Antoniewicz, Jerzy
Toponimiczne nazwy ’Prusy’ w
północnej Polsce i na Rusi
Nowogrodzkiej
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1-2, 121-129
M A T E R I A Ł Y
JE R Z Y A N T O N IE W IC Z
TOPONIM ICZNE NAZW Y „P R U S Y ” W P Ó Ł N O C N E J P O L SC E
I N A R U SI NO W O GRO DZK IEJ
S ło w n ik g e o gra ficz n y K ró le stw a P o ls k ie g o 1 o raz w y k a zy m iejsco w o ści
b yłych g u b e rn i p s k o w s k ie j2, w ite b s k ie j3, m iń s k ie j4, m o h y le w s k ie j5, a tak ż e słow n ik geograficzno-h istoryczn-y by łej ziem i n o w o g ro d z k ie jG n o tu ją m ie jsc o w ości i rze k i o n azw ie: P ru sy , P ru sk a , P ru siń sk a , P rtisim ow o, P ru sow icze, P ru so w sz czy z n a itd., k tó ry ch poch od zen ie w y d a w a ło się różn ym b ad aczom n iepew n e i n ie całk iem ad e k w atn e . N a ogół n azw y te łączono w P o lsce
z o sad n ictw em jen ieck im d a tu ją cy m się od czasó w B o le sła w a C h robrego
czy li od p oczątk u X I w ieku. P a d a ły ta k ż e sło w a kry ty czn e. P rzy p u szczan o , że n azw y te urobion o od n azw y P ru sa k ó w i późn iejszego p a ń stw a p ru sk ieg o i sąd zon o, że s ą one św iad e ctw e m p rz e n ik a n ia z 'P r u s W schodnich, a tak ż e z rep u b lik n ad b a łty ck ich k olon istów n iem ieck ich n a o b sza ry B ia ło ru si oraz R o s ji p ółn ocn o-zach od n iej. Je d n a k ju ż w 1939 r. V. K i p a r s k y 7 zw rócił u w agę, że n azw a P ru sy p o w szech n a w e w szy stk ich jęz y k ach b ałty ck ich , a w ięc w sta ro p r u sk im ja k o P ru šik a i, w lite w sk im P ru sa i i ło tew sk im P ru si, ju ż od 1253 r. je s t p o św iad czo n a źródłow o, ja k o św ia d e ctw o je j w y stę p o w an ia w n azw ach m iejsco w y ch . T en że je d n á k a u to r n ie zau w aży ł, źe n az w a P ru sy ,
P ru sk a w y stę p u je tak ż e w h y d ro n im ii p o lsk ie j i r o sy js k ie j, w p raw d z ie nie
ta k często, ja k w n azw ach m iejsco w y ch . T a k że z ob sza ró w ziem polskich w iem y, że obok G d a ń sk a e g z y stu je dotąd m iejsco w o ść P ru sz cz, o raz że istn ia ła k iedy ś, obecnie zagin ion a, w ieś P ru sicin o (1279) w ch od ząca w s k ła d u p o s a żen ia d la C y ste rsó w w O liw ie 8 koło G d a ń sk a . W reszcie w B ra n d en b u rg ii, d a le k ie j od p ru sk ich te ry to rió w plem ien n y ch , istn ie je dotąd w ieś P rü tzk e , g d zie n a tra fio n o n a ciało p aln y m cm en tarz y sk u , rzekom o sło w iań sk im jed en
1 S ło w n ik g e o gra ficz n y K ró le stw a P o lsk ie go , W arsza w a 1888, t. 9,
ss. 77— 85.
2 I.I. V a s i l e v , O pyt g e o g ra fič e sk o — sta tistič e sk o g o s îo v a r ja p sk o v sk o j
gu b ern i. V e lik o lu k sk ij u je zd , P sk ó w 1884, P or. tak ż e : S ta tis tič e s k o -g e o g ra - fič e sk o j s lo v a r po rch o v sk o go u je z d a . P sk ó w 1896.
3 A .P. S a p u n o v , S p iso k n aselen n y ch m e st v ite b sk o j gu b ern i. W iteb sk 1906, ss. 88 i 137.
Ą I.A . B o m š t e j n , S p r a v o č n a ja k n iga i sp u tn ik po m iń sk o j g u b ern i,
M iń sk 1889, s. 15.
5 G . P o ž a r o v, S p iso k n asse lcn n y ch m e st m o g ile v sk o j gu b ern i, M ogilev 1910, ss. 72, 187 i 209.
G A. A. A n d r i a š e v, M a te ria ły po isto rič e sk o j g e o g r a fii N o v go ro d sk o j
Z em lii, M osk w a 1914, ss. 64, 67, 246 i 408.
7 V. K i p a r s k y , B a ltisc h e S p ra c h e n u - V ölk er, B a ltis c h e L ä n d e r , B d . 1, (1939), s. 55.
8 M. P e r l b a c h , P o m m e rellisch e s U rkxindenbuch, D an zig 1882, s. 265.
gró b z typow ym in w en tarzem pochodzenia p ru sk ieg o z im p o rto w an ą z a p in k ą 9. R ów n ież w N ow ogrod zie W ielkim istn ia ła u lica P ru sk a , w y stę p u ją c a w źró d łach p ocząw szy od 1215 r . 10.
N a o pu blikow an ej tu ta j m ap ce au to r ze b rał w szy stk ie m u zn an e n azw y
P ru sy (bez hydron im ii) lu b od nich pochodne, o k r e ś la ją c e etn iczn ą p rz y n a
leżn ość je j ew en tualn ych daw n ych m ieszk ań có w n a ob sza rze P ru s, północnego M azow sza, L itw y , Ł otw y, B ia ło ru si, a tak ż e ziem i n ow ogro d zkiej (rye. 1). Z d a ją c sobie sp ra w ę z pochodzenia n azw y etn iczn ej P ru sy , k tó ra p o sia d a w lite ra tu rz e przedm iotu b o gate o m ó w ie n ie 11, a u to ro w i w y d a je się, że nazw y te zw łaszcza n a o b szarze etn iczn ie obcym , p rze d e w szy stk im sło w iań sk im k ry ją w so b ie b o g a te tr a d y c je o sad n ictw a obcoplem ien n ego, w d an ym w y pad k u p ru sk iego . T ak , ja k znow u n azw y pochodne od sło w a Ja ć w ie ż — są św iad ectw em o sad n ictw a jaćw ie sk iego , przed e w szy stk im po k lę sce p olityczn ej Ja ć w ie ż y , k tó ra d ok on ała się w 1283 r . 12.
Istn ie je n iew ątp liw ie głęb oki, w ew n ętrzn y zw iązek m ięd zy n azw am i „ P ru s y ” i im pochodnym i w y stę p u ją c y m i n a północn ym M azow szu w P olsce w zw iązku z rozsied len iem się rodu P ru só w n a tym o b sza rze w e w czesnym śred niow ieczu. J a k w y k a z a ła J . C h w a l i b i ń s k a 13 istn ia ły n a M azow szu d w a w ięk sze sk u p isk a byłego w y ch odźstw a p ru sk iego , tw o rzącego o rg an iz a cy jn ie d w a n ie jak o sk u p isk a osad n icze p ó źn ie jsze go p o lsk iego rodu sz la c h e c kiego, P ru só w . Je d n o sk u p isk o osad n icz e zn a jd o w ało się w re jo n ie Z ak roczy- m ia, P ło ń sk a i W yszogrodu na północ od W arszaw y, k tórego istn ien ie w źród łach pisan y ch n a tym o b sza rze n ale ży co fn ąć n a jd a le j do X I I w ieku 14. B y ły tu sk u p isk a rodzin w yw odzących się z P ru s i sied zący ch późn iej na ziem iach k rólew skich , których p ierw otn ego sk ła d u k la so w ego n ie sposób bliżej o k re ślić; w źród łach h istoryczn ych w y stę p u ją, ju ż ja k o pełn op raw n e po lsk ie rycerstw o, p ie lę g n u ją c e ty lk o tr a d y c je sw ego „ p ru sk ie g o ” pochodzenia. D ru g a g ru p a, tw o rząca z czasem d ru g ie sk u p isk o osad nicze, osied lon a w r e jo n ie m iejsco w o ści T a rczy n a i G ró jc a n a p ołud n iu od W arszaw y, by ła n o to w an a w dokum en cie z 1345 r., a n a jsta r sz y je j p rz e d sta w ic ie l zn any je s t z czasów p o lsk iego k się c ia B o le sła w a (1262— 1313) 15. I ta g ru p a b y ła osied lon a n a ob sza rze p o siad ło ści k siążęcy ch , albo w ch a ra k te rz e jeń ców , albo d ob ro w olnych o sad n ik ó w n im u z y sk a ła p o lsk ie p rz y w ile je szlach eckie. J e s t p rzy tym rzeczą ch a ra k te ry sty czn ą , że w ła śn ie n a o b szarze w y stę p o w an ia tych
9 W. U n v e r z a g t , J. H e r m a n n , D a s slaw isch e B r a n d g rä b e rfe ld von
P rü tzk e , K re is E b e rsw a ld e , A u sg ra b u n g e n u. F u n d e , B d . 3 (1958), s. 110
i tab l. 15, ryc. b.
10 N o v g o ro d sk a ja le to p is’ sta rš e g o i m lo d še go izvodov, M o sk w a 1950, Por. tak ż e : H. Ł o w m i a ń s k i , P ru sy p o g ań sk ie, T oru ń 1935, s. 10 oraz J . A n t o n i e w i c z , T h e pro b le m of the „ P ru ssia n S tr e e t” in N ovgorod the G rea t
„A c ta B a ltic o - S la v ic a ", t. 2, (1965), ss. 7— 25. P odob ne stan o w isk o z a ją ł
J . T o t o r a i t i s , D ie L ita u e r u. dem K ö n ig M indow e b is zu m J . 1263, F r e i b u rg 1905, s. 19 o raz J . R e m e i k a , D er H an d e l a u f d er M em el, T a u ta ir Zodis, Od 5, (1928), s. 420, k tó rzy p o d k re śla li k o n ta k ty p ru sk o -n o w o gro d zk ie w e w czesnym śred n iow ieczu.
11 Istn ie je na to b o g a ta lite r a tu r a p rze d m io tu ; w y m ien iam tu ta j tylko n iek tóre: C. M a h n , Ü b er den U rsp ru n g и. B e d e u tu n g d es N a m e s P re u ssen ,
B e rlin 1850, s. 16, oraz z n ow szych : W. L a B a u m e , " Wie M essen die alten
P re u sse n ? M itteilu n gen d. W estp reu ssiseh e n G e sch ich tsv e rein s, 1922, ss. 48— 49.
12 A . K a m i ń s k i , Ja ć w ie ż , Ł ó d ź 1953, ss. 68, 71, 89, 96 і 98. P or. także ostatn io J . N a l e p a , Ja ć w ię go w ie , B ia ły sto k 1964, gd zie ety m o lo gia tej n azw y.
13 J . C h w a l i b i ń s k a , R ód P ru só w w w iekach śred n ich , T oru ń 1948, s. 101.
14 J . C h w a 1 i b i ń s k a, op. cit., s. 96. 15 J . C h w a l i b i ń s k a , op. cit., ss. 53 i nn.
dw u s k u p isk osad n iczych sp o ty k am y w obu w y p a d k a ch n azw y pochodne od sło w a P ru s. O czyw iście n azw y te, p rze ch o d z ące w c ią gu w iek ów różne p rze k sz tałcen ia , s ą — m am w ra że n ie — d ow odem p rz y sw o je n ia w ch a ra k te rz e nazw y m iejsco w ej, n azw y o k r e ś la ją c e j sp ołeczn ość etn iczn ie obcą, k tó ra o sie d liła s ię w sło w iań sk im otoczen iu. W tym otoczeniu n a stą p iło tak ż e o d rz u cenie su fik su obcego — k ai p rzy zach ow an iu fo rm y P ru si, albo z czasem
P ru sy lu b pochodne od te j o statn ie j nazw y.
I ta k n ie ja k o w sam y m śro d k u p ie rw sz ego s k u p isk a osad n iczego w rejo n ie Z a k ro cz y m ia — W yszogrodu w y stę p u je n az w a P ru szczy n , a koło B ie lsk a płockiego n az w a R u d o w o -P ru sy , o k tó re j to m ie jsco w o ści sp o ty k a się w źró d łach z X IV w ieku w iad o m o ści, że b y ła on a w ła sn o śc ią T o m a sz a i S zy m o n a W a r p u n ó w . Ich p rzy d o m ek rodow y m im o w oli k o ja r z y się z m iejsco w o ścią W arpun y, istn ie ją c ą d otąd n a W yżynie M a zu rsk ie j w okolicach M r ą g o w a 1(5 n a o b sza rze b. P ru s W schodnich oraz z n az w am i p aru je z io r m az u rsk ich .
D ru gie sk u p isk o osad n icze w re jo n ie G ró jc a , T a rc z y n a i S k ie rn iew ic, n a południe od W arszaw y, p o sia d a tak ż e sw e od po w ied n iki w n az w ach m ie j scow ych ty p u P ru sy . W łaśn ie w o kolicach G r ó jc a z n a jd u je się m iejsco w o ść G ościań czy ce, sk ą d pochodzi zn an a h e rald y k o m ro d z in a G o ściań sk ich , szero ko rozrod zon a zarów n o w g ró je ck im , ja k i po d ru g ie j stro n ie W isły w pow iecie m iń sk im l7. W p ie rw sz y m d zie sią tk u X V stu le c ia d on oszą n am o w łaścicie lach G ośoiań czyc, w y m ie n ia ją c m ięd zy in n y m i S a n to r a o so b n ika o typow o p ru sk im b r z m ie n iu 18. Z arów no w o kolicach G ró jc a , ja k i M iń sk a, w y stę p u je n azw a w si P ru sy lu b pochodna, z n a jd u ją c a się w cen tru m ich rodow ego osad n ictw a.
U o g ó ln ia ją c d otych czasow e sp o strz e ż e n ia w y p a d a zau w ażyć, że m ech an izm p o w staw a n ia tych n azw k sz ta łto w a ł się ch y ba n a stę p u ją c o , zgod n ie z d o ty ch czaso w y m i d o ciek a n ia m i S t. U r b a ń c z y k a 19 i je g o pop rzed n ik ów . N a j p ie rw p o w staw a ł proces o sad za n ia lu d zi obcych w p o lsk im otoczen iu (jeńców lu b zb iegów politycznych) p rze z w ła d z e k sią ż ę c ą lu b k r ó le w sk ą . W te n sp o só b ro d z iła się n azw a p och od zen iow a P ru sy . Z cza sem (choć n ie za w sze ta k byw ało) n azw y pochod zeniow e (etniczne) p rz e k sz tałc iły się i p rz e ję ły fu n k c ję n azw rodow ych. O bok tych p rze k sz tałco n y ch części n azw rodow ych, w m iarę rozrostu d an ego rodu , p o w sta w a ły n a p u stk o w iu n azw y d zierżaw cze m ło d szego typu, ja k n p. w w y pad ku przytoczon y ch tu ta j G ośoiań czyc. Je d n o cześn ie n az w a m ie jsc o w a P ru sy w m iarę in te g ra c ji d an ego rodu w sp ołeczn ość p o lsk ą pow oli tr a c iła n a sw oim zn aczen iu — i gd zie ś w X IV w ieku, często b y ła ju ż p u sty m dźw iękiem . D ziało się to z dw ù zasad n iczy ch pow odów : 1) n a sk u te k w y p a d k ó w polityczn y ch oraz 2) p rze m ian go spo d a rcz o s tru k tu raln y ch rodu i jego p rzeb u d o w y p o zy cji p raw n e j w sp o łe cze ń stw ie polsk im .
Do n ajw a ż n ie jsz y c h w y p a d k ó w polityczn y ch w cią gu X I I I w ieku, a z w ła sz cza w d ru g ie j jego połow ie zaliczy łb y m n a północn ym M azow szu sp u sto sz e n ia lite w sk ie i jaćw ie sk ie, k tó re d ecy d u ją co w p ły n ęły n a tre ść w e w n ętrzn ą sp o łe czn ą i g o sp o d a rc z ą n aszy ch m ie jsco w o ści o n az w ie P ru sy . T a k ż e n a ja z d y p ru sk ie w końcu X I I w iek u i n a p o czątk u X I I I w iek u , a lite w sk ie w jego d ru g ie j p ołow ie m u siały zn iszczy ć d oty ch czasow y ob ra z o sad n ictw a i g o
1G G . L e y d i n g -M i e 1 e c k i, Sło w n ik n azw o k rę g u m az u rsk ie g o , t. 1, O lsztyn 1947, s. 60 o ra z tam ż e: t. 2, P ozn ań 1959, ss. 162 i 167.
17 S ło w n ik g e o gra ficz n y K ró le stw a P o lsk ie g o , t. 9, (1888), s. 78.
18 W arto tu zw rócić u w agę na C a stru m S a n tiriu m n ad N o gatem (odnoga W isły) jed n y m z p ierw szy ch grod ów p ru sk ich o pan ow an y ch przez K rz y ż ak ó w w la tach 1233— 1238. P or. ta k ż e : P re u ssisc h e U rk u n d en , B d . 1, n r 718 o raz R . K e y s e r , D ie B u rg Z a n tir, W eich sellan d , 1938, t. 2, s. 31.
19 S . U r b a ń c z y k , W sp rá v n e ch ron ologii sło w iań sk ich n az w m ie js c o
w ych, I M ięd zyn arod ow a S la w isty cz n a K o n fe re n c ja O n om astyczn a, t. 1 (1961),
s. 145.
sp o d arcz e go p o rząd k u fe u d a ln e go n a północnym M azow szu, g ru n tow an ego dotąd p rzez w ładzę k siąż ęcą . N ależy p rzy p u sz czać, że w każd y m w y pad ku ocalon a lu dn ość, po tak im pochodzie w ojen n ym , ju ż n ie w ra c a ła n a sta r e m iejsce, z n a jd u ją c na sk u te k w y lu d n ie n ia le p sz e w aru n ki, b y to w an ia w innym m iejscu , bez w zględu n a je j pochodzenie k la so w e (lud ność d ziesiętn icza czy zbiegow ie polityczn i po 1230 r.). N ale ży tak ż e sąd zić, że ju ż gd zie ś od p o czątk u X IV w ieku, z n az w ą m ie jsco w ą P ru sy , zarów n o n a M azow szu, a m oże tak ż e n a ob sza rze reszty P o lsk i (w alki dzieln icow e o raz n a ja z d T atarów ) n ie n ale ży łączy ć p ierw otn ej p o p u la cji. W m ięd zy cza sie n a opuszczonych a re a ła ch w y ro sła p o p u la c ja now a, rodzim a, k tó ra zach o w ała je d n a k z w ielu w zględów tr a d y c y jn ą n azw ę i stą d n asze m in im aln e w sk aź n ik i o lu dn ości s ta re j, k tó ra ją stw orzyła.
L ecz n ie tylko M azow sze d o sta rcz a n am tych, b ard zo su ge sty w n y ch danych, k tó re łącz ą w jed n ą cało ść n azw y topon im iczn e w cześn iejsze, a k tó re d o sta rcz a arch eologia. W spom n ieliśm y ju ż o m iejsco w o ści P ru sz cz pod G d ań sk iem . T rz eb a p o d k re ślić istn ie ją c e tam śla d y n iep rze rw an e go p ra w ie ciągu o sa d n ictw a sta ro p ru sk ie g o od V I—V II w ieku aż gd zieś po I X — X w iek w s ło w iań sk im otoczeniu 21. Ś w iad czy to ch y ba o siln y m i zw arty m ze sp o le lu dzkim , b y tu ją cy m w tym m iejscu , z a czym p rze m a w ia cią gło ść etn iczn a poch ow anej tu lu dn ości, k tó ra jeszcz e w e w czesnym śred n iow ieczu n ie za sy m ilo w a ła się całk o w icie w słow iań sk im , p om orsk im otoczeniu. Z re sz tą chyba n ie tylko to m ie jsc e n a p o d sta w ie danych arch eologiczn y ch i n azew n iczych św iadczy o p e n e tra c ji żyw iołu b a łty jsk ie g o n a P om orzu G d ań sk im . Ś w ia d c z ą o tym tak ż e n azw y m iejsco w e ty p u b a łty js k ie g o 22, w y stę p u ją c e w innych region ach P o m o rz a; p o w sta je ty lk o p y ta n ie z ja k ic h czasów one pochodzą. C zy są one św iad ectw em arch aiczn ym od ległych sto su n k ó w w sp ó ln o ty b a łto sło w ia ń sk ie j, czy też pochodzą z ok resów późnych, a m ian ow icie w czesnego śred n iow iecza. O d pow iedzieć n a to p y ta n ie je s t je d n a k n a raz ie trudno, n aw et sp e c jalisto m , ja k św iad czy w ypow ied ź H. K r a h e ’ g o w te j m ate rii w cy tow an ej pow yżej p racy i innych и .
N ie b ęd ziem y w tym a rty k u le o m aw iać w szy stk ich n azw typu P ru sy n a północn ym ob sza rze w czesn ośred n iow ieczn ej K u si, k tó re n an ieśliśm y
20 D. P o p p e, L u d n o ść d zie się tn icza w P o lsce w czesn ośredn iow ieczn ej, K w a rta ln ik H istoryczn y, t. 44 (1957), ss. 3 i nn. O tym , że w śród lu dn ości d ziesiętn iczej byli tak ż e P ru so w ie św ia d czy d okum en t B o le sła w a W stydliw ego ż 1250 r., gd zie je s t w y m ien ion y : C holech filiu s R age. Im ię R ag e je s t typow o p ru sk ie. P or. R . T r a u t m a n n , D ie a ltp re u ssisc h e n P erson en n am en . G ö ttin gen 1925, s. 81.
21 J . K o s t r z e w s k i , S ło w ian ie i G e rm an ie n a ziem iach n a w schód
od Ł a b y w V I— VZZZ w. p o Chr., P rz e gląd A rch eologiczn y, t. 8, (1946), ss. 4 i nn
o raz H. S t r u n k , D ie F lu rn a m e n d er L an d g e m ein d e P ra u st, K re is D an ziger
H öhe, D an zig 1927, ss. 15— 25, gd zie sz e re g n azw m iejscow ych typu b a łty j
sk iego obok sło w iań sk ich i n iem ieckich . P or. tak ż e: F . L o r e n t z , P re u sse n
in P om erellen , M itt. d. W estpr. G e sch ich tsv e rein s, B d . 32 (1933), ss. 49— 59.
Inn y n ap ły w o sad n ictw a p ru sk ieg o od był się n a P om orzu w d obie k rzy ż ack ie j. P or. J . P o w i e r s k i K sz ta łto w a n ie się g ran icy p o m o rsk o -p ru sk ie j w ok resie
od X I I do pocz. X IV w., Z a p isk i H istoryczn e, t. 30, (1965), ss. 24— 26.
22 I. K i l i a n , B a ltisc h e O rtsn am en w estlich d er W eichsel, A ltp re u sse n , t. 4, (1939), ss. 67 oraz H. K r ä h e , B a ltisc h e O rtsn am en w estlich d er W eich sel? A ltp re u sse n , 1943, ss. 11— 12. P o g ląd ten p r z y ję ła ostatn io M. G i m b u t a s,
T h e B a its, L on d yn 1963, s. 30 (m apa) o ra z rec. J . A n t o n i e w i c z A c ta B a l-
tic o -S la v ic a , vol. IV , (1966), ss. 175 i nn.
23 H. K r a h e, Ü b er einige F lu ssn a m e n — K o m p o sita a u f a lte u ro p ä isc h e r
G ru n d lage. F lu ssn a m e n a u s b altisch em G ebiet, B e itr ä g e zu r N am en fo rsch u n g,
B d . 15, (1964), s. 2— 10. T e n ż e , A lte G e w ä sse rn am e n zw isch en W eichsel un d
M em el, tam że, B d . 16, (1965), ss. 1— 8.
Rye. 1. N azw a „ P r u s y ” na te re n ie p ółn ocn ej P o lsk i o raz E u ro p y półn ocn o-w sch od n iej.
n a o p u b lik o w an ą tu ta j m ap k ę. W y stę p u ją one m n iej lu b w ięcej re g u larn ie n a byłych te ry to riach p lem ien n y ch D rehow iczów , R ad y m icz ó w i K ry w iczów . U tych ostatn ich w y stę p u ją one w zach od n iej części ich te ry to riu m p le m ie n nego, głów n ie m ięd zy rzek ą W ieliką a S ze ło n ią i b a r d z ie j na w schód w d o rzeczu Szełon i. N a ogół je s t to o b sz a r ro zp rze strz en ie n ia się tzw . „d ia le k tu p sk o w sk ie g o ” , o k tó ry m A . S a c h m a t o w p isał, że p o sia d a on rzekom o n a jw ię c e j zbieżnych cech z jęz y k ie m polsk im , k tó re to zja w isk o tłu m aczy ł
on p rzy p u sz cza ln ą ob ecn ością „k o lo n istó w la c k ic h ” 24. P rzy p u szcz en ia
A . S ach m a to w a n ie ste ty n ie p o s ia d a ją w źród łach arch eologiczn y ch oraz h istoryczn ych n a raz ie w y ra zisty ch dow odów , ja k k o lw ie k n ie m ożn a w y k lu c z ać sp o ra d y czn e j obecności ew en tu aln ie o sad zon ych tu po lsk ich jeń ców np. zd oby tych n a L itw ie przez N ow ogrod zian . N ie w y d a je się n am jed n ak , ab y ta ew e n tu aln o ść p olsk ich jeń có w w p ły n ęła w d e c y d u ją c y sp o só b
-4 A. A. Š a c h m a t o v, K 'v o p r o su o po lsk o m v lija n ii na d re v n eru sk ie
govory, R u ssk ij fiło ło g ićesk ij ve stn ík , t. 69, (1913), ss. 1— 11.
O statn io V.V. S i e d o v w p ra c y pt. K riv ic i, S o v ie ts k a ja A rch ie o ło g ija 1960, ss. 47— 62 p rzy p u szcza, że „ d ia le k t p sk o w sk i” p o w stał w w y n ik u p rz e su n ięcia się od łam u K ry w iczó w z ziem półn ocn o-w sch od n ich P o lsk i n a ob sza r ziem i ro w o g ro d z k ie j, n a co je d n a k n ie m a jasn y ch d ow odów arch eologiczn y ch . P or. rer. p racy V.V. S i e d o v a, R oczn ik B ia ło sto ck i, t. 3, (1962), ss. 462— 466 n a p isa n ą przez K . M u s i a n o w i с z.
n a u k szta łto w an ie się „d ia le k tu p sk o w sk ie g o ” 25. O statn io P. A v a n i e s o w 26 p rz y p isu je tem u d iale k to w i b ard zo s ta r e podłoże, gd y n a to m ia st e w en tu aln a obecność „L a c h ó w ” m o gła p r z y p a d a ć n a o k res stosu n kow o późny, m ian ow icie n a czasy rozd robn ien ia feu d aln ego . W yd aje się, że b liższym p raw d y był A . S o b o 1 e w s k i j 27, k tó ry to zjaw isk o s ta r a ł się w y tłu m aczy ć w pływ am i b a łty jsk im i n a sło w iań sk ich K ry w iczó w oraz an alo giczn y m i w p ły w am i bał- ty jsk im i n a g w a ry p olsk ie, a zw łaszcza n a z ja w isk o m azu rze n ia, ja k się ostatn io p r z y jm u je 28. Otóż stw ie rd ze n ia S o b o le w skie go z b liż a ją n as do w y ja śn ie n ia p o w stan ia n azw P ru sy n a o bszarze, tzw . „Sz e ło ń sk ie j P ja tin y ” , zn a jd u ją c e j się p rzy n a jm n ie j częściow o w z a sięg u „p sk o w sk ie g o d ia le k tu ” . W y d aje się, że w ła śn ie ten ob szar, b ę d ący w z a sięg u a d m in istra cy jn y m W iel kiego N ow ogrodu, był tak ż e w zasięgu h an d lo w e j stre fy d rożnej z zachodu do Z ato ki R y sk ie j, w zdłuż d orzecza rze k i G a u ja do Iz b o rsk a -P sk o w a i d ale j w zdłuż d orzecza Szełon i do N ow ogrod u 29. N a te j też tr a s ie m ięd zy P skow em a sied zib ą k siąż ę cą R a k o m a pod N ow ogrod em s ą rozm ieszczon e n azw y P ru sy (w jęz. łotew sk im P rů ši). N azw y te w y stę p u ją c e w p ięciu (a m oże sześciu w y p a d k a c h )30 w dorzeczu Szełon i, m a ją n iejak o p rzed łu żen ie w ulicy „ p r u s k ie j” w N ow ogrodzie, k tó re j n az w a p o ja w ia się gd zie ś na p oczątk u X I I I w ieku lu b m oże w cześn iej i trw a k o n sek w en tn ie co n a jm n ie j do X V I w ie k u 31. Z ach odzi p y ta n ie isto tn e d la d alsze g o n asze go w n ioskow an ia, a m ian ow icie, ja k a b y ła przy czy n a ro zlo k o w an ia się tych n azw w dorzeczu S zełon i? S ąd zę , że m ożn a by tu w y su w ać różne h ipotezy, b ard z ie j lu b m n iej ugrun tow an e. N ie b ęd ziem y je d n a k ch y ba b liscy błędu , je ś li w n azw ach typu
P ru sy odnotow an ych n ie tylko w toponim ice, a le tak ż e h y d ron im ice tego
o b sza ru d o p a try w a ć się b ęd ziem y zw iązku z u licą „ p r u s k ą ” w N ow ogrod zie oraz szla k iem h an d low y m n a tr a s ie Z a to k a R y s k a — N o w o g ró d 32. U lica „ p r u s k a ” w N ow ogrod zie p o w sta ła n a p o czą tk u X I I I lu b z końcem X I I w ieku w o k resie n a jw ię k sz e j p rężn ości g o sp o d a rcz e j i p o lity cz n e j P ru só w w e w cz es nym śred n iow ieczu n a p a r ę d z ie sią tk ó w la t przed p rzyb yciem zakonu k r z y żow ego do P ru s. W tym o k resie zw łaszcza S a m b ia i inne te ry to ria plem ien n e P ru só w p rz e ż y w a ją w y raźn y rozk w it sw ego p o ten cja łu go sp o d a rcz eg o i p o li tycznego w s tre fie B a ł ty k u 33. W ytw ory rze m io sła b a łty jsk ie g o sp o ty k a się 26 R.N . A v a n e s o v , V oprosy o b r a z o v a n ija ru ssk o g o ja z y k a v ja g o
govorach , V estn ik M oskow . G os. U n iv., n r 9, (1947), p rz y p is 2 n a ss. 131— 132.
27 A.N. S o b o l e v s k i j , V a ž n a ja osoben n ost, s ta r še g o p sk o v sk o g o govora, R u s s k ij F iło ło g iće sk ij V estn ik, t. 62, (1909), ss. 231— 234.
28 J . O t r ę b s k i , U d ział Ja ć w in g ó w w u k szta łto w an iu się jęz . p olsk iego, A cta B a ltic o -S la v ic a , t. 1, (1964), s. 215 oraz u w ag i kry ty czn e J . S a f a r e - w i c z a , tam że s. 268 o raz to sam o tegoż, Ję z y k P o lsk i, t. 12, (1961), s. 289. 23 P or. J . A n t o n i e w i c z , S ia d y h a n d lu S ło w ian z B a łta m i w e w cz es
nym śred n iow ieczu, R oczn ik O lszty ń sk i, t. 3, (1960), s. 17 і гус. 3 (m apa),
gd zie w cz eśn iejsz a lite r a tu r a do tego za g ad n ien ia .
30 N ie zd ołałem u sta lić czy w ieś P ro sy , le ż ą c a w d aw n ym pow iecie por- chow skim je s t id en tyczn a z w sią P ru sy koło K a rc z u ń sk a .
31 J . A n t o n i e w i c z , P ro b le m s of the „ P ru ssia n S tr e e t” , ss. 6 i nn.
32 Co do ro zgałęzien ia d ró g h and low y ch n a ob szarze ziem i n ow ogro dzkiej:
M.V. F e c h n e r, V až n ie jšije to rg o v y je p u ti sie v ie ro -z a p a d n o j i sev e ro v o -
sto čn o j R u sii v X — X III v., T ru d y G os. Isto riče sk o g o M u zeja, M oskw a 1956
(a zw łaszcza m ap a). P rz e b ieg te j d rogi p rzez ziem ie L iw ó w i L e tg a ló w n a p o d staw ie źród eł om ów ił E. M u g u r e v i č s , S v a r ig a k ie celi lib iešu un la tg a lu
te rito rija , A rch e o lo g ija un E tn o g ra fija , t. 3, (1961), s. 62 (m apa), ss. 73— 78.
T e g o ż , b ard z ie j ogóln ie: T a rg o v y je p u ti n a te rr ito r iji L iv o v i L a tg a lo v
v I X — X I I I v., R ig a 1961 oraz rec. J . A n t o n i e w i c z a (w:) R oczn ik B ia ło sto ck i, t. З, (1962), ss. 471— 476.
33 Н. Ł o w m i a ń s k i , S to su n k i p o lsk o -ru sk ie z a p ie rw szy ch P iastó w , P rz e gląd H istoryczn y, t. 40, (1930), ss. 161 i nn. J . A n t o n i e w i c z , P ru so w ie
w e w czesny m śred n iow ieczu i z a ry s ich k u ltu ry m a te r ia ln e j, P om orze Ś r e d
nie ty lk o w N ow ogrod zie, a le n aw et i w K ijo w ie 34 i odw rotnie, w iele w y tw o rów lu ksu so w y ch R u si k ijo w sk ie j i n ow ogro d zkiej sp o ty k a się n a te ry to riach plem ien nych P r u s ó w 35, L itw in ó w 30 i Ł o ty s z ó w 37. N a le ży p rzeto sąd zić, że n azw y m iejsco w e ty p u P ru sy zarów n o n a sz la k u Z a to k a R y s k a — P sk ó w — N ow ogród, ja k i n a sz la k u N ow ogród d orzecze Ł o w a ci — W iteb sk o raz zn a lezion e tak ż e w m ięd zy rzeczu B e rez y n a — górn y D n iep r (por. m ap k a ) są ś w ia d ectw em p e n e tra c ji p ru sk ie j o n ieznany m bliżej z a sięg u i rozm iarze. O dnośnie dorzecza Szełon i, n ależy sąd zić, że n azw y te są św iad e ctw e m pu n k tów etapow y ch przed e w szy stk im h an d lu p ru sk ieg o (a m oże sze rz e j b a łty jsk ie go ) w o k resie n a jw ię k sz e j p rężn ości P ru só w i in nych B a łtó w w końcu X I I i na p oczątk u X I I I w ieku n a sz la k u h an d low y m do N ow ogrod u. T w orzen ie się tych p u n k tów o p arcia w te re n ie ch y ba n ie było tru d n e z u w ag i n a to, że ob sza r ten p o sia d a ł jeszcz e w y raźn e sk ła d n ik i etnicznych elem en tów fiń skich , a n a p ołu d n iu p e ry fe ry c z n o -b a łty jsk ic h 38, całk o w icie jeszcz e w tym c za sie nie ze slaw izow an ych w p rze ciw ie ń stw ie do w iększych i m n iejszy ch grodów ru sk ich . A n alogiczn e zre sz tą p u n k ty e tap o w e n a sz la k a c h hand low y ch do N ow ogrodu tw orzy ły lu b pró b o w ały tw orzy ć różne n ac je , ja k , np. w cześn iej W ikingow ie n ad Ł a d o g ą 39, a potem S zw e d zi n ad u jście m N ew y 40, D uń czycy w R ew lu (T a llin ie )41, N iem cy w o k re sie H an z y w ty m że N o w o g ro d z ie 42 itp. D latego sąd zę, że n ie m a pow odu, ab y n ie było m ożn a p rz y p isy w a ć i B ałto m , a zw łaszcza P ru so m tak ich m o żliw ości o sad n iczo-h an d low ych n a d rod ze do N ow ogrodu. T rz eb a tu tak ż e zw rócić u w agę, że np. o środ ek te j d om n iem an ej in icja ty w y k u p ie ck o -h a n d lo w e j, tzn. S a m b ia , le ża ł w b a rd z ie j d ogodn ym po ło żeniu (łatw y do op ły n ięcia w zdłu ż lin ii brzegow ej), niż to m ieli do po k o n an ia
niow ieczne, W arszaw a 1958, ss. 146— 149 oraz t e n ż e , N iek tóre dow ody k o n
tak tó w slo w ia ń sk o -p ru sk ich w o k resie w czesn ośredn iow ieczn ym , W iadom ości
A rch eologiczn e, t. 22, (1955), ss. 272— 274. W .T. P a ś u t o , O b ra zo v a n ije
lito v sk o go g o su d a rstv a , M osk w a 1959, ss. 366 i nn. P or. tak ż e K . Ś l ą s k i ,
Z za g ad n ień rozw ojow y ch p lem io n b a łty jsk ic h i zach o d n io fiń sk ich w ok resie
w czesn o feu d aln y m , Ś w iato w it, t. 24, (1962), gd zie od m ien n e zd a n ie w tej
m a te rii od p o zo stały ch autorów .
34 B .A . R y b a k o v , R ie m e slo , Is to r ija k u ltu ry d re v n iej R u si, M osk w a 1948, t. 1, ryc. 87 (gdzie ty p ow y b rązo w y n a sz y jn ik b a łty js k i o d k ry ty w K ijo w ie).
35 J . A n t o n i e w i c z , N iek tóre dow ody k o n ta k tó w sło u n a ń sk o -p ru sk ich
we w czesny m śre d n io w ieczu w św ie tle źród eł arch eologiczn y ch , W iadom ości
A rch eologiczn e, t. 22, (1955), ss. 272 i nn.
36 O. N a v i c k a i t e - K u n c i e n é , S e n o siu s R u sio s im p o rta s X — Χ Π Ι
am ziu, L ie tu v o je L ie tu v o s T S R M osklu A k a d e m ijo s D a rb ai, 2 (17), 1964,
ss. 115— 133.
37 H. M o o r a, P ir m a tn e ja k o p ien a s ie k a rta un a g r a fe o d a la sa b ie d r ib a
L a t v ija s P S R te rito r ija , R y g a 1952, ss. 114— 168. V.V. D o r o š e n k o , K ije w - s k a ja R u ś i w ozn ikn oyň en ije fie o d a liz m a n a te rrito r ii L atw i, Is to r ija L a tv ij-
sk o j S S R , t. 1, (1952), ss. 44— 47. P or. ta k ż e : E . M u g u r e v i č s , R oza šife ra
iz s tr a d a ju m a a tr a d u m i L a tv ija , L a t v ija s P S R Z in atu A k a d e m ijo s V estis,
n r 9 (1960), ss. 17— 31 o raz in ne p r a c e te go o statn ieg o au to ra.
38 P or. J u .J u . T r y s m a n , Č u d o sk o lito v sk ije elem en ty v n ovgo rod skich
p ja tin a c h , R e v e l 1898 o raz M. V a s m e r, B a lte n u n d F in n en in G eb iet von P sk o v , S tu d ii B a ltic i, vol. 3, (1933), ss. 27 i nn. P or. tak ż e ze stan o w isk a
arch eologiczn ego: F. В e l o d i s , D ie b a ltisc h -fin isc h -u g risc h e G ren ze in L e t-
land in vo rgesch ich tlich er Z eit, M em . de la So ciété F in n o u grie n n e vol. 66.
ss. 24 і nn.
33 W .J. R a u d o n i k a s , D ie N orm an en d er W ikin gerzeit u n d d as L ad o -
g ag e b ie t, S tockh olm 1930, ss. 138 і nn.
40 I.P . S . a š k o l s k i j , N ovy je m a te ria ły o šv é d sk o m poch od e 1240 д. па
R u ś, Iz v ie s tija A k a d e m ii N a u k S S S R , t. 8, (1951), n r 3, ss. 267— 276.
41 A . V a s s а г , I s to r ija E sto n sk o j S S R , t. 1, (1961), s. 200.
42 G. S v a h n s t r ö m , G u ta g a r d och P ete rsh o f. T va h a n d e lsg a rd a r i den
m ed e ltid a N ovgorod , G o tla n d sk t A rk iv , V isb y 1960, ss. 35— 50.
w cześn iej W ikingow ie, potem Szw edzi, D uńczycy itp. P e n e tr a c ja P ru só w na ziem i n ow ogro dzkiej, pośw iad czon a ulokow an iem się p aru n azw P ru sy m iędzy P skow em a N ow ogrodem , zn a jd o w ała się w rejo n ie n a jp ro stsz e j drogi z S am b ii pop rzez Z atokę R y sk ą do N ow ogrodu z pom inięciem d rogi ląd ow ej przez L itw ę i ziem ię połocką. O statn im ogniw em te j p e n e tra c ji je s t ju ż w s a m ym N ow ogrod zie W ielkim „u lic a p r u s k a ” .
S ąd zę , że w szy stk o to, co tu ta j sta r a liśm y się p rze d staw ić, łączy się w zw iązek przyczyn ow y z d otąd n ie w y ja śn io n ą całk ow icie przez jęz y k o zn aw ców za g ad k ą, tzw . „d iale k tu p sk o w sk ie g o ” , w yróżnionego ju ż daw no przez M o sk ie w ską K o m isję D ialek tologiczn ą. J a k n ale ży p rzy p u sz czać, gen ezą jego była m o za ik a e tn iczn a d orzecza rzeki W ielikoj, górn ej Szełon i i gó rn e j Ł ow aci, na ob sza rze których to dorzeczy ufo rm o w ał się „d ia le k t p sk o w sk i” . J e s t to ob sza r sty k u i w zajem n ych w p ływ ów lu dów b a łty jsk ic h , n osicie li k u ltu ry zach od n iod źw iń skiej w od ległej staro ży tn o ści o raz lu dów fiń sk ich , n osicieli k u ltu ry ty p u D jakow o. N a to zm ieszan e pod w zględem ku ltu ro w o -języ k o w y m te ry to riu m w d z ie ra ją się w e w czesnym śred n iow ieczu sło w iań scy K ry w icze i w V II— I X w ieku p o w sta ją t a p c h a ra k te ry sty czn e podłu żn e k u r h a n y 43. Ten k o n glo m e rat etn iczn o-język ow y w y tw orzył sw o isty „d ia le k t p sk o w sk i” , k tó ry sp ow od ow ał u A. Š a c h m a t o v a p o w stan ie te o rii o „ lja c k ic h ” w nim w pływ ach . D ziś h ip o te za tego w ielkiego uczonego n ie p o sia d a ju ż stron ników , ale n ie je s t w ykluczon e, że zetk n ięcie się w rejo n ie rze k i W ielikoj i górn ej Ł o w aci tych trzech elem en tów etnicznych (B ałtów , F in ó w i S łow ian ) przy jed n oczesn ych w pływ ach o n ieznanym zasięgu w X —X I I I w ieku ję z y k a p ru sk ieg o (d ia le k tv po m ezań sk i i s a m b ijsk i) w o k resie istn ie n ia d ro gi h a n d low ej n a tr a s ie Z a to k a R y sk a — F sk ó w — N ow ogród p rzyczyn iło się do w y tw orzen ia sw o iste j treści d iale k tu „p sk o w sk ie g o ” . J a k w iem y, d ia le k t ten różni się w y raźn ie od d iale k tu „n ow ogrod zk iego” , ja k n ależy sąd z ić m ięd zy innym i d latego, że u p o d sta w tego o statn iego b ra k było s u b str a tu językow ego b a łty jsk ie g o . F o rm o w a ł się ten d ia le k t n a podłożu s u b stra tu fiń sk ieg o przy u d zia le n aw a rstw ień p ó źn iejszych now ogrodzkich Słow enów , a m oże częściow o i K ry w iczów . P on iew aż d iale k t p o m ezań sk i ję z y k a p ru sk ieg o p o sia d a w iele cech w spóln ych i w pływ y d iale k tó w zach od n iosłow iań sk ich , by ć m oże, iż w pływ y „ lja c k ie ” zo stały tu p rzen iesion e w rejo n P sk o w a p rze z kupców pru skich , a tak ż e zach od n iosłow iań sk ich (p o m o rsk ic h )41 w o k resie istn ien ia drogi h an d low ej W olin — S a m b ia — Z a to k a R y sk a — P sk ó w — N ow ogród W ielki. W pływ ów tych n ie n ależy p rze cen ia ć pod czas fo rm o w a n ia się tego d iale k tu „p sk o w sk ie g o ” , a le by ć m oże na te j d rod ze b ęd zie m ożn a d oszu k ać się głęb szych przyczyn , k tó re sk łon iły A . S ac h m a to v a do p o d trzy m y w an ia sw e j h ipotezy n a p rze strze n i d łu gich la t (1899— 1916).
O czyw iście przytoczon e tu zb ieżności etn iczn o-językow e, k tó re pozw oliły zb u d ow ać tę now ą hipotezę roboczą w y m a g a ją w p rzy szło ści d alszy ch b adań
41 V. V. S i e d o v, E tn ič e sk ij s o sta v n a sie le n n ija sev e ro -za p ad n y ch žem el
W ielikogo N o v go ro d a (IX — X IV ), S o v ie ts k a ja A rch ie o ło gija , t. 18, (1953),
ss. 209 i nn. F o r. t a k ż e : S.A . T a r a k a n o v a , D lin n y je i ud lin en n y je
k u rg an y , tam że, t. 19, (1954), ss. 77 i nn.
44 Ś w iad e ctw em w pływ ów za ch o d n io b alty jsk ich (pruskich) w k ieru n k u zachodnim są im p o rty p ru sk ie w y stę p u ją c e w rozrzu cie n a cały m Pom orzu Z achodn im aż do u jśc ia O dry do m orza. P or. K . J a ż d ż e w s k i , P ra d z ie je
P o m o rza G d ań sk ie g o w I tys. n.e., G d a ń sk 1965. W ątpliw ego n a to m ia st poch o
dzenia są rzekom o b a łty jsk ie n azw y na P om orzu Z achodn im i M e k lem b u rgii. F o r. H. S c h a l l , B a ltisc h e D ia le k te im N am en gu t N o rd w e stsla v ien s, Z e it schrift. f. v e rgl. S p ra ch fo rsch u n g , Bd. 79, (1964), ss. 137 i nn. N a to m ia st in tere su ją c e są d an e pochodne od n azw y P ru sy d la P om orza Z ach odn iego, które z e staw ił F . L o r e n t z , S la w isc h e N am en H in terp o m m e rn s, B e rlin 1964, ss. 42, 92 i 103.
k om pleksow ych . P o d staw ą tych sfo rm u ło w ań je s t z a d z iw ia ją c y fa k t w y stę p o w an ia n azw typu P ru sy nie tylko na sz la k u hand low y m na odcinku P sk ó w — N ow ogród W ielki, a le rów n ież p o ja w ie n ie się k ilk u tych n azw n a w ybrzeżu lite w sk o -ło tew sk im 4\ a ta k ż e w innych częściach Ł otw y, L itw y o raz B ia ło ru si. N azw y ty p u P ru sy p o za o bszarem p ru sk im n a o b sza rach zach od n iej L itw y i Ł o tw y p o św ia d c z a ją stre fę h an d low ą drogi w od nej i ląd o w ej w zdłuż brzegów B a łty k u ku Z atoce R y sk ie j. J a k sąd zę , n azw y te zarów n o n a te re n ie L itw y , ja k też Ł o tw y i ziem i n ow ogro d zkiej n ale ży od n ieść do ok resu w cz esn o śre d
niow ieczn ego, do o k resu n a jw ię k sz e j akty w n o ści g o sp o d a rcz e j P ru só w
w s tre fie B a łty k u poza pew n y m i n azw am i, k tó re k r y ją w sobie stosu n kow o późn ą k o lo n izację n iem ie ck ą w zw iązku z syn on im em ło tew sk im p ru sis =
S ch w ab e, na co ju ż zw rócili u w agę ję z y k o z n a w c y 46. R ozd zielen ie tych dwu
chron ologiczn ie i jak o ścio w o z ja w isk osad n iczych , tzn. k o lo n iza cji sta ro - p ru sk ie j i p ó źn ie jsze j n iem ie ck iej je s t rzeczą p rzyszłych szczegółow ych b ad ań to pon om asty czn y ch i h istoryczn ych .
JE R Z Y A N T O N IE W IC Z
T Y P O N Y M IC D A T A „ P R U S Y ” IN N O R T H E R N P O L A N D A N D IN N O V G O RO D R U T H E N IA IN M ID D L E A G E S
(Su m m ary)
T h e au th o r d e a ls w ith th e p la ce n am e s P ru sy (P ru ssia ) th at begun to a p p e a r in P olan d in 11th cen tu ry w hich m ean s th at p riso n e rs o f w a r tak en by B o le sław th e B r a v e in P r u ss ia w ere se ttle d in P o lan d . M ost p ro b ab ly th ese p la c e n am e s w ere fo rm ed a s follow s. P olish k in g or p rin ce se ttle d alien s (p riso n e rs of w ar, w a r and p o litica l refu g e es) in som e p a rts o f P o lan d . S u ch settle m en ts w ere n am ed a fte r their in h a b ita n ts’ n a tiv e la n d : P ru sy (P ru ssia!. L a te r on th e se ethnic n am e s un d erw en t a tran sfo rm a tio n and took th e fu n c tion of fa m ily n am e s (Polish ge n try u sin g a rm o ria l b e arin g P ru s) and in th eir ste a d p la ce n am e s d eriv in g fro m the fa m ily n am e s o f th e h o ld e rs of the land w ere fo rm ed . T h e p la ce n am e P ru sy lo st then its m ea n in g and rem ain e d a r e lict only.
In n o rth -w e ste rn R u th e n ia p la c e n am e s „ P r u s s ia ” can b e fou nd on the te rrito rie s in h ab ited once by th e trib e s o f D eregovich i, R ad im ich i and K riv i- chi. On th e K riv ic h i te rrito ry they a p p e a r m ain ly on its w estern p a r t, betw een th e riv e rs W ie lik aja an d S h elo n ia, th e a re a covered b y the so -calle d P sk o v d ialect. T h e au th o r po in ts out th a t th e re e x is t a connexion betw een these p la ce n am e s, „ P ru ss ia n S tr e e t” in N ovgorod th e G r e a t an d th e com m ercial ro u te G u lf o f R ig a — N ovgorod . H e b e lie v e s th at they b e a r w itn ess of the B a lt s ’s co m m e rcial re latio n s w ith th e N ovgorod S la v s at the tim e o f the g r e a te st e x p a n sio n of th e P ru ss ia n s ’ and other B a lt s ’ tra d e on th e route to N o v gorod a t th e end o f 12th and the begin n in g o f 13th century.
T h e au th or su p p o se s th a t n ot a ll th e p la c e n am e s „ P r u s s ia ” in P olan d , L a tv ia , L ith u a n ia and R u th e n ia a re a s old a s th at. It is p o ssib le th a t som e of them a re q u ite recen t and d eriv e from P ru sa k (P ru ssian ), n am e given to the su b je c ts o f th e P ru ssia n sta te , or from this s ta te its e lf and p ro v e th at G e rm an colo n ists from E a s t P ru ss ia and th e B a ltic re p u b lics se ttle d in B y e lo r u s sia and n o rth -w e ste rn R u s s ia in m odern tim es. A syn on y m in L a tv ia n la n g u a g e : p r ú šis — S ch w ab e (G erm an ) m igh t p ro v e it a s L a tv ia n lin g u ists h av e su g g este d . 45 K . M ü l e n b a c h , J . E n d z e l i n , L a tv ie š u v a lo d a s v a rd n ic a, R ig a 1923/32. 46 K . M ü l e n b a c h , J . E n d z e l i n , L a tv ie š u v a lo d a s v a rd n ica, R iga 1923/32. K o m u n i k u l f i 0 1 9 0
