Cieślak, Tadeusz
"Rocznik Elbląski" T. 2, 1963 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 546-548
r z e m ie ś ln ik a c h -й), o p ie r w s z y c h z w o le n n ik a c h K a n ta w A n g l i i 3U), o je d n y m z k a z n o d z ie i r e fo r m a c y j n y c h 31) o r a z o z a in t e r e s o w a n ia c h m u z y c z n y c h k s ię c ia A l b r e c h t a 32).
N a o s t a t n ic h s t r o n ic a c h k s ią ż k i z a m ie s z c z o n o b ib lio g r a f ię p ra c p r o f. E rich a K e y s e r a za la t a 1918— 1962 33). A n a liz a te j t w ó r c z o ś c i w s k a z u j e n a t r a fn o ś ć k o n c e p c j i s a m e j k s i ę g i, b o b a r d z o d u ż o p r a c j u b ila t a p o ś w ię c o n y c h b y ło w ła ś n i e P o m o r z u g d a ń s k ie m u , a s z c z e g ó ln ie s a m e m u G d a ń s k o w i o r a z z a k o n o w i k r z y ż a c k ie m u i je g o s p a d k o b ie r c o m : P r u s o m W s c h o d n im . N ie t y lk o z a k r e s e m t e m a t y k i j e s t o m a w ia n a k s ią ż k a d o s t o s o w a n a d o t w ó r c z o ś c i p r o f. K e y s e r a , a le r ó w n ie ż w łą c z e n ie m w ie l u p r a c p o d e j m u j ą c y c h a k t u a ln ą p r o b le m a t y k ę p o lit y c z n ą lu b w łą c z a j ą c y c h o c e n y p o z a n a u k o w e , o c h a r a k te r z e p r o p a g a n d o w y m . T a k im i b y ły r ó w n ie ż z a in t e r e s o w a n ia 1 t w ó r c z o ś ć p r o f. K e y s e r a i k s ią ż k a j e s t ilu s t r a c j ą t e g o t w ie r d z e n ia . Z j e g o p r a c a m i, a t a k u j ą c y m i ,,k o r y t a r z ” i s p ie r a j ą c y m i s ię z n a s z y m i t w ie r d z e n ia m i o p o ls k o ś c i z ie m p o m o r s k ic h , w a r m iń s k ic h i' m a z u r s k ic h to c z y n a s z a n a u k a ju ż b lis k o p ó ł w ie k o w ą d y s k u s j ę i n a p e w n o b ę d z ie m y ją d a le j to c z y ć , p r z e p r o w a d z a j ą c w ła s n e p o s z u k iw a n ia a r c h iw a ln e , k o n f r o n t u j ą c z a ło ż e n ia i p r a k t y k ę m e t o d o lo g ic z n ą o r a z r y w a liz u j ą c w d z ie d z in ie u d o k u m e n t o w a n ia t w ie r d z e ń . W y d a je m i s ię , ż e o m a w ia n a k s ią ż k a w s k a z u j e n a p r z e j ę c ie s z e r e g u n ie d o b r y c h . t r a d y c ji, k t ó r e w n ic z y m n a u k i n ie w z b o g a c a j ą , a r a c z e j u t r u d n ia ją je j d a ls z y r o z w ó j . W a r to d o d a ć , ż e k s ią ż k a w y d a n a j e s t w e s t e t y c z n e j o p r a w ie i b o g a to u z u p e łn io n a il u s t r a c j a m i. T a d e u s z C ie ś la k R O C Z N IK E L B L Ą S K I . T o m 2, G d y n ia 1963, P o ls k ie T o w a r z y s t w o H is t o r y c z n e , O d d z ia ł w E lb lą g u , s . 332, 4 n ib + 1 p la n , w t e k ś c ie ilu s t r a c j e i s z k ic e . O d d z ia ł e l b lą s k i P o l s k ie g o T o w a r z y s t w a H i s t o r y c z n e g o w o p a r c iu o f u n d u s z e M ie j s k ie j R a d y N a r o d o w e j w y d a ł d r u g i to m „ R o c z n ik a ” , p o ś w ię c o n e g o p r z e s z ło ś c i i t e r a ź n ie j s z o ś c i m ia s ta . W c a ły m t o m ie p r z e s t r z e g a n a j e s t r y g o r y s t y c z n ie z a s a d a z w ią z a n ia p r z e d m io t o w e g o , n a s k u t e k c z e g o z o s t a ły z a m ie s z c z o n e t y lk o p r a c e i r e c e n z j e d o t y c z ą c e E lb lą g a . B o g a t a p r z e s z ło ś ć m ia s ta i p o w o j e n n e p e r s p e k t y w y r o z w o j u s t a n o w ią g łó w n ą t r e ś ć o p r a c o w a ń i in f o r m a c ji z a m ie s z c z o n y c h w t o m ie d r u g im i n a le ż y o c z e k iw a ć , ż e z a p e łn ią j e s z c z e w ie l e t o m ó w „ R o c z n ik a ” b e z k o n ie c z n o ś c i s ię g a n ia d o s z e r s z y c h , r e g io n a ln y c h u j ę ć . E lb lą g p o s ia d a w s z y s t k ie d a n e d la s k u p ie n ia u w a g i h is t o r y k ó w p r z e z d łu g i o k r e s c z a su i to w s z e r o k im z a k r e s ie p r o b le m a t y k i o g ó ln o h is t o r y c z n e j , r o z w o ju g o s p o d a r c z e g o , in t e r e s u j ą c y c h in ic j a t y w k u lt u r a ln y c h i p o w ią z a ń m ię d z y n a r o d o w y c h . S a m o m ia s t o E lb lą g , p o d o b n ie ja k G d a ń s k i T o r u ń , u z a s a d n ia k o n t y n u o w a n ie s p e c j a ln e g o w y d a w n ic t w a p e r io d y c z n e g o i c h y b a n ie w y w o ł u j e o b a w o t r u d n o ś c i w d o b o r z e t e m a t ó w , c z y z b y t w ą s k ie , p a r t y k u la r n e u j ę c ie . R o z w a ż a n ia p o w y ż s z e w y w o ł a n e są p e w n ą n ie p o k o j ą c ą t e n d e n c j ą d o m n o ż e n ia w y d a w n ic t w p e r io d y c z n y c h i t c n ie t y lk o w z a k r e s ie p r o b le m ó w 29) H e r m a n n P h l e p s , D a n z i g e r H a n d w e r k e r , s. 483— 484. 30) A d o lf P o s c h m a n n , D ie e r s t e n K a n t i a n e r i n E n g l a n d , s. 470— 482. 31) H e lm u t h W e i s s , M a g i s t e r S i m o n W a n r a d t , s. 485— 490. 32) J o s e p h M ü l l e r - B l a t t a u , H e r z o g A l b r e c h t v o n P i e u s s e n u n d d i e M u s i k , s. 491— 504. 33) V e r z e i c h n i s s d e r w i c h t i g s t e n S c h r i f t e n v o n E r i c h K e y s e r a u s d e n J a h r e n 1918 b is 1962. Z u s a m m e n g e s t e llt v o n E r n s t u n d J u tta B a h r , s. 505— 517. 546
w o j e w ó d z k ic h , a le i p o w ia t o w y c h , c z y n a w e t w y łą c z n i e j e d n e g o m ia s t a . M y ś lą , ż e t y lk o w z u p e łn ie w y j ą t k o w y c h w y p a d k a c h t a k a in ic j a t y w a p o w o ł y w a n ia w y d a w n ic t w a p e r io d y c z n e g o j e s t u z a s a d n io n a i p o w in n a o n a łą c z y ć s ię z p o s ia d a n ie m o d p o w ie d n ie g o ś r o d o w is k a t w ó r c z e g o , z a b e z p ie c z a j ą c e g o s t a ły d o p ły w w a r t o ś c io w y c h o p r a c o w a ń . W w y p a d k u „ R o c z n ik a E lb lą s k ie g o " p o s i a d a n ie w ła s n e g o z e s p o łu n a u k o w e g o j e s t d o p ie r o p o s t u la t e m d o z r e a liz o w a n ia , w y t y c z n ą d a ls z e g o d z ia ła n ia . N a r a z ie r e d a k c j a s z e r o k o k o r z y s t a z s ą s ie d n ie g o G d a ń s k a , co z r e s z t ą j e s t z r o z u m ia łe z p u n k t u w id z e n ia u m ie j s c o w ie n i a w n im d u ż e j lic z b y s z k ó ł w y ż s z y c h a b r a k u ic h w E lb lą g u . D z ia ł a r t y k u łó w o t w ie r a c i e k a w e o p r a c o w a n ie S t a n i s ł a w a M i e l c z a r - s к i e g o (G d y n ia ) n a t e m a t d o t y c h c z a s o w y c h b a d a ń o s a d y T r u s o . R e la c jo n u j e o n d o t y c h c z a s o w e u s t a le n ia o r a z w y s u w a w ła s n e k o n c e p c j e b a d a w c z e . S u g e s t i e a u to r a , r o k u j ą c e n a d z ie j e n a r o z s t r z y g n ię c ie w ie l o w i e k o w e g o s p o r u o u m ie j s c o w ie n ie T r u s o , o p a r te z o s t a ły o r ó ż n e d y s c y p lin y n a u k o w e , a w ię c o a r c h e o lo g ię , h is t o r ię , g e o g r a f ię o r a z j ę z y k o z n a w s t w o . W o b e c s t a łe g o w ią z a n ia T r u s o z E lb lą g ie m lu b j e g o o k o lic ą i w o b e c o g ó ln o e u r o p e j s k ie g o z a i n t e r e s o w a n ia t y m p r o b le m e m , n a le ż y u z n a ć z a m ie s z c z e n ie t e g o a r t y k u łu w „ R o c z n ik u E lb lą s k im " z a b a r d z o s łu s z n e . P o d o b n ie j e s t z d r u g im a r t y k u łe m J ó z e fa L a s s o t y n a t e m a t d z ia ła ln o ś c i W ilh e lm a G n a p h e u s a . L a s s o t a n ie t y lk o d a j e n a m d u ż o w ia d o m o ś c i o d z ia ła ln o ś c i r e fo r m a t o r a h u m a n is t y c z n e g o , a le r ó w n o c z e ś n ie s u g e r u j e w a ż n ą k o r e k t ę d o h is t o r ii o ś w i a t y w P o ls c e , d o w o d z ą c , ż e g im n a z j u m e lb l ą s k ie w y p r z e d z iło o 16 la t g im n a z j u m p iń c z o w s k ie , d o ty c h c z a s u w a ż a n e za n a j s t a r s z e g im n a z j u m e w a n g e lic k ie . A r t y k u ł W a n d y K ł o s i ń s k i e j o n i e k tó r y c h d o w o d a c h p o ls k o ś c i E lb lą g a w X V I — X V I I I w . p r e z e n t u j e c ie k a w y m a t e r ia ł, w d u ż e j m ie r z e d o t y c h c z a s n ie z n a n y i z a j m u j e s ię w a ż n y m p r o b le m e m u s t a le n ia m ie j s c a E lb lą g a w w ie l k i m p r o c e s ie w ią z a n ia s ię z R z e c z p o s p o lit ą S z la c h e c k ą p o z j e d n o c z e n iu w 1466 r. N a t o m ia s t n ie m o g ę o p r z e ć s ię w r a ż e n iu , ż e w t y c h z a g a d n ie n ia c h n a r o d o w o ś c io w y c h w w ię k s z y m s t o p n iu n a le ż a ło b y s ię o d c ią ć o d p r z e n o s z e n ia p o j ę ć X I X - w ie c z n e j ś w ia d o m o ś c i n a r o d o w e j d o o k r e s u h u m a n iz m u i r e fo r m a c j i. S z c z e g ó ln ie m ia s t a P o m o r z a g d a ń s k ie g o r e p r e z e n t u j ą w t y m z a k r e s ie w y j ą t k o w ą s p e c y f ik ę , a z w ła s z c z a w d z ie d z in ie j ę z y k o w e j i w s z e lk ie w n io s k i u o g ó ln ia j ą c e n a le ż y f o r m u ło w a ć z c a ły m s z e r e g ie m z a s t r z e ż e ń . P o d s k r o m n y m t y t u łe m E l b l ą g s t r a ż n i k i e m p i e c z ę c i P r u s K r ó l e w s k i c h 1503— 1772 p o d a j e J a n G e r l a c h b a r d z o c i e k a w e r o z w a ż a n ia u s t r o j o w e o r a z u s t a le n ia r o z w o j u s a m e j p ie c z ę c i p r o w in c j i. S k r ó t p r a c y m a g i s t e r s k ie j N o r b e r t a D r a b i ń s k i e g o n a t e m a t s z w e d z k ie j o k u p a c j i m ia s t a w y s u w a ś m ia łą t e z ę o p r z y c z y n ie b e z k r w a w e g o z d o b y c ia m ia s t a , a le n ie j e s t o n a w p e łn i p r z e k o n y w u j ą c a , g d y ż n ie w id z im y p r z y k ła d ó w d a ls z e g o w y k o r z y s t a n ia p r z e z S z w e d ó w a n t a g o n iz m ó w w e w n ą t r z m ia s t a . J e ś li t a k z a s a d n ic z e z n a c z e n ie m ia ł te n a n t a g o n iz m , to p r z e c ie ż ż a d e n r o z s ą d n y p o lit y k n ie p r z e s t a łb y g o w y k o r z y s t y w a ć . S a m e in f o r m a c j e o r z ą d a c h s z w e d z k ic h w m ie ś c ie s ą c ie k a w y m u z u p e łn ie n ie m z n a n e g o o b r a z u e k s p lo a t a c j i w o j e n n e j w o k r e s ie w o j e n s z w e d z k ic h . W p r a w d z ie a r t y k u ł S t a n i s ł a w a G i e r s z e w s k i e g o o r o z r u c h a c h r z e m ie ś ln ic z y c h w E lb lą g u n a p r z e ło m ie X V I I I w . m a n a c e lu u z u p e łn ie n ie in n y c h o p r a c o w a ń in f o r m a c ja m i e l b lą s k im i, a le w r z e c z y w is t o ś c i p r z y n o s i in t e r e s u j ą c y m a t e r ia ł z h is t o r ii n a p ię ć s p o łe c z n y c h w m ie ś c ie , z e s t a w ia j ą c j e z w y s t ę p u j ą c y m i w s p ó łc z e ś n ie w in n y c h m ia s t a c h . N a t o m ia s t a r t y k u ł R o c h a M o r c i n k a o u c z e s t n ik a c h p o w s t a n ia li s t o p a d o w e g o w E lb lą g u i n a P o w iś lu m a c h a r a k t e r o d m ie n n y , b o p r z e d e w s z y s t k im z a j m u j e s ię t y m i, k t ó r z y p r z y b y li p o w a lk a c h , li c z ą c n a m o ż liw o ś ć z a c h o w a n ia z d o ln o ś c i b o j o w e j , p o d c z a s g d y s a m i m ie s z k a ń c y r e g io n u w y s t ę p u j ą j a k o g o s p o d a r z e , u ła t w ia j ą c y im p o b y t . J e s t t o b a r d z o c i e k a w y m a t e r ia ł, k t ó r y w z b o g a c a w a ż n y o k r e s h is t o r ii o g ó ln o k r a j o w e j . P o z o s t a łe t r z y a r t y k u ły z a j m u j ą s ię h is t o r ią n a j
n o w s z ą . K a z im ie r z S o b c z a k (W a r s z a w a ) p r z e d s t a w ia w y z w o le n ie E lb lą g a w 1915 r o k u , r z u c o n e n a s z e r o k ie tlo k o n c e p c j i o f e n s y w y r a d z ie c k ie j n a w io s n ę 1945 r. R y sz a r d K u k i e r (T o r u ń ), z a j m u j ą c s ię s t o s u n k a m i lu d n o ś c io w y m i E lb lą g a w la ta c h 1945— 1950, o p ie r a s ię n ie t y lk o n a m a t e r ia ła c h s t a t y s t y c z n y c h i o p r a c o w a n ia c h , a le r ó w n ie ż n a d o ś w ia d c z e n ia c h w ła s n e j p r a c y w t y c h ż e la t a c h w E lb lą g u . D z ię k i te m u m a m y s z e r e g o c e n t r u d n o ś c i z w ią z a n y c h z p r z e s ie d le n ie m lu d n o ś c i n ie m ie c k ie j i o s ie d le n ie m lu d n o ś c i p o ls k ie j . O c z e k iw a łe m od a u to r a , ż e d o k ła d n ie j o p is z e s p r a w ę lu d n o ś c i r o d z im e j, je j s iłę lic z e b n ą i p r z y c z y n y e m ig r o w a n ia , a le n ie s t e t y , j e d y n ie m u s n ą ł to w a ż n e z a g a d n ie n ie . O s t a t n ia p o z y c j a w d z ia le a r t y k u łó w — t o a m b it n y z a m ia r p r z e d s t a w ie n ia r o z w o j u s z k o ln ic t w a w E lb lą g u w la t a c h 1945— 1961 (a u to r z y : L e o k a d ia P a n a s i B o le s ł a w T a r n a c k i z E lb lą g a ), a le w o b e c te g o , ż e o g ło s z o n o d o p ie r o p ie r w s z ą c z ę ść , tr u d n o p r z e p r o w a d z ić o c e n ę . P a t r z ą c n a c a ło ś ć a r t y k u łó w , m o ż n a s t w ie r d z ić , ż e d o t y c z ą o n e s z e r o k ie g o w a c h la r z a p r o b le m ó w i u w z g lę d n ia j ą o k r e s y o d n a j d a w n ie j s z y c h p o d z ie ń d z is ie j s z y , a d o b ó r ic h n ie m a c h a r a k t e r u j e d n o s t r o n n e g o І m o ż e z a in t e r e s o w a ć s z e r s z e r z e s z e c z y te ln ik ó w . W d z ia le m a t e r ia łó w z a m ie s z c z o n o d w a s p r a w o z d a n ia a r c h e o lo g ic z n e z e w s z y s t k im i ic h u j e m n y m i i d o d a t n im i c e c h a m i, a w ię c s z c z e g ó ło w y m o p i s e m , k t ó r e g o m ie j s c e r a c z e j w c z a s o p is m a c h ś c iś le z a w o d o w y c h , g d z ie t e ż są m o ż liw o ś c i p r z e p r o w a d z e n ia f a c h o w e j d y s k u s j i. A r ó w n o c z e ś n ie z a w ie r a j ą w s o b ie e le m e n t d y s k u s j i o g ó ln e j o z a s ię g a c h k u lt u r o w y c h . I n n y c h a r a k t e r — c z y s t o in f o r m a c y jn y — m a o p r a c o w a n ie J a n in y C z a p l i c k i e j (G d a ń sk ) 0 z b io r z e k a r t o g r a f ic z n y m i ik o n o g r a f ic z n y m w a r c h iw u m e lb lą s k im . Z a m ie s z c z o n e r e c e n z j e z a j m u j ą s ię w y łą c z n i e p r a c a m i d o t y c z ą c y m i E lb lą g a . N ie w y d a j e m i s ię s łu s z n e , d r u k o w a n ie d łu g ic h s t r e s z c z e ń p r a c p o ls k ic h 1 p o w s z e c h n ie d o s t ę p n y c h , c o m a s w o j e u z a s a d n ie n ie t y lk o w o b e c p u b lik a c j i o b c o j ę z y c z n y c h , a le n a t e n t e m a t od d a w n a to c z ą s ię s p o r y . I n t e r e s u j ą c o u j ę t a j e s t k r o n ik a , g d z ie o b o k p o z y c j i o p r a c y O d d z ia łu P T H i a r c h iw u m z a m ie s z c z o n o n o t a t k ę o s t a t k u „ E lb lą g ’’, w c z y m c h y b a z a z n a c z o n o w a ż n y k ie r u n e k r o z w o j o w y p is m a , k t ó r e z a p e w n e b ę d z ie s z u k a ć d r ó g d o d a ls z e g o z a in t e r e s o w a n i a s z e r s z y c h k r ę g ó w o b y w a t e li E lb lą g a i je g o p r z y j a c ió ł r ó ż n o r o d n o ś c ią te m a t y k i. T a d e u s z C i e ś l a k W A L T E R H U E A T S C H , B E R N H A R D S T A S I E W S K I , R E IN H A R D W I T -T R A M , L U D W I G P E -T R Y , E R IC H K E Y S E R , D e u t s c h e U n i v e r s i t ä t e n u n d H o c h s c h u l e n i m O s t e n . K ö ln u n d O p la d e n 1964, s s . 127. W y d a w n ic t w o T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o P ó łn o c n e j N a d r e n ii i W e s t f a lii w s p ó ln ie z K o m is j ą S e n a c k ą d la B a d a ń N ie m c z y z n y W s c h o d u p r z y U n i w e r s y t e c i e F r y d e r y k a W ilh e lm a w B o n n ( S e n a t s k o m m i s s i o n f ü r d a s S t u d i u m d e s D e u t s c h t u m s i m O s t e n a n d e r Ř h e b n n i s c h e n F r i e d r i c h W i l h e l m s — U n i v e r s i t ä t z u B o n n ) p o d j ę ło p r ó b ę u s t a le n ia r o li w n a u c e e u r o p e j s k ie j u n i w e r s y t e t ó w
w K r ó le w c u , D o r p a c ie , W r o c ła w iu , A k a d e m ii K a t o lic k ie j w B r a n ie w ie , S z k o ły W y ż s z e j T e c h n ic z n e j w G d a ń s k u , S z k o ły W y ż s z e j T e c h n ic z n e j w e W r o c ła w iu , W y ż s z e j S z k o ły H a n d lo w e j w K ró lew -cu o r a z W y ż s z e j S z k o ły H e r d e r a w R y d z e . C e le m g łó w n y m p r e c y z u ją c y m z r e s z tą s a m ą t e m a t y k ę w y d a w n ic t w a j e s t p o k a z a n ie r o li n a u k i n ie m ie c k ie j n a W s c h o d z ie .
P r o f. d r H e r m a n n C o n r a d p o d k r e ś lił, ż e „ n ig d z ie t a k n ie w y k s z t a ł c ił a s ię id e a r e p u b lik i u c z o n y c h ja k w ż y c iu a k a d e m ic k im " , o r a z ż e o m a w ia n e u n i
