Wstępne wyniki badań nad szczątkami z grobów koni odkrytych na terenie Tumian w pow. olsztyńskim

Świeżyński, Krzysztof

Wstępne wyniki badań nad

szczątkami z grobów koni odkrytych

na terenie Tumian w pow.

olsztyńskim

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 229-236

K R Z Y S Z T O F S W I E Ż Y t f S K I

W STĘPNE W YNIKI BADAN NAD SZCZĄTKAMI Z GROBÓW KONI

ODKRYTYCH NA TERENIE TUMIAN W POW. OLSZTYŃSKIM

Pochówki, podczas których zw ierzęta składano do oddzielnych grobów bądź wyposażano nimi groby ludzkie, trafiają się w różnych okresach i kulturach. Znaj­ dowano je rów nież na terenie Polski, a w yniki badań nad n im i stanow ią treść licz­ nych opracowań zarówno archeologicznych l, jak i archeozoologicznych. Przykładem tych ostatnich mogą być prace dotyczące stosunkowo licznych grobów b y d ła 2, gro­ bów p só w 3, grobu je le n ia 4, czy w reszcie grobów k o n i5. Groby bydła pochodziły z epoki kamiennej i IV—V okresu epoki brązu, groby psów z epoki kam iennej oraz z okresu późnolateńskiego, również z epoki kamiennej pochodził grób jelenia, a

gro-1 L. G a b a ł ó w n a , P ó źn o la teń sk i groby p só w z Ł ęczycy-D zierzb ięto w a , S trzelc, pow . M ogilno i Z g ło w ią czki, pow . W ło cła w ek, Acta Archeologica Univ.

Lodziienis, No 18, 1956, ss. 15—27; taż: P o ch ó w ki b yd lęce k u ltu r y a m fo r k u listy c h

ze sta n o w isk a w B rze ściu K u ja w sk im , Prace i M ateriały Muzeum Archeologicznego

i Etnograficznego w Łodzi, Seria Arch., nr 3, 1958, ss. 63—103; Z. J a k i m o w i c z o- w a, Groby zw ierzęce ze Z ło te j pod S a n d o m ierzem , Z Otchłani W ieków, R. 2, 1927, z. 3, ss. 33—37; J. J a s k a n i s , P o ch ó w ki z k o ń m i na c m en ta rza ch p ro to ja ćw ieskich

z o kresu rzy m sk ie g o i w ę d ró w e k lu d ó w , Rocznik Białostocki, t. 8, 1968, ss. 77—110; tenże, C m e n ta rzy sk a k u rh a n o w e ze sta n o w isk a I I w K o rklin a ch , pow . S u io a łki, Rocz­ nik Białostocki, t. 9, 1970, ss. 147— 176; K. J a ż d ż e w s k i , N e o lityczn e groby z w ie ­

rzęce z K u ja w , Z O tchłani W ieków, R. 11, 1936, ss. 41—50; T. W i ś l a ń s k d , K u l­ tu ra a m fo r k u listy c h w Polsce p ó łnocno-zachodniej, Polskie Badania Archeologiczne,

t. 13, 1966, ss. 73—75.

2K. Ś w i e ż y ń s k d , A n a liza szc zą tk ó w k o stn y c h n eo lity c zn y c h grobów zw ie ­

rzęcyc h z B rześcia K u ja w sk ie g o , Prace i M ateriały Muzeum Archeologicznego

i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, nr 3, 1958, ss. 109— 126; tenże,

S zc zą tk i k o stn e z grobów zw ie rzę c y c h k u ltu r y a m fo r k u listy c h n a K u ja w a c h , P o l­

skie Badania Archeologiczne, t. 13, 1966, ss. 268—278; P. W y r o s t , G roby kró w

z ciałopalnego c m e n ta rzy sk a k u ltu r y łu ży c k ie j w G linianach pow . W ołów , w: Stresz­

czenia Referatów IX Zjazdu Polskiego Towarzystwa Anatomicznego, Poznań 1971, s. 42.

3K. Ś w i e ż y ń s k i , A n a liza szczą tk ó w k o s tn y c h z grobu psa ze sta n o w iska

Ł ęczyca -D zierzb iętó w , Acta Archeologica U niversitatis Lodziensis, No 18, 1956,

ss, 29—34; M. K u b a s i e w i c z , K ości zw ierzęce z k u rh a n u I I I w Strzelca ch , pow .

M ogilno, Polskie Badania Archeologiczne, t. 13, 1966, ss. 263—267.

4 M. K u b a s i e w i c z , op. cit., s. 263.

5 K. K r y s i i a k , S. S e r w a t k a , G roby ko n i w ja ćw ieskich k u rh a n a c h z K or-

k lin na S u w a lszc zy źn ie , Rocznik Białostocki, t. 9, 1970, ss. 211—228; S. S e r w a t k a , S zc zą tk i k o stn e z c m e n ta r zy sk a o kresu rzy m sk ie g o i w ę d ró w e k lu d ó w w N etcie,

2 3 0 K R O N I K A N A U K O W A

Ryc. 1. Ilustracja graficzna podziału koni z Tumian w edług grup wiekowych.

by koni z pierwszej 'połowy i połowy pierwszego tysiąclecia n.e. A w ięc różnice chronologiczne jak i kulturow e są znaczne. Zestaw ienie ich razem m iało jedynie uwidocznić specyfikę stosunków, jakie kształtow ały się między człowiekiem a n ie ­ którymi gatunkam i zw ierząt na przestrzeni dziejów, gdyż kultow y charakter ow ych pochów ków zdaje się n ie ulegać wątpliw ości. Zbyt nikła liczba przypadków nie pozwala w ysuw ać daleko idących w niosków. Jeden rysuje się w yraźnie, m ianow icie że pochówki niem al w yłącznie dotyczyły zwierząt domowych.

Om awiane szczątki z Tumian w ydobyto podczas prac prowadzonych przez In sty­ tut Historii K ultury Materialnej PA N w sezonach w ykopaliskow ych 1969, 1970 i 1971. Pracami kierow ał dr Krzysztof Dąbrowski. Stanowisko określono jako cm enta­ rzysko, a groby datowano na V—VIII wiek. Materiał pochodzi z 17 grobów i „sku­ piska kości” na terenie aru 49 (por. tabela 1). Zawierał on szczątki kostne co n aj­ m niej 33 koni, z czego 30 w ydobyto z grobów, a 3 znajdow ały się na „skupisku”. Katalog szczegółowy szczątków oznaczonych obejmuje 6167 pozycji. Wartość ba­ danego m ateriału podnosi fakt, że w w iększości przypadków można było ustalić ich przynależność do poszczególnych osobników. Z morfologicznego punktu widzenia n ie­ korzystnym zjaw iskiem jest niem al całkow ity brak zachowanych w całości lub chociażby częściow o czaszek. Z dwóch, które się zachowały, czaszka konia nr 21 ze

Ryc. 2. Tumiany, pow. olsztyński. Zbiorowy grób V, konie nr 8, 9 i 10. Rys. W. G a m s z e r

Ryc. 3. Tumiany, pow. olsztyński. Podw ójny grób XV, konie nr 26 i 27. Rys. K. M i l e w s k i

K R O N I K A N A U K O W A 2 3 3

względu na jego m łody w iek jest m niej przydatna dla charakterystyki m orfologicz­ nej koni z Tumian.

Badania osteom etryczne, m ożliw e do przeprowadzenia n a licznych szczątkach, są w toku i pow inny dostarczyć w ielu danych, które znacznie poszerzą nasze wia-» dom ości o poszczególnych osobnikach. Publikow ane w yniki opierają się w stępnie na analizie gatunkowej i anatom icznej m ateriału oraz na obserw acjach lepiej z a ­ chow anych fragm entów szkieletów . Dane katalogow e porównano z rysunkam i gro­ bów wykonanym i przez eksploratora w trakcie prac w ykopaliskow ych. Na tej pod­ staw ie sporządzono przytoczone niżej krótkie charakterystyki poszczególnych gro­ bów. Dane zawarte w tabeli 1 są syntetyczną ilustracją m ateriału co do płci i wieku pogrzebanych koni.

G r ó b I zaw ierał jedynie 20 fragm entów kostnych 'konia, z czego przynależ­ ność do tego samego osobnika można było stw ierdzić tylko w stosunku do 8. Nie daje to w ięc podstaw do jakichkolw iek uogólnień.

G r ó b II. Wśród szczątków z tego grobu stwierdzono ułam ki kości koni, po­ chodzące co najm niej z dwóch osobników (nr 2 i 3). Stan ich zachowania nie po­ zwala na charakterystykę zarówno całego znaleziska, jak i poszczególnych zwierząt. G r ó b III był grobem zbiorowym . Wśród szczątków zwierzęcych znajdow ały się w nim kości trzech koni i fragm ent szczęki św ini. Ze względu n a zły stan za­ chowania szczątków określono w iek jedynie konia nr 4. O koniach nr 5 i 6 można powiedzieć tylko tyle, że były to sam ce o ukończonym procesie wzrostu. Kręgi pier­ siow e konia 6 maja zm iany w skazujące na przebyty proces zapalny połączony z d e­ form acją trzonów kręgowych. Konie 4 i 5 leżały obok siebie w pozycji brzuszno- -grzbietow ej przodem skierow ane na południe, z głow am i zwróconym i w lew o w k ie ­ runku konia nr 6. Kończyna przednia ,prawa konia nr 4 w ysunięta była do przodu. Konia nr 6 usytuowano na wschód od 'pozostałych. Z rysunku trudno ustalić jego ułożenie, ale z analizy anatomicznej w ynika, że zw ierzę podobnie jak dwa poprzed­ nie, pogrzebano w całości.

G r ó b IV. W grobie tym zachow ały się (w bardzo złym stanie >nieliczne ułamki kończyn konia oznaczonego nr. 7. W przypadku, gdyby zw ierzę ułożone było w po­ zycji podobnej do poprzednio opisanych, nasuw a się podejrzenie, że w grobie w sku­ tek wtórnej interw encji człowieka zniszczono górną partię szkieletu wraz z przy­ legającą do niej częścią nadosiową. Podejrzenie takie potwierdza notatka eksplo­ ratora o częściow ym zniszczeniu grobu.

G r ó b V b y ł grobem zbiorowym, w którym złożono w całości trzy konie-sam ce, oznaczone num eram i 8, 9 i 10. Stan zachowania kości w szystkich trzech jest dobry. W m ateriale reprezentow ane są w szystk ie części szkieletów , co w skazuje, że złożo­ no je do grobu w całości. Przypuszczenie takie potw ierdza szkic znaleziska, przy czym na rysunku w idoczne są niem al całe czaszki, które n iestety do naszych rąk do­ tarły w formie drobnych ułamków. Zwierzęta ułożone były w grobie w pozycji brzuszno-grzbietowej przodem skierow ane na południe. K onie 9 i 10 leżały obok siebie z głow am i zwróconym i na wschód w kierunku konia 8. Kończyny przednie praw e koni 9 i 10 i lew a przednia konia 8 w ysun ięte były do przodu z silnie zgię­ tym i staw am i nadgarstkowym i. U łożenie k o śd pozostałych kończyn u wszystkich koni św iadczy, iż podwinięto je celow o pod tułów.

G r ó b VI zaw ierał szczątki jednego konia oznaczonego nr. 11. Koń ułożony w pozycji brzuszno-grzbietowej z kończynam i podw iniętym i pod tułów , skierowany był w yciągniętą do przodu głow ą na (południowy wschód. Za pewną osobliwość tego szkieletu można uznać fakt, iż posiada on siedem kręgów lędźw iow ych przy normalnej liczbie kręgów w odoinku piersiow ym i krzyżowym kręgosłupa.

G r ó b VII. Złożono tu konie oznaczone numerami 12 i 13. Lepiej zachował się kościec konia 12. Zwierzęta leżały obok 9iebie w pozycjach brzuszno-grzbietowych, przodem skierow ane na południe z lekkim odchyleniem na wschód. G łowy zw ró­ cone m iały nawzajem ku sobie. Układ kości uzm ysław ia, że konie złożono do grobu w całości. Warto dodać, że kości stępu konia nr 12 w ykazują nieznaczne zmiany typow e dla schorzenia zwanego włogacizną lub szpatem.

G r ó b VIII był znowu grobem zbiorowym. W ydobyte z niego szczątki należały co najm niej do czterech koni dorosłych. Oznaczono je numerami 14, 15, 16 i 17. Trzy z nich to z pew nością sam ce o dającym się bliżej określić w ieku (por. tabela 1). Pow ierzchnie trące zębów policzkowych konia 17 starte są nierównom iernie, co

2 3 4 K R O N I K A N A U K O W A

św iadczy o nieprawidłowym zgryzie. Również kości stępu u tego zw ierzęcia w ykazują znaczne zm iany św iadczące o przebyciu przew lekłego stanu zapalnego. Ułożenie zwłok można określić jedynie (i to w dużym przybliżeniu) w stosunku do koni 14 i 15. Głowy ich skierow ane b yły na południow y wschód.

G r ó b IX był grobem, do którego złożono w całości dwa dorosłe konie-sam ce, oznaczone numerami 18 i 19. Wśród szczątków konia 18 brak ostatnich kręgów piersiow ych oraz odcinka lędźw iow ego i krzyżowego kręgosłupa, w w yniku w tór­ nego uszkodzenia grobu. Konie ułożone były jeden obok drugiego, ze zwróconymi ku sobie i skierow anym i na południe głowam i. U konia 19 kończyna przednia prawa w ysunięta była do przodu. Pozostałe kończyny obydwu osobników zostały podw inięte pod tułów . Kości stępu prawego konia 19 w ykazują ślady po przebytym stanie zapalnym.

G r ó b X zaw ierał szczątki jednego konia oznaczonego nr. 20. W prawdzie w ięk ­ szość kości z powodu młodego wieku zwierzęcia (por. tabela 1) uległa rozpadowi, ale szczegółowa analiza anatomiczna wskazuje, że konia pogrzebano w całości, u kła­ dając go w pozycji brzuszno-grzbietowej, z przodem skierow anym na południe i zwróconą na wschód głową. Kończyny podw inięte zostały pod tułów.

G r ó b X I podobnie jak poprzedni był grobem pojedynczym. W ydobyte z niego szczątki należały do źrebaka oznaczonego numerem 21. Mimo młodego w ieku stan zachowania kości jest dobry. W w yjątkow o dobrym stanie przetrw ała czaszka. Z w ie­ rzę ułożone było w pozycji brzuszno-grzbietowej ć przodem skierow ane na południe. Głowa zwrócona na wschód leżała między w ysuniętym i do przodu kończynami przednimi, zgiętym i w staw ach nadgarstkowych. K ończyny tylne podw inięte zostały pod tułów.

G r ó b X II był grobem źrebięcia oznaczonego nr. 22. Jego szczątki mimo nie najlepszego stanu zachow ania pozwalają na stw ierdzenie, że zwierzę pogrzebano w całości. Stosunkowo obszerny zębodół kłowy, na jednym z fragm entów czaszki, nasuwa przypuszczenie, że był to samiec, aczkolw iek kły m leczne, często w formie szczątkowej, w ystępow ać mogą również u klaczy. Z w łoki ułożono niem al iden­ tycznie jak w grobie XI.

G r ó b X III zaw ierał szczątki jednego konia oznaczonego nr. 23, których przy­ należność anatomiczna obejm uje w szystkie części szkieletu. Chrząstki nasadowe wskazują na m łody w iek zw ierzęcia (por. tabela 1). Konia ułożonego w pozycji brzuszno-grzbietowej, z w yciągniętą do przodu głow ą i podw iniętym i pod tułów kończynami przodem skierowano na południe.

G r ó b XIV. Szczątki z tego grobu należą do szkieletów dwóch koni, które oznaczono numerami 24 i 25. Są one w bardzo złym stanie, co n iew ątpliw ie spo­ wodowało niedokładne w ykonanie rysunku. Wyklucza to m ożliwość opisu ułożenia zwłok. Liczne fragm enty uzębienia pozw oliły n a określenie w ieku (por. tabela 1). G r ó b XV zaw ierał szczątki dwóch dorosłych koni opatrzonych numerami 26 i 27. Zarówno w nadesłanym m ateriale, jak i na rysunku grobu brak czaszek. Gdyby naw et uległy rozpadowi składniki kostne czaszki, ocalałyby kości skaliste i zęby, a w ięc brak jakichkolw iek śladów po czaszkach świadczyć może, że zwierzęta po­ grzebano bez głów. Zniszczenie ich w późniejszym czasie nie w ydaje się m ożliwe. Przeczy tem u zarówno brak śladów przemieszczenia w ułożeniu pozostałych w gro­ bie kości, które niem al idealnie odtwarzają ułożenie zwierząt, jak i brak śladów uszkodzeń samego grobu. Obydwa konie leżały obok siebie w pozycji w ielokrotnie już opisywanej, przodami skierowane na południe z lekkim odchyleniem ku w scho­ dowi. Kończyny przednie w ysunięte m iały do przodu, a tylne podw inięte pod tu ­ łó w podobnie jak w grobach poprzednich.

G r ó b XV I był grobem dwóch koni oznaczonych numerami 28 i 29, których szczątki zachow ały się w dużej ilości i w dobrym stanie. Wśród szczątków konia 29 znajduje się duży fragm ent czaszki z żuchwą. Konie pochowano w całości, jeden nad drugim, co w skazywałoby, że pochówki odbyły się w różnym czasie. Obydwa konie przodami skierowano na południe. Głowa konia 29 zwrócona została na za­ chód, co jest wyjątkiem w dotychczas opisyw anym ułożeniu. Kończyny koni pod­ w inięte były pod tułów.

G r ó b X V II zaw ierał szczątki konia oznaczonego numerem 30. W nadesła­ nym m ateriale znajdują się jedynie fragm enty przedniej części zwierzęcia. Bardzo zły stan zachowania kości utrudniał w ykonanie rysunku, co z kolei utrudniło okreś­

K R O N I K A N A U K O W A _{2 3 5}

len ie ułożenia zwłok. Sądząc z osi kręgosłupa przód konia skierow any był na po­ łudniow y wschód.

S k u p i s k o k o ś c i w obrębie aru 49 zgromadziło w yłącznie szczątki koni. Na podstawie lepiej zachowanych kości długich, przez porów nyw anie w ym iarów kości jednoim iennych i obserwacje powierzchni staw ow ych dało się w yróżnić mniej lub bardziej kom pletne kośćce trzech koni, które otrzym ały num ery 31, 32 i 33. Wiek i w ielkość każdego z nich były różne. Koń 31 był najw iększy, a 33 najm niejszy z nich (por. tabela 1).

Przytoczone opisy grobów zaw ierają szereg cech, które w skazują na istnienie pew nych zasad obowiązujących przy pochówkach koni w Tumianach. Wśród

trzy-T a b e l a 1

Wykaz grobów i pogrzebanych w nich koni z uw zględnieniem w ieku i płci (wiek podany w latach)

Num er grobu

N um er . , konia WJ6k płeć

Num er . ,

konia w iek płeć * umer w iek konia płeć Numer

konia w iek płeć

I 1 7 7

II 2 ? 7 3 ? 7 _{- -} ż — - — — III 4 6

3

₃

V 8 9

₃

₃

₃

VII 12 9

₃

VIII 14 6

3

3

₃

3 ?

3

3

3

2 3 6 K R O N I K A N A U K O W A

dziestu trzech zbadanych koni dwadzieśoia pięć pochowano na pewno w całości, a jedynie dwa (nr 26 i 27), prawdopodobnie przed pochówkiem, pozbawiono głów. W ydaje się, że braki w szkieletach pozostałych sześciu koni są raczej w ynikiem zniszczenia grobów niż kaw ałkow ania pogrzebanych w n ich zwierząt, a w ięc cho­ w anie zw ierząt w całości było zjaw iskiem powszechnym.

U sytuow anie zwierząt w grobie w stosunku do stron św iata w ykazuje również cechy stałości. Na dw adzieścia dwa konie, u których dało się to określić, szesnaście skierowano przodem na południe, a sześć na południe z lekkim odchyleniem ku w schodow i. Zważywszy, że ów cześni m ieszkańcy Tumian m ogli określać kierunek niezbyt precyzyjnie, usytuow anie 'konia przodem na południe, a tyłem na północ w ydaje się regułą.

U łożenie koni w pozycji brzuszno-grzbietowej, zbliżonej do tej, jaką konie przyjmują w czasie leżenia na mostku, stwierdzono w siedem nastu przypadkach. Wprawdzie jest to zaledw ie połowa, ale są to w badanym zespole w szystkie konie, co do których m ożna się było w tej spraw ie wypowiadać. Innego ułożenia nie sp ot­ kaliśm y. U siedm iu koni jedną z kończyn przednich w ysunięto do przodu, podczas gdy pozostałe podw inięto pod tułów . We w szystkich tych przypadkach (z w yjątkiem konia 20, co do którego nie m ożem y tego twierdzić z całą pewnością) w ysunięta była kończyna przeciwna do kierunku zwrócenia głowy. W ygląda na to, że grzebią­ cy konia chcąc utrzymać jego pozycję brzuszno-grzbietową, przez w ysunięcie do przodu kończyny „podpierał” tułów , który w skutek skręcenia głow y z szyją m iał tendencje do „przewrócenia się ” w stronę przeciwną. Takie ułożenie kończyn przed­ nich nie jest jednak regułą. U czterech koni do przodu w ysunięte były obydwie kończyny przednie, a u trzech innych w szystkie cztery kończyny podw inięte były pod tułów.

Konie grzebano pojedynczo lub zbiorowo, przy czym na om awianym stanow isku istniało osiem grobów pojedynczych, sześć podwójnych, a trzy m ieściły po trzy lub cztery osobniki. W grobach pojedynczych konie usytuow ane i ułożone w opisany uprzednio sposób pyskam i zwrócone zostały na wschód (X, XI, XII) lub m iały głowę w yciągniętą do przodu (XIII). W grobach podwójnych głow y zwrócono nawzajem ku sobie (VIII, IX, XVI). W grobach zespołow ych zw ierzęta m iały głow y zwrócone ku sobie z tym, że w potrójnych głow y dwóch koni usytuow anych w zachodniej części grobu zw rócone b yły do trzeciego leżącego od nich na wschód (por. za­ łączone rysunki).

Wśród koni z Tumian dokładniejszy w iek ustalono w dwudziestu trzech przy­ padkach, a o pięciu można powiedzieć, że były to konie o 'ukończonym procesie wzrostu. Reprezentują one różne grupy w iekow e, co uwidoczniono na rysunku nr 1. Jeśli naw et zaliczym y w szystkie te pięć do „starych”, to i tak grupa „w pełni sił” będzie najliczniejsza.

D wadzieścia jeden koni, u których płeć udało się nam oznaczyć na podstawie cech morfologicznych, było samcami. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że źrebięta 20 i 22, to rów nież samce, co zwiększa ich liczbę do dwudziestu pięciu. Jeżeli naw et pomiary osteom etryczne nie dostarczą nowych danych dotyczących tego zagadnienia, już teraz można powiedzieć, że olbrzymią w iększość pogrzebanych w Tumianach koni stanow iły ogiery.

Proces w ytw órczy m anifestujący się zm ianami na kościach jest z reguły długo­ trw ały i dotyczy starszych osobników. Obecność takich zm ian na kościach stępu lub kręgach niektórych koni w skazuje, że do obrzędów pochówkowych użyto rów ­ nież osobników mniej sprawnych.

Niektóre ze spostrzeżeń dokonanych na szczątkach z Tum ian pokrywają się z w ynikam i badań nad grobami końskim i z terenu Suwalszczyzny. U łożenie koni w grobach podobne do w yżej opisanego stwierdzono na terenie grobów ze Szw aj­ carii, Osowej, N e t ty6 i K o rk lin 7. U sytuow anie zwłok przodem na południe lub po­ łudniow y wschód m iało m iejsce w niektórych grobach z w ym ienionych wyżej sta­ nowisk. Również tam w szystkie z pogrzebanych koni, u których można to było ustalić, były sa m ca m i8.

6 J. J a s k a n i s , op. cit., s. 89.

7 K. K r y s i a k . S. S e r w a t k a, op. cit., s. 218. 8 Ibidem, s. 219; S. S e r w a t k a , op. cit., s. 230.