapew niającego p o ży w ien ie now em u potom stw u. D rob n iu tk ie w ągorki z ziem i ornój, zw in n e, cien iu tk ie robaczki, hyżo się w ijące i poruszające, są przedsta­

w icielam i sw ob od n ie żyjących g list okrą­

g ły ch . W ągorek p szen iczn y czy li m ątwik

p szen icy (T ylćn ch u s devastatrix R itz. Bos) słu ży za przykład złośliw ych n iszczycieli ziarna i n iew yb red n ych napastników w szel­

kich części zielonych rośliny i w ogóle orga­

n ów nadziem nych.

R obaki te są w w iększej części rozd ziel- ■ nopłciow e; sam ice częstsze, w iększe i w y ­ żej zazw yczaj rozw inięte od sam ców, znoszą m nóstw o ja j lub rodzą żyw e zarodki; ciało g list krągłe, d łu gie, często n itk ow ate, z w ła ­ szcza u sam ców; sam ica często w rzeciono­

watej lub pękatej form y, w skutek znaczne­

go nagrom adzenia ja j. Środek n itk i lub w rzeciona zajm uje k anał pokarm owy; otw ór gęb y na przednim końcu ciała; p rzeciw legły koniec zazw yczaj w yd łu żon y bywa w ogon różnej dłu gości, charakterystyczny nieraz dla danego rodzaju lub gatunku.

W szy stk ie, lepiej dotąd zbadane glisty ok rągłe, w ciągu sw ego życia przechodzą trzy zasadnicze, podstaw ow ą w ażność m a­

jące okresy: okres zarodka, okres ląrw y i okres zw ierzęcia dorosłego. O byczaje zw ierząt są ściśle zw iązan e z tem i trzema okresam i życiow em i: są np. robaki, które w szystkie trzy okresy życia przepędzają w trybie życia pasorzytniezym , bądź w j e ­ dnym organie i na jed n em m iejscu (O xyu - ris verm icularis?) bądź w różnych zw ierzę­

tach, w różnych tkankach ich ciała (T rychi- ' na); są też in n e, które przez dw a okresy ż y ­ ją jako p asorzyty, trzeci okres spędzając

w niezależności i sw obodzie; a także takie, które w je d n y m tylk o okresie są pasorzyta- mi; niektóre w reszcie form y, ja k wyżćj nad­

m ien iliśm y, mogą przez całe sw e życie z o ­ staw ać w b ezw zględnej, zupełnej sw obodzie.

D la okresów życia, o których tu m ow a, cha- rakterystycznem jest, że w przejściu z j e ­ dnego do drugiego zw ierzę zrzuca skórę czy ­ li lenieje, a nadto mniej lub bardziej w ybit­

nie zm ienia k ształt i w y g lą d ciała. N em a­

tody w ogóle mają pew ną skłonność do le ­ nienia; istnieją m iędzy niem i form y, które skórę po kilkanaście razy w ciągu życia od­

nawiają; najm niej jed n ak robaki te przez dw a zasadnicze len ien ia przechodzić muszą i jedno z nich odpow iada przejściu zarodka w larw ę czy li poczw arkę, która g d y doro­

słem , płciow em staje się zw ierzęciem , z n o ­

wu skórę sw ą zrzucić i na now ą zam ienić

musi. U pasorzytów len ien ie to i zm iana

O - l i s t a , T o u r a c s a a a ( H e t e r o c L e r a S c 3 a . a c l b . t i i ) .

714

Nr 45.

okresu życia, zazw yczaj przypada po zm ia­

nie ośrodka (po dostaniu się do w n ętrza lub odw rotnie po op u szczen iu d otych czasow ego żyw iciela); u sw ob od n ie żyjących form wą- gorkow ych o tych przejściach stanow ią po­

ry roku, w iek osob n ik ów , a w reszcie w a­

runki fizyczne otoczen ia (w ilg o ć , tem pera­

tura). D la zarodków g list, żyjących w zie­

mi, charakterystyczną je s t w łasność ich ła ­ tw ego w ysychania i pozornego zam ierania na d łu gi p rzeciąg czasu, z m ożnością obu­

dzenia się, zm artw ychw stania za pierw szem pojaw ieniem się w ilg o ci i ciepła. P rzez ty ­ godnie, m iesiące, ba, przez lata całe mogą drobne zarodki robaków tych sp oczyw ać bez śladu życia — rzucone do kropli w ody, budzą się i w iją po latach w ielu ja k w tedy, gd y je do suchego m iejsca przeniesiono.

Zw ierzątka te, zajm ow ały w ybitne m iejsce śród przytaczanych daw niej w rospraw ach francuskich g łó w n ie u czonych, tak zw anych anim aux rósuscitants (zw ierząt w skrzesąją- cych). Jak d ow iod ły n ajnow sze dośw iadcze­

nia h olen d ersk iego botanika, R itzem a-B osa, zarodki te mają też w łasność om dlew ania i zapadania w letarg pod w p ływ em sub- stancyj w yd zielających woń w ybitną (za do­

daniem do w ody sera, mięsa i t. d.). Zarodek w ysu szon y lub om d la ły m oże bez żad n ego uszczerbku pozostaw ać w stanie pozornój śmierci przez czas choćby n ajd łu ższy, aż do pom yślnych dla życia sw eg o w arunków . W o g ó le jed n a k , w w arunkach przyrody, zarodki unikają su szy i obdarzone są k u te­

mu n iezw y k łą łatw ością przem ieszczania się w głąb ziem i przy w y sy ch a n iu jćj w arstw pow ierzchow nych; odw rotna w ędrów ka, ku pow ierzchni, odbyw a się za nadejściem d e­

szczów . T e w łasn ości n ależytego p rzysto­

sowania się do niep om yśln ych o k o liczn o ści w przyrodzie dają dobre pojęcie o w y tr w a ­ łości robaków , z którem i w naszym w y p a d ­ ku burak lub rzepak, a w łaściw ie stojący poza roślinam i tem i czło w iek ma do w a l­

czenia.

Rodzaj H eterodera, który nas tu sz c z eg ó ­ ło w o zajm uje, należy do rodziny w ągorko- w atych (A n guillulidae); zam ieszkującej z ie ­ m ię i żyw iącej się bądź m ateryjam i roskła- dającem i się w ziem i, bądź korzen iam i ro­

ślin. J e st on blisko spokrew nionym z rodza­

jem T y len ch u s, do którego należy T. devasta-

trix, w spom niany ju ż w yżej niem iłosierny niszczyciel ziarna pszennego, m łodych k ie ł­

ków cebuli i hijacyntu, g łó w ek kw iatow ych kardu sukienniczego (D ip sacu s fullonum ), a naw et m chów leśnych. H eterodera od­

znacza się krótkim bardzo ogonem samicy dorosłej i praw ie osiow em w skutek tego położeniem otworu odbytnicy. C iało sam ­ ców m ało się różni od ciała innych, p okre­

w nych z tą formą rodzajów . Sam cy i sam i­

ce H eterodera Schachtii żyją na korzonkach buraczanych i na innych korzeniach; sam cy, rzadziej spotykani, nie są oku gołem u w i­

doczni; sam ice za to, w form ie m lecznobia- ły ch (na św ieżej roślinie) kuleczek, są ła ­ tw o w idoczne na korzeniu, ja k to się oka­

zuje z fig. 1., przedstaw iającej dw a dro­

bne korzonki oderw ane od g łó w n eg o korze­

nia, w naturalnej, mniej w ięcej, w ielkości.

P o d lupą, banieczki te w yraźniej odróżnia­

ją się, a ich cytrynkow ata forma (por. k o n ­ tury fig. 6 i 7) uchw yconą ju ż łatw o być może. Słabe p ow iększenia m ikroskopow e ukazują w reszcie dokładnie kształt p ęk a ­ tych samic; znaczny w ym iar poprzecznej średnicy ich ciała, n ie pozw ala przejrzeć przez ciało robaka, n ie widać w cale w ew n ę­

trznej bu d ow y, niepodobna w yróżnić naw et kanału pokarm ow ego ani narządów p łcio ­ w y ch . Za naciśnięciem szkiełka, je śli ro­

baka niem p rzykryliśm y, lub za rozdarciem ig iełk ą , w ysypują się, ja k to ju ż w yżej za­

zn aczyliśm y, jaja w w ielk iej obfitości. W ó w ­ czas dopiero pew ne szczegóły budow y w e ­ w nętrznej stają się w idocznem i. N a bura­

kach w yschłych, zw iędniętych, kuleczk i białe ciem nieją, stając się w suchem a cie­

płem pow ietrzu rdzaw o-brunatnem i, a na­

stępnie czarnem i. T a zm iana barw y, m oż­

ność rozgniatania w palcach oraz nieodpa- danie robaków od korzenia przy myrciu lub płókaniu w w odzie, pozw alają łatw o odró­

żnić g listy na korzeniu siedzące od ziarn piasku i innych z ziem i pochodzących z a ­ nieczyszczeń , czepiających się korzenia, (o ile przy badaniu nie mamy pod ręką szkła po­

w iększającego, usuw ającego stanow czo w ąt­

p liw o ści w przedm iocie natury białych ziarn, ja k ie na korzonkach buraka spotkać można). N ajczęściej, sam w y g lą d chorego buraka w ym ow nie św iadczy o złośliw ej na­

turze ok rągłych banieczek, na je g o k o rze­

W SZECHŚW IAT.

715 niach tu i ow dzie spotykanych. Buraki,

skoro w czesną w iosną napadniętem i zostaną przez pasorzyta, zabierającego im soki poży­

w ne, n ie mogą norm alnie się rozw ijać, za ­ trzym ują się w rozw oju, słabną; mając za­

atakow ane korzenie, służące im do czerpa­

nia z ziem i pożyw ienia, w ypuszczają z g łó ­ w nego sw ego korzenia m nóstw o dodatko­

w ych, cienkich korzonków , m ających zastą­

pić roślinie utracone a raczej zagarnięte przez napastnika korzenie. K orzeń głów n y bu­

raka, nierosnąc w kierunku osiow ym roz­

w idla się; na spłaszczonym , ja k g d y b y u cię­

tym jego końcu odziem nym tw orzy się gw iazda korzeni pobocznych, w różne stro­

n y skierow anych, lub też wprost krótki, szeroki korzeń okryw a się cały puchem drobnych korzonków , tw orzących brzydką m iotełkę. N a tój m iotełce, na om szonych korzonkam i korzeniach buraka, g listy ^znaj­

dują obfite do życia sw ego podścielisko i tym sposobem , zjaw isko, będące n astęp ­ stwem obronnego od d ziaływ an ia ustroju roślinnego p rzeciw k o chorobie, staje się znów czynnikiem utrw alającym , rosszerza- ją cy m nieszczęsną zarazę. W ciągu lata glisty w ydają k ilk a pokoleń: te buraki, któ­

re napadniętem i zostaną później, w yk ształ­

cają norm alnie swój korzeń, lecz następnie pod w pływ em napaści ze strony robaka, w ypuszczają znów drobne korzonki, a w ta- kiem bocznem om szeniu gnieżdżą się tu i ow dzie n ow i napastnicy, tak, że na polu zarażonem glistam i, trudno na zdrow ych naw et burakach nie spotkać b iałych ba- nieczek, pojedyńczo tu i ow d zie wśród ziem i i ziarnek piasku w pobocznych korzeniach

ukrytych.

D orosłe i dojrzałe robaki na korzeniu bu­

raczanym spotykać się dają najw cześniej w m iesiącu C zerw cu. Sam ica, brzem ienna jajam i, znosi obficie jaja, w których — jak to pokazuje fig. 11 lit. c —• gotow y, z w in ię­

ty w skorupce znajduje się zarodek. Z aro­

dek taki w ziem i, pod działaniem w ilgoci, w ykluw a się ze swój skorupki, a w ted y ma postać krótkiego w ałeczka czy niteczki (fig. 2), z m ało w yraźną budow ą w ew n ę­

trzną ciała. W id n ieje tylk o p rzy m ocniej­

szych p ow ięk szen iach charakterystyczne dla zarodków g list okrągłych zgru b ien ie i ros- szerzenie p rzełyku (kiszki przedniej), p rzed ­

staw ione na fig. 3. Zarodek taki, w sprzy­

jających warunkach ciepła i w ilgoci, obda­

rzony jest żyw ym ruchem, odbyw a, zależ­

nie od w arunków jak ie znajduje, dość zna­

czne w ędrów ki w ziemi, dążąc za w ilgocią z jednaj, za pożyw ieniem z drugiej strony.

Szuka on m łodych, o ile się da najm łod­

szych, korzonków roślinnych, a gdy te znaj­

duje, przebija przednim końcem sw ego w ą ­ skiego ciała m łodą tkankę rośliny, w suw a się energicznie naprzód, w głąb korzonka i tam się osiedla, poczynając żyw ot paso- rzytniczy. W krótce zarodek, unierucho­

m iw szy się w korzonku rośliny, zrzuca tam sw ą skórę i staje się poczw arką, którój cia­

ło rośnie praw ie w yłącznie wszerz tylko.

G rubiejąca w ów czas larw a wydym a ścian­

kę zew nętrzną korzonka, który w tem m iej­

scu odpow iednio w ypukła się, grubieje, ja k to w skazuje fig. 4, przedstaw iająca larw ę w początkow ym okresie, osiedloną w k o ­ rzonku rzepaku letniego. F orm a ciała la r­

w y coraz bardziej traci w ysm ukłość form zarodka; po niejakim czasie ciało staje się podobnem do śliw ki, z n iew ielk im o g o n ­ kiem, w reszcie przybiera postać gruszko- watą. W ów czas poczw arka poczyna się zw o ln a poruszać, przebija znów w od w ro­

tnym kierunku nabłonek korzonka rośliny i w ysu w a naprzód część, potem całość sw e­

go pękatego ju ż w tedy ciała n azew nątrz.

B óżn icę k szta łtó w przedstaw ia w tedy larw a żeńska (fig. 5) od męskiej (fig. 8), podłużnie zazwyczaj sfałdow anćj. L en ien ie ostatecz­

ne larw y przy przejściu do stanu zw ie rzę­

cia dorosłego odbywa się nazewnątrz: u po- czw arki m ęskiej następuje w ten sposób, że ciało samca w raz ze skórą tegoż w ytw arza się w zup ełn ości wew nątrz dawnej skóry poczw arczej (fig. 9); szczegółów len ien ia poczw arek żeńskich K uhn nie podaje- S a ­ m ica (dorosła) spędza nieruchom ie życie swe na tem m iejscu, gd zie poczw arka przez korzeń się przebiła i g d zie nastąpiła prze­

miana' larw y na zw ierzę dorosłe. Z ew n ę­

trznym sw ym zarysem (konturem ) samica n iezb yt się od larw y w ykształconej oddala.

Stosunek figur na tablicy, oznaczonych lic z ­ bami 2 (zarodek), 4, 5 (larw a), 6 i 7 (sam i­

ca), rysow anych przy jednakow em p o w ię k ­

szeniu, w ykazuje w zrost robaka p łci żeń ­

skiej w całym życiow ym przebiegu. Sa

716

N r 45.

miec, przed staw ion y na fig. 10, znacznie bardziój je st p ow ięk szon ym . W zrost sam i­

cy odbyw a się prędko, niebaw em następuje jój zapłodnienie; sam ica zaczyna nosić jaja, z tych zaraz p ow stają zarodki, te szukają sobie m łodych k orzon k ów i t. d., n ow e p o ­ w staje p ok olen ie, p odobne do poprzedniego.

C ały bieg rozw oju od zn iesion ego jaja do sam icy, znów ja ja znoszącój, odbyw a się tak szybko, ż e — ja k w sp om n ieliśm y — przez czas lata k ilk a po sob ie następujących zja­

w iać się m oże p ok oleń . Zarodki są w y ­ trzym ałe i obdarzone zdolnością w ęd row a­

nia; p oczw ark i w m łodój roślince od złych w p ły w ó w zabespieczone; zw ierzęta dorosłe mają pokarm gotow y, gd yż poczynają i kończą sw e istn ien ie ju ż na ciele rośliny, przeznaczonćj na ofiarę. W id zim y , ja k tr u ­ dne znajduje w arunki czło w iek , chcąc w al­

czyć z tym , dosk on ale przystosow anym , w ziem i ukrytym w rogiem . G dy do tego dodam y, że z liczb y badanych roślin ogro­

mna ich ilość m oże u legać napaści zarod­

ków H etero d ery , że w ięc trudno j e skazać na za g ła d ę przez ogłodzenie; gd y zw a ży ­ my, że zarodek rów n ie dobrze późną jesien ią przen ik n ie do k orzon k ów zasianój ozim iny ja k przezim uje w g łę b i ziem i, aby z wiosną rzucić się na m łodą ja r z y n ę ,— niepokój nas ogarnia na m yśl o w a lc e z tym w rogiem i w ątpić b ylib yśm y sk łon n i, czy u czony b o ­ tanik, który zbadał w łasn ości tego niebes- piecznego pasorzyta, m ó g ł w yszu k ać sposób pozbycia g o się z ro li, co stan ow iło c e l pra­

k ty czn y zadania, ja k ie mu p ostaw ion o.—

M yśl ludzka z w y cię ży ła jed n ak tym razem i prof. K iihn, po k rótkich stosu n k ow o d o ­ św iadczeniach i próbach, zd o ła ł w skazać m etodę niszczenia groźnój g listy buraczanój.

(dok. n ast.)

J. N atanson.

G E N E Z A

1 PBZEO BB tóEM M A ł KRYSTALICZNYCH.

37-lsła.d. w s t ę p n y .

(Dokończenie).

T aką j e s t geneza w szystkich sk ał w u lk a­

nicznych. Istn ieje w szakże w p rzyrod zie

znaczna liczba sk ał pochodzenia niezaprze- czenie o g n io w eg o ,k tó re w szelako od w sp ó ł­

czesnych utw orów w ulkanicznych różnią się odm iennym nieco składem chem icznym i m ineralogicznym . Zow iem y je skałam i w ybuchow em i starszem i czy li plutoniczne- mi, pochodzą bow iem w szystkie z d aw niej­

szych epok gieologiczn ych . O gn iw a pośre­

dnie przedstaw iają skały w ybuchow e epoki kredow ój— tescbenity, pikryty, granity B a- natu i K ord ylijerów , bazalty i trachity K rym u i inne, od niedaw na w literaturze znane.

P o m ięd zy skałam i plutonicznem i mamy p rzed staw icieli zarów no B unsenow skiój se- ry i trachitow ój ja k piroksenow ój, skały o złożen iu ziai nistem , porfirowem i szkli- stem . Jednem słow em , analogija ze sk ała­

mi w u lk an iczn em i zupełna, dochodząca n ie­

k ied y naw et do absolutnój tożsamości, sk ła ­ du chem icznego.

A jed n ak je st w nich coś bijącego odrazu w oczy, coś napozór n ieujętego, ogóln y h a- bitus, w ygląd od skał w spółczesnych o d ­ m ienny. P rzy czy n ę tych różnic,— jak w y ­ k azały zw łaszcza badania m ikroskopow e, bardzo głęb ok o sięgających,— x-ozm aicie tłu ­ m aczono. P om ijając przeróżne w tym w z g lę ­ dzie teoryje, h isto ry czn e ju ż dzisiaj tylk o znaczenie m ające, przejdę do p rzed staw ie­

nia tych p rzyczyn w św ietle badań najnow ­ szy ch na tem polu.

J ak w y g lą d a ły skal)' plutoniczne w krót­

ce po zasty g n ięciu sw ojem — nie w iem y, w szystko atoli przypuszczać każe, że nie różniły się one od law i skał w ybuchow ych w spółczesnych, dziś jed n a k m am y przed oczym a nie sk a ły p ierw otn e, lecz produkt w szechpotężnego działania na nie w ody at- m osferycznój i pow ietrza.

R ozbiór chem iczny i m ik rosk op ow y w y ­ kazuje w skałach p lu ton iczn ych obecność m inerałów , p ow stałych drogą w odną, n ie ­ znanych w św ieżych skałach w yb u ch ow ych , ja k ep id otu , chlorytu, ak tyn olitu , białej m i­

ki, uralitu, zeolitów i t. d., lub też otrzym a­

nych drogą przenikania gazów fluorow ych

przez substancyją sk ały, jak turm alinu, gra ­

natu, k asyterytu , topazu, apatytu. A n aliza

chem iczna w yk azu je zaw sze znaczny p r o ­

cent w ody w skałach pozornie zup ełn ie

św ieżych, a ja k potężnym czyn n ik iem me-