Zaburzenia w procesie komunikowania się wynikające z uwarunkowań osobowościowych rozmówców

Pełen tekst

(1)OZhonin CVj`dlZcg. '%%-. Jc^lZghniZij:`dcdb^XocZ\dl@gV`dl^Z. 3FOBUB8JOLMFS @ViZYgVOVX]dlV²Dg\VcôVXn_cnX]. +BLVC1BMLB 9db@gZYnidlnCDIJH. ;BCVS[FOJBXQSPDFTJF LPNVOJLPXBOJBTJXZOJLBKiDF [VXBSVOLPXB¥PTPCPXPÇDJPXZDI SP[NxXDxX &#LegdlVYoZc^Z Dzięki komunikowaniu się ludzie określają i kreują otaczającą ich rzeczywistość społeczną. Tworzą społeczny wszechświat, w ramach którego porozumiewając się, zaspokajają swoje potrzeby poznawcze i emocjonalne, podejmują i realizują działania oraz wypełniają społeczne rytuały. Doświadczanie „osób-w-rozmowie” uznawane bywa tym samym za podstawowy i konstytutywny proces społeczny (por. [Griffin 2003, s. 89]). Proces ten, będący spotkaniem indywidualności posiadających swoiste doświadczenia, przyzwyczajenia i przekonania, warunkowany jest przez specyficzne właściwości podmiotów, poprzez które i pomiędzy którymi jest realizowany – co sprawia, że materię zjawiska i procesu komunikowania się uznać należy za niezwykle złożoną i delikatną. Jak dowodzą J.A. Wagner i J.R. Hollenbeck, to „czy” i „na co” dana osoba w ramach aktu komunikacyjnego zwróci uwagę, zależy bowiem kolejno od [Gładys-Jakóbik 2001, s. 44]: – posiadanej przez jednostkę struktury poznawczej (w szczególności od stopnia złożoności jej „konstruktu osobistego”), – tego, w jakim stanie emocjonalnym w danej chwili znajduje się interlokutor, – rodzaju pełnionych przez dany podmiot ról społeczno-zawodowych, – hierarchii wartości uznawanych przez jednostkę,.

(2) &%+. Renata Winkler, Jakub Palka. – potrzeb, które w danym momencie są udziałem danej osoby, – tego, co w subiektywnej ocenie podmiotu stanowi dla niego istotną korzyść (tzn. leży w jego interesie). Powyższe względy sprawiają, że zasadne wydaje się tym samym rozważenie zagadnienia zaburzeń w obrębie procesu komunikowania się w kontekście osobowościowych uwarunkowań interlokutorów. '#DhdWdldÑ Pojęcie osobowości wprowadzone zostało do nauki pod koniec XIX w. przez francuskich psychiatrów, Pierreʼa Janeta i Jeana M. Charcota [Wiśniewski 1998, s. 16]. Do dnia dzisiejszego istnieje jednak spory problem z definiowaniem tego pojęcia. Niejednolitość definicyjna wynika zapewne z jego hipotetycznego charakteru. Można wręcz powiedzieć, że osobowość jest bytem transcendentalnym – jako że brak jest i narzędzi, i metod badawczych, które pozwoliłyby w jednoznaczny sposób dowieść istnienia osobowości. Oczywiście, za istnieniem osobowości przemawiają pewne argumenty. Dwa z nich wydają się szczególnie znaczące. Po pierwsze, w różniących się między sobą sytuacjach zachowania indywidualne danej jednostki wykazują pewne podobieństwo (tzw. stałość zachowania); po drugie, w tej samej (czy też takiej samej) sytuacji zachowania indywidualne różnych osób podobieństwa takiego nie wykazują [Bartosz 1998, s. 11]. Niemniej istnienie osobowości pozostaje wciąż głównie w obszarze spekulacji. C.S. Hall, G. Lindzey i J.B. Campbell w bardzo obszernej pracy dokonującej przeglądu teorii osobowości zwracają uwagę, iż zaprezentowanie pełnego dorobku w tym zakresie jest niewykonalne, i przekonują, że żadna konkretna definicja osobowości nie może być stosowana w sposób uniwersalny [Hall, Lindzey, Campbell 2004, s. 32]. Zdefiniowanie osobowości – jak konstatuje J.F. Terelak – zależy od przyjętej koncepcji człowieka [Terelak 2005, s. 79]. Autor ten analizując i systematyzując funkcjonujące na gruncie psychologii teorie osobowości wylicza następujące ich podstawowe typy: – teorie nawyku, związane z behawioryzmem, które w definiowaniu osobowości kładą nacisk na wyszukiwanie i określanie stałych relacji pomiędzy wyjściowymi warunkami bodźcowymi a obserwowalnym zachowaniem, – teorie popędu, związane z psychoanalizą, ujmujące osobowość jako dynamiczny obszar konfliktów pomiędzy popędami przynależnymi jednostce ludzkiej stanowiącej całość psycho-społeczno-fizjologiczną; sposób, w jaki konkretna jednostka radzi sobie z pierwotnym antagonizmem podstawowych popędów, wyznacza unikatowość danej jednostki1, 1. Por. koncepcję osobowości S. Freuda, zgodnie z którą na osobowość składają się 3 główne systemy: Id, Ego i Superego. System Id zawiera cechy dziedziczne, w głównej mierze popędy.

(3) Zaburzenia w procesie komunikowania się…. &%,. – teorie cech, zakładające, że każdemu człowiekowi przypisane są pewne stałe właściwości, które można obserwować lub mierzyć; właściwości te określa się mianem cech, a osobowość pojmowana jest jako pochodna ogólnego zbioru cech charakteru posiadanego przez jednostkę, – teorie ról, traktujące osobowość jako zinternalizowany system norm społecznych mających moc mechanizmu regulującego zachowanie, – teorie poznawcze, zakładające, że osobowość jest systemem oczekiwań, schematów percepcyjnych stanowiących „sieć poznawczą”, mającą moc mechanizmu regulującego zachowanie. W literaturze przedmiotu spotykany jest również podział definicji osobowości na definicje biospołeczne i biofizyczne. Definicje biospołeczne „kładą nacisk na rozumienie osobowości jako «społecznej wartości» bodźcowej jednostki, której osobowość charakteryzowana jest przez to, jak reagują na nią inni ludzie”. W definicjach biofizycznych zaś „osobowość ma zarówno aspekt organiczny, jak i postrzegany. Z tych powodów może być ona odniesiona do specyficznych właściwości jednostki, poddających się obiektywnemu opisowi i pomiarowi” [Hall, Lindzey, Campbell 2004, s. 31]. Zdaniem C. Wiśniewskiego, by zrozumieć osobowość, należy znaleźć odpowiedzi na następujące pytania [1998, s. 17]: – do czego człowiek zmierza, jak ukierunkowane są jego działania, na czym mu zależy, czego się podejmuje, a czego nie, jakie problemy go interesują? – jakie metody wykorzystuje w celu osiągania swoich celów (uczciwe, bezpośrednie, może podstępne)? – jaka jest dynamika jego działań (tempo, energia, stopień wytrwałości)? – co potrafi osiągnąć w zakresie podejmowanych działań (czy raczej osiąga sukcesy, czy zmaga się z niepowodzeniami)? Ogólne podejście do osobowości w ujęciu ontologicznym proponowane jest na przykład przez J.F. Terelaka (rys. 1). Zgodnie z nim na osobowość składają się 4 elementy: system wartości, „ja”, role społeczne oraz temperament [Terelak 2005, s. 78]. Bardziej uszczegółowione podejście prezentuje w tym względzie H. Murray, według którego (por. [Hall, Lindzey, Campbell 2004, s. 238]): – osobowość jednostki jest abstrakcją sformułowaną przez teoretyka, a nie jedynie opisem zachowania się tej jednostki, i instynkty, będąc jednocześnie głównym źródłem fundamentalnej energii psychicznej, zasilającej cały organizm. Ego powstaje na bazie Id w trakcie rozwoju człowieka i panuje nad tym, aby popędy mogły być realizowane w realnym świecie, godząc potrzeby z możliwościami. Ego poddane jest jednak kontroli przez trzeci z systemów, rozwijający się w człowieku jako ostatni, mianowicie Superego. Superego, będące odzwierciedleniem moralnych wartości i reguł współżycia społecznego, jest przeciwieństwem Id i jego zadaniem jest hamowanie impulsów płynących właśnie z Id (zob. np. [Miś 1996, s. 127–137; Tatarkiewicz 1999, s. 298–305])..

(4) Renata Winkler, Jakub Palka. &%-. – osobowość jednostki odnosi się do wielu zdarzeń, które w idealnym przypadku obejmują całe jej życie, – definicja osobowości powinna odzwierciedlać zarówno stałe i powtarzalne, jak nowe i jedyne w swoim rodzaju elementy zachowania, – osobowość jest czynnikiem organizującym czy kierującym jednostką, jej funkcje polegają na rozwiązywaniu konfliktów i przezwyciężaniu ograniczeń, na które narażona jest dana jednostka, na zaspokajaniu potrzeb jednostki i na planowaniu sposobów osiągnięcia przyszłych celów, – osobowość jest zlokalizowana w mózgu – bez niego nie ma osobowości..

(5) . . . . . Rys. 1. Struktura osobowości Źródło: [Terelak 2005, s. 78].. Osobowość jednostki w ujęciu H. Murraya odnosi się do zbioru zdarzeń obejmujących (w idealnym przypadku) całe jej życie. Oznacza to, że osobowość ewoluuje przez całe życie, a zaczyna się kształtować już w okresie dzieciństwa – w zasadzie od momentu narodzin. „Oprócz uwarunkowań wrodzonych, o charakterze biologicznym, zasadniczy wpływ na kształtowanie się osobowości mają pierwsze doświadczenia dziecka, a także reakcje rodziców na różne formy jego zachowania” [Wielka Encyklopedia PWN 2004, s. 66]. Z czasem oczywiście wpływowi rodziców towarzyszyć zaczynają wpływy innych grup społecznych. Wpływy te mogą się wzajemnie nakładać i (lub) niwelować. Co więcej, „może ujawnić się tendencja do ograniczania tych wpływów na rzecz samoregulacji, samokontroli i twórczości” [Wielka Encyklopedia PWN 2004, s. 66]. Jak twierdzi C. Wiśniewski, „osobowość to efekt osobistej postawy, pracy wewnętrznej, wysiłku, samodoskonalenia. To nie jest podarunek od losu, ale coś wypracowanego przez każdego człowieka” [1998, s. 17]. Uważa on także, że jeśli zabraknie właściwego ukierunkowania i samozaparcia w pracy nad samym sobą, może ona zatrzymać się na prymitywnie niskim poziomie. Uformowanie osobowości mogą także uniemożliwić czynniki losowe i okoliczności życia, czego dowodzą przypadki dzieci wychowywanych w izolacji. Ramy niniejszego opracowania nie pozwalają na bardziej rozbudowaną analizę pojęcia osobowości. Dla potrzeb dalszych rozważań w pełni wystarczające.

(6) Zaburzenia w procesie komunikowania się…. &%.. wydaje się zatem przyjęcie za L.A. Pervinem łączącej różne punkty widzenia definicji osobowości, wedle której: „osobowość jest to złożona całość myśli, emocji i zachowań nadająca kierunek i wzorzec (spójność) życiu człowieka. Podobnie jak ciało, osobowość składa się zarówno ze struktur, jak i procesów oraz odzwierciedla działanie tyleż natury (geny), co środowiska. Pojęcie osobowości obejmuje również czasowy aspekt funkcjonowania człowieka, osobowość zawiera bowiem wspomnienia przeszłości, reprezentuje mentalne teraźniejszości oraz wyobrażenia i oczekiwania co do przyszłości” [Pervin 2002, s. 416]. (#OVWjgoZc^VdhdWdldÑX^¼àVhn[^`VX_Z!dW_Vln Szacuje się, że przeciętnie 10–14% całej populacji jest dotknięte zaburzeniami osobowości [Diagnostic… 1994, s. 633], jednak w rzeczywistości odsetek ten może być wyższy [Oldham, Morris 1997, s. 32]. Określenia istoty zaburzenia i dokonania charakterystyki jego typów dokonać można odwołując się do dwóch wykorzystywanych w najszerszym zakresie w skali świata klasyfikacji: Klasyfikacji Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, tzw. DSM-IV2 i Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych, tzw. ICD-103, które z uwagi na swoje znaczenie kliniczne i wartość heurystyczną w wielu krajach traktowane są jako równoprawne. Zgodnie z systemem klasyfikacji zaburzeń osobowości i ich kryteriów diagnostycznych DSM-IV, pod pojęciem zaburzenia osobowości rozumiany jest trwały wzór doświadczenia wewnętrznego oraz zachowania znacznie odbiegający od norm kulturowych [Oldham, Morris 1997, s. 32]. Wzór ten jest stabilny i długotrwały; jego początki sięgają co najmniej okresu dojrzewania albo wczesnej dorosłości, manifestuje się on w co najmniej dwóch z podanych niżej dziedzin: – postrzegania, – emocji, – interakcji z innymi ludźmi, – kontroli impulsów. Ponadto wzór cechuje się brakiem elastyczności i dominuje w większości kontekstów osobistych i społecznych, prowadząc w wielu sferach życia do niesprawności (towarzyskiej, zawodowej, osobistej itp.), która wymaga ingerencji psychiatry. Co więcej, wzór ten nie daje się wyjaśnić jako manifestacja lub konsekwencja innego zaburzenia umysłowego i nie jest bezpośrednim rezultatem używania 2. DSM-IV – Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 4th edition, American Psychiatric Association, Washington D.C. 1994. 3 The ICD-10 Classification of Mental and Behavioral Disorders: Clinical Description and Diagnostic Guidelines, 10th edition, World Health Organization, Geneva 1992..

(7) &&%. Renata Winkler, Jakub Palka. substancji chemicznej (np. narkotyków czy leków) ani stanu zdrowia (np. urazu głowy). Dysfunkcje, o których była mowa powyżej, objawiają się m.in. poprzez (por. [Wiśniewski 1998, s. 18]: – brak asymilacji świata zewnętrznego, – brak autonomii wobec zmian świata zewnętrznego, – brak determinacji określonego, właściwego danej jednostce sposobu i kierunku postępowania, które stanowi wyraz jej rozumienia świata oraz swojej w nim roli, – zakłócenia w zakresie potrzeb i planowania sposobów osiągania celów przez jednostkę. Z kolei w klasyfikacji ICD-10 opracowanej pod auspicjami Światowej Organizacji Zdrowia (będącej wynikiem kompromisu przedstawicieli różnych kierunków i szkół) pojęcie zaburzenia odnoszone jest do „układu klinicznie stwierdzonych objawów lub zachowań połączonych w większości przypadków z cierpieniem i z zaburzeniami funkcjonowania społecznego” [Klasyfikacja… 1997, s. 16], który to układ, posiadając jakość choroby, jest równocześnie „wyrazem indywidualnego stylu jednostki, sposobu odnoszenia się do siebie samego i do innych ludzi” [Aleksandrowicz 1998, s. 122]. Te dwa systemy klasyfikacyjne pomimo pewnych zbieżności i podobieństw nie są tożsame. Przykładowo w klasyfikacji DSM-IV 4 obowiązuje rozpoznawanie zaburzeń z użyciem kilku osi diagnostycznych, a w ICD, choć jest to możliwe, nie jest wymagane [Wciórka 2002, s. 11, 25]. Z uwagi na fakt, że zaprezentowanie szczegółowych różnic między tymi systemami nie mieści się w ramach głównego obszaru zainteresowań niniejszego opracowania – warto zaznaczyć, że już ta jedna tylko zarysowana różnica pozostaje na tyle istotna, iż uzasadnia potrzebę przedstawienia w dalszej części pracy pokrótce objawów charakterystycznych dla zaburzeń wyróżnianych w obu tych systemach (por. tabela 1 i 2).. 4 W poprzedzającym systemie klasyfikacji – DSM-III-R wyróżniano także autodestrukcyjne zaburzenie osobowości (które uznawano za jedno z najczęściej spotykanych zaburzeń w praktyce klinicznej) oraz zaburzenie osobowości typu bierno-agresywnego. Pierwsze z nich nie zostało uwzględnione w DSM-IV z uwagi na gwałtowne reakcje organizacji feministycznych. Chodziło o to, że zaburzenie owo, dawniej znane jako masochizm, mogło posłużyć do piętnowania kobiet uwięzionych w związkach z maltretującymi je mężczyznami. Tym samym diagnoza autodestrukcyjnego zaburzenia osobowości mogłaby posłużyć za powód do odebrania matce prawa do opieki nad dzieckiem [Oldham, Morris 1997, s. 354]. Zaburzenia osobowości typu bierno-agresywnego nie uwzględniono, ponieważ „badania wykazały, że rozpoznanie to było zbyt zależne od sytuacji i opisywało raczej skupienie objawów aniżeli zaburzenie osobowości” [Scully 1998, s. 342]..

(8) Zaburzenia w procesie komunikowania się…. &&&. Tabela 1. Typy zaburzeń osobowości i ich objawy według DSM-IV Typ zaburzenia. Objawy. Paranoidalne. Obsesyjna i wszechogarniająca nieufność, podejrzliwość i lękliwość. Niezdolność do kompromisu ani współpracy z innymi z uwagi na całkowity brak zaufania. Nieradzenie sobie z własnymi emocjami. Ciągła obawa zostania wykorzystanym i skrzywdzonym, a w sytuacji, kiedy to faktycznie nastąpi, brak skłonności do wybaczenia, trwałe żywienie urazy. Komunikacja utrudniona z uwagi na kłótliwość – reagowanie z wściekłością, odpowiadanie atakiem na atak. Podatność na schizofrenię. Schizoidalne. Brak kontaktu emocjonalnego z innymi ludźmi. Chłód uczuciowy. Wysoka obojętność na związki społeczne, również rodzinne. Osoba dotknięta zaburzeniem prawie zawsze wybiera zajęcia w samotności – czerpie przy tym przyjemność z nielicznych form aktywności. Obojętność na pochwały i krytykę. Ryzyko rozwoju nerwicy urojeniowej lub schizofrenii. Schizotypowe. Zróżnicowane deficyty zachowań odnoszących się do funkcjonowania społecznego i interpersonalnego. Ograniczona zdolność do zawierania bliskich związków. Dyskomfort w kontaktach z innymi, czasem lęk społeczny. Zniekształcenie percepcji i perspektywy poznawczej. Ekscentryczność zachowania (dziwaczne zachowania). Myślenie magiczne (skłonność do przesądów, wiara w jasnowidzenie, telepatię itp., fantazje paranoidalne). Niezwykłe złudzenia zmysłowe. Antyspołeczne. Brak liczenia się z uczuciami innych, egocentryczność, samolubność. Postępowanie wbrew regułom rządzącym życiem społecznym. Możliwe częste konflikty z prawem, z uwagi na znaczną drażliwość oraz przejawy agresji i gniewu. Nieodpowiedzialność, lekkomyślne traktowanie bezpieczeństwa własnego i innych. Niezdolność do skruchy, brak wyrzutów sumienia. Częste niedotrzymywanie zobowiązań natury finansowej. Trudności z utrzymaniem stałej pracy. Graniczne. Bardzo wysoka zmienność emocjonalna. Niestabilność i znaczna impulsywność w relacjach międzyludzkich. Przewlekłe uczucie pustki. Zaburzone poczucie tożsamości wyrażające się niepewnością co do: celów, wyboru przyjaciół czy orientacji seksualnej. Ryzyko prób samobójczych lub podejmowania innych działań skierowanych przeciwko własnej osobie. Przejściowe urojenia paranoidalne, częste napady silnego gniewu, zupełnie nieadekwatne do sytuacji – agresywność. Kierowanie się zasadą „wszystko albo nic”. Narcystyczne. Przesadne poczucie własnej wartości. Potrzeba nieustannej akceptacji, podziwu, pochwały. Wyolbrzymianie własnych osiągnięć i zdolności. Przekonanie o zawiści innych osób. Brak empatii. Traktowanie innych instrumentalnie, wykorzystywanie do własnych celów. Oportunizm. Skrajna zazdrość, arogancja i wyniosłość. Wysoka podatność na depresję, hipochondrię, a także wszelkiego rodzaju uzależnienia.

(9) Renata Winkler, Jakub Palka. &&'. cd. tabeli 1 Typ zaburzenia. Objawy. Histrioniczne. Nadmierne reakcje emocjonalne, wahania nastrojów. Nieustanna potrzeba uznania połączona z przesadną dbałością o wygląd zewnętrzny. Skłonność do dramatyzowania i teatralności. Wysoka podatność na sugestie, co implikuje łatwość manipulowania osobą dotkniętą zaburzeniem. Nadmiernie impresjonistyczny i pozbawiony szczegółów styl wypowiedzi. Unikające (ucieczkowe). Obserwowanie toczącego się życia „z boku” mimo pragnienia obcowania z innymi ludźmi. Przekonanie o braku atrakcyjności. Poczucie niższości. Ciągła obawa doświadczenia krytyki, dezaprobaty, odrzucenia. Powściągliwość w nawiązywaniu bliższych stosunków z innymi. Niechęć do zmian i podejmowania ryzyka. Typu zależnego. Bierna postawa wobec życia. Oczekiwanie, że to inni wezmą odpowiedzialność. Postrzeganie siebie jako osoby bezradnej, słabej i gorszej od innych. Nadmierna potrzeba opieki prowadząca do uległych zachowań. Trudności z wyrażaniem odmiennego zdania. Niezdolność do podejmowania własnej inicjatywy i samodzielnego wykonywania zadań. Chorobliwy lęk przed samotnością. Obsesyjno-kompulsywne. Skrajna sumienność i perfekcjonizm wykraczające poza ponadprzeciętne standardy, przeszkadzające w wykonywaniu zadań. Przesadne oddanie pracy powoduje bezkompromisowość, upartość i nieugiętość. Jakakolwiek współpraca z innymi ludźmi warunkowana jest przyjęciem zasad i sposobów działania osoby dotkniętej zaburzeniem. Sztywność i drobiazgowość. Wysoka podatność na stres. Depresyjne. Dominujący we wszystkich sferach życia wzór depresyjnych myśli i zachowań. Dominacja takich nastrojów, jak: rozpacz, przygnębienie, zgryzota. Brak radości z czegokolwiek. Osoby dotknięte zaburzeniem są krytyczne wobec siebie, pełne oskarżeń pod swoim adresem. Podatne na poczucie winy i wyrzuty sumienia. Wysoki poziom pesymizmu, niska samoocena, poczucie bezwartościowości często wpływają destrukcyjnie na życie prywatne i zawodowe. Źródło: opracowanie na podstawie [Oldham, Morris 1997, s. 72–394; Scully 1998, s. 330–342].. Tabela 2. Typy specyficznych zaburzeń osobowości i ich objawy według ICD-10 Typy specyficznych zaburzeń osobowości Osobowość schizoidalna. Objawy Unikanie bliższych kontaktów emocjonalnych i społecznych. Brak empatii i ograniczona zdolność do wyrażania uczuć. Chłodna rezerwa i dystans do otoczenia. Wyraźna niewrażliwość w odniesieniu do obowiązujących norm i konwencji społecznych. Autystyczna skłonność do ucieczki we własny świat przeżyć wewnętrznych i działania w samotności. Preferencja do samotnictwa. Brak konsekwencji i dyscypliny. W relacjach interpersonalnych reakcje lękowe lub ksobne.

(10) Zaburzenia w procesie komunikowania się…. &&(. cd. tabeli 2 Typy specyficznych zaburzeń osobowości. Objawy. Osobowość paranoiczna: – ekspansywna paranoiczna – fanatyczna – pieniacza – sensytywna paranoiczna. Przecenianie własnych możliwości, uzdolnień i uprawnień. Sztywne poczucie własnych praw niewspółmierne do potrzeb wynikających z danej sytuacji. Przekonanie o swojej wyjątkowości związane z postawą wyższościową. Wysoki poziom aspiracji połączony z brakiem tolerancji na krytykę. Nadwrażliwość na niepowodzenie i odrzucenie (sensytywność). Skłonność do zniekształconego postrzegania rzeczywistości i opacznej interpretacji faktów. Tendencja do oskarżania innych i przypisywania im nieprzyjaznych zamiarów (zdarzenia obojętne lub przyjemne odbierane są jako umyślnie wrogie, pogardliwe lub poniżające). Nieufność, podejrzliwość, skrytość, upór, egocentryzm, nierefleksyjność, zazdrość, łatwość obrażania się, nietolerancja, wycofywanie z kontaktów. Pozbawiona podstaw negatywna ocena ludzi. Bezwzględność w realizowaniu swoich celów. Osobowość dysocjacyjna: – amoralna – antysocjacyjna – asocjacyjna – psychopatyczna – socjopatyczna. Słabość uczuć złożonych. Postawy instrumentalne i „kalkulacyjne” wobec innych ludzi połączone z tendencją do pogardzania nimi. Na pozór pogodność i towarzyskość, w gruncie rzeczy brak liczenia się z otoczeniem i dążenie wyłącznie do zaspokajania własnych potrzeb. Skrajny egocentryzm. Brak wglądu w siebie. Niska tolerancja frustracji. Łatwość uruchamiania zachowań agresywnych. Wrażliwość i łatwość bycia urażonym. Słaba reakcja na społeczne wzmocnienia dodatnie i ujemne. Skłonność do obwiniania innych i wysuwania pozornie możliwych do uznania racjonalizacji zachowań, które są źródłem konfliktów z otoczeniem. Brak poczucia winy i wyrzutów sumienia. Nieumiejętność nawiązania właściwych związków międzyludzkich. Przywiązywanie nadmiernej wagi do spraw materialnych i konsumpcji. Osobowość chwiejna emocjonalnie: a) typ impulsywny: – osobowość eksplozywna – osobowość agresywna b) typ borderline: – osobowość borderline. Tendencja do impulsywnych działań i nieliczenia się z ich konsekwencjami. Niezależny od okoliczności, zmienny i nieprzewidywalny nastrój. Niekontrolowane wybuchy emocjonalne. Kłótliwość prowadząca do konfliktów z otoczeniem. Osobowość histrioniczna: – histeryczna – psychoinfantylna. Płytkość i chwiejność uczuć: szybkie zmiany nastroju, przesada w ekspresji emocjonalnej. „Odgrywanie ról” związane z dążeniem do zwracania na siebie uwagi. Skłonność do dramatyzowania i teatralności. Tendencja do manipulowania otoczeniem. Trudność w pohamowaniu dążenia do natychmiastowego uzyskania zaspokojenia potrzeb i nieumiejętność odraczania ich zaspokojenia połączona z nieuwzględnianiem potrzeb innych ludzi. Skłonność do fantazjowania, zmienność sądów, myślenie życzeniowe i uleganie wpływom innych ludzi (sugestywność). Nadmierna koncentracja na atrakcyjności fizycznej.

(11) Renata Winkler, Jakub Palka. &&). cd. tabeli 2 Typy specyficznych zaburzeń osobowości. Objawy. Osobowość anankastyczna: – kompulsywna – obsesyjna – kompulsywno-obsesyjna. Wysoki stopień samokontroli. Nadmiar wątpliwości i ostrożności. Pedantyczność, drobiazgowość, skrupulatność, ostrożność. Silne przywiązanie do sztywnych zasad moralnych i prawnych. Drobiazgowe sprawdzanie każdej czynności, pochłonięcie przez szczegóły, regulaminy, inwentaryzowanie, porządkowanie, organizowanie. Długotrwałe wahanie przed podjęciem decyzji. Trudność w zmianie raz przyjętego stanowiska. Sztywność i upór. Koncentracja na zadaniach, której towarzyszy ograniczone zaangażowanie w relacje międzyludzkie. Osobowość lękliwa. Pragnienie akceptacji i uznania. Wrażliwość na odrzucenie i krytykę. Poczucie społecznego nieprzystawania, indywidualnej niższości i nieatrakcyjności. Ciągłe uczucie napięcia, niepokoju i lęku. Ograniczanie kontaktów społecznych lub zawodowych. Unikanie działań z uwagi na przesadną ocenę zagrożeń i ryzyka. Osobowość zależna: – asteniczna – nieadekwatna – bierna – samoponiżająca się. Podporządkowywanie własnych potrzeb potrzebom innych ludzi połączone z zachęcaniem innych (lub dozwalaniem innym) na przejęcie odpowiedzialności za swoje ważne decyzje życiowe. Bierne/bezwolne opieranie się na innych osobach i podporządkowanie się im. Brak napędu, aktywności i własnej inicjatywy. Mała dynamika życiowa wiążąca się z niepewnością i nieśmiałością w kontaktach społecznych. Marzycielstwo i wycofanie się z kontaktów społecznych. Inne określone zaburzenia osobowości: osobowość ekscentryczna (przesadny styl zachowania się, wyższościowy system wartości), osobowość typu „hatlose” (brak zahamowań, brak kontroli impulsów i pragnień, nieliczenie się z zasadami moralnymi), osobowość niedojrzała (infantylność przeżywania, dziecinne zachowanie się), osobowość narcystyczna (ekshibicjonistyczna ekspresja potrzeby uznania, zawyżona ocena własnej wartości i znaczenia), osobowość bierno-agresywna (dominacja bierności w zachowaniu i wrogości w przeżywaniu), osobowość agresywna (drażliwość, wybuchowość, dążenie do dominacji), osobowość psychoneurotyczna (nieadekwatność mechanizmów obronnych, ogłupienie nerwicowe) Zaburzenia osobowości bliżej nieokreślone Źródło: opracowanie na podstawie [Aleksandrowicz 1998, s. 125–133; Klasyfikacja… 1997, s. 170–174].. W ramach ICD-10 obok zamieszczonych w tabeli 2 specyficznych zaburzeń osobowości wyróżnia się również [Aleksandrowicz 1998, s. 133–147]: – zaburzenia osobowości mieszane i inne – niemieszczące się w ramach opisów zamieszczonych w tabeli, – trwałe zmiany osobowości niewynikające z uszkodzenia ani z choroby mózgu (np. po przeżyciu sytuacji ekstremalnych), – zaburzenia nawyków i popędów (np. piromania, kleptomania), – zaburzenia identyfikacji płciowej (np. transseksualizm, transwestytyzm), – zaburzenia preferencji seksualnych (np. pedofilia),.

(12) Zaburzenia w procesie komunikowania się…. &&*. – zaburzenia psychologiczne i zaburzenia zachowania związane z rozwojem i orientacją seksualną. Warto przy tym podkreślić, że omówione objawy zaburzeń osobowości posiadać mogą charakter egosyntoniczny lub egodystoniczny. W pierwszym przypadku osoby, których zaburzenie dotyczy, „nie rozpoznają, by w nich samych było cokolwiek nieprawidłowego, co wymagałoby zmian; istniejące zaburzenia postrzegają jako następstwa nieprzystającego do nich świata”, w drugim posiadają świadomość, że „sami je wywołują, nie są jednak w stanie zmienić swojego zachowania” [Scully 1998, s. 327]. Tłumaczy to częściowo zarówno względną trudność związaną z ich leczeniem, jak również szeroki zakres wpływu, jaki posiadają na funkcjonowanie jednostek. Każdy z przedstawionych systemów klasyfikacji stanowi rezultat określonego dla danego punktu czasowego stanu wiedzy i świadomości grup ekspertów, stąd przyjmuje się, że w miarę rozwoju wiedzy i zbierania doświadczeń zaistnieć może potrzeba jego weryfikacji i aktualizacji. Duże nadzieje wiąże się przy tym z rosnącą współpracą zespołów przygotowujących DSM i ICD, co skutkuje nie tylko wzrostem rzetelności obu klasyfikacji, ale też wzrastającą zgodnością i porównywalnością wyników badań terenowych nad DSM i ICD [Wciórka 2002, s. 40–41]. )#EgoZhVc`^YdWgZ\d`dbjc^`dlVc^Vh^ Przez wzgląd na rangę roli, jaką proces komunikowania się odgrywa w społecznym funkcjonowaniu człowieka, niejednokrotnie próbowano ustalić, jakie czynniki wpływają na jakość procesu komunikowania się i od czego zależy jego efektywność. Spróbujmy przyjrzeć się zasadniczym przesłankom formowanym w zakresie wyróżnionych w dziedzinie komunikacji głównych tradycji: cybernetycznej, retorycznej, socjokulturowej, socjopsychologicznej i fenomenologicznej (por. [Griffin 2003, s. 54–67]). W obrębie tradycji cybernetycznej w dużym uproszczeniu komunikowanie sprowadzone zostaje do procesu przepływu i przetwarzania informacji, gdzie dany zbiór informacji podlega zakodowaniu, a następnie za pośrednictwem określonego kanału przekazu przesyłany zostaje ze strony nadawcy do odbiorcy w postaci sygnałów. Co za tym idzie, podkreśla się, że na etapie przekazu, jak również kodowania i (lub) dekodowania wiadomości wystąpić mogą zakłócenia deformujące sygnał, a przez to zakłócające jego właściwy odbiór i przetworzenie. Przyjmuje się zatem, że dla zapewnienia sukcesu komunikacyjnego niezbędne okazuje się zadbanie o właściwy dobór kanału i jego drożność – jak też rozpoznanie źródeł zakłóceń i przeciwdziałanie ich wystąpieniu (względnie dążeniu do ich zniwelowania). Przekaz powinien przy tym nie tylko spełniać warunki komunikatu po stronie nadawcy, ale też dodatkowo stwarzać możliwość jego odbioru po stronie.

(13) &&+. Renata Winkler, Jakub Palka. odbiorcy (w świetle posiadanych przez ten podmiot możliwości percepcyjnych i poznawczych). W tradycji retorycznej zakres zainteresowań ukierunkowany został na określenie zasad oraz środków, które służą zwiększeniu siły perswazji przekazywanych treści. Za środki dla osiągnięcia przekonywującego sposobu dowodzenia uznano: właściwą kompozycję przekazu (dispositio), adekwatne do charakteru odbiorcy dobranie języka i stylu (elocutio), dopracowanie techniki przekazu (pronuntiatio), stosowną argumentację (logos), odwołanie się do uczuć odbiorców (patos) oraz zbudowanie wiarygodności nadawcy (etos). W ramach podejścia socjokulturowego przyjęto, że słów nie można uznać za neutralne środki przenoszenia znaczeń, ponieważ kulturowo zdeterminowana struktura języka określa kształt ludzkiej percepcji, myśli i działań. Tym samym ludzie, rozmawiając, zarówno tworzą, jak i odtwarzają kulturę, a co za tym idzie: – zdefiniowanie w interpretacji danej jednostki (jednostek) określonej sytuacji jako realnej pociągać może i pociąga za sobą bardzo rzeczywiste konsekwencje (G.H. Mead: interakcjonizm symboliczny); – zawartość określonego przekazu pozostaje zależna od kodów mowy, jakimi posługują się nadawcy i słuchacze tworząc i interpretując proces komunikacji. Co za tym idzie, odmienność kodów interlokutorów prowadzi do błędnego interpretowania przekazów, przypisywania im wartości obiegającej od intencji nadawcy, ponieważ różniące się kody językowe cechuje kulturowo odmienna psychologia, socjologia i retoryka. Kształtowanie i dążenie do efektywnej wymiany komunikacyjnej możliwe okazuje się zatem wyłącznie poprzez przemyślane użycie wspólnego kodu (G. Philipsen: teoria kodów językowych). Zatem za kluczowe w komunikowaniu się uznać należy kształtowanie wspólnego układu odniesienia dla interlokutorów zaangażowanych w akt komunikacyjny. W obrębie tradycji socjopsychologicznej przyjęło się traktować komunikację w kategorii zjawiska, poprzez które wywierany jest wpływ interpersonalny. Teorie zakorzenione w tej tradycji próbują tym samym wyjaśnić, od czego zależy skuteczność określonych zachowań komunikacyjnych, co ją wyznacza i jakimi właściwościami w związku z powyższym powinno charakteryzować się zachowanie komunikacyjne. Stwierdza się przykładowo m.in., że: – w interakcjach pomiędzy ludźmi, permanentnej kwantyfikacji ze strony zaangażowanych podmiotów podlegają zarówno obecne, jak i potencjalne zyski i koszty, jakie te interakcje niosą ze sobą (I. Altman i D. Taylor: teoria penetracji społecznej); – efektywność działania jednostki w ramach interakcji komunikacyjnej wzrasta wraz z obniżaniem jej poziomu niepewności, do czego z kolei przyczynić się może kolejno: nasilenie wymiany werbalnej, ekspresja niewerbalnej serdeczności, wzajemna sympatia i podobieństwo interlokutorów, wysoki poziom wzajemności.

(14) Zaburzenia w procesie komunikowania się…. &&,. komunikacyjnej oraz obecność wspólnych sieci komunikacyjnych (Ch. Berger: teoria redukowania niepewności); – o ile otrzymany przez dany podmiot przekaz komunikacyjny odpowiada jego indywidualnej „sferze akceptacji”, odebrany przez jednostkę przekaz odczytany zostaje jako zbieżny z jej poglądami w stopniu większym, niż ma to miejsce w rzeczywistości. Z kolei w przypadku gdy komunikat odpowiada sferze odrzucenia, mamy do czynienia z efektem kontrastu prowadzącym do polaryzacji poglądów. Przedstawiane opinie odczytane zostają jako w większym stopniu sprzeczne i przeciwstawne przekonaniom odbiorcy, niż faktycznie ma to miejsce, i jako zaostrzające zajmowane przez jednostkę stanowisko (M. Sherif, C. Sherif i R. Nebergall: teoria oceny społecznej i zaangażowania); – ludzie nie są w stanie poddawać dogłębnej analizie treści przeważającej części otrzymywanych komunikatów – stąd motywacja do podejmowania wysiłku umysłowego pojawia się w związku z powyższym jedynie w przypadku tych idei, które angażują ego jednostki (np. dotyczą podmiotu w sposób bezpośredni). W pozostałych przypadkach ludzie korzystają z już posiadanej i ustrukturalizowanej wiedzy, odwołując się do wiarygodności nadawcy, kalkulują bezpośrednie korzyści lub sugerują się sposobem, w jaki zareagowali pozostali ludzie (R. Petty i J. Cacioppo: model szans rozpracowania przekazu). Nieuwzględnienie określonych praw psychologicznych uniemożliwić może tym samym osiągnięcie sukcesu komunikacyjnego. W tradycji fenomenologicznej natomiast przyjmuje się, że jednostkowe przeżycia każdego podmiotu pozostają subiektywne, a tym samym również unikalne względem przeżyć pozostałych ludzi. Treść jednostkowych doświadczeń pozostaje zatem nieznana, nieodgadniona i niezrozumiała dla innych osób. Kontakt interpersonalny, zrozumienie drugiego człowieka bez uzyskania dostępu do jego przeżyć, jak również bez dokonania wglądu w jego sposób postrzegania rzeczywistości możliwy jest w ramach „doświadczania siebie i innych poprzez dialog” i jako taka wymaga ona ze strony podmiotów: autentyczności (zgodności przekazywanych treści doświadczeń z faktycznie przeżytymi), akceptacji (uznania odmienności danej osoby i przedstawianych przez nią treści), aktywnego nastawienia na zrozumienie (odłożenia na bok swoich poglądów, przekonań). Uwzględniając zasadniczy dorobek każdej z wymienionych tradycji, przyjąć można, że z punktu widzenia efektywności procesu komunikowania się nie bez znaczenia pozostanie: – dobór środka i kanału oraz warunków transmisji komunikatu, – konstrukcja przekazu i dopasowania jego właściwości do wymagań odbiorcy, – to, na ile pomiędzy nadawcą i odbiorcą występuje współpodzielany zespół przekonań na temat rzeczywistości,.

(15) &&-. Renata Winkler, Jakub Palka. – znajomość ze strony interlokutorów psychologicznych reguł i praw odnoszących się do społecznych działań jednostek, – świadome zaangażowanie, otwartość i ważność komunikacyjna uczestników aktu komunikacyjnego. Odzwierciedlenie czterech ostatnich postulatów pośrednio znajduje swój wyraz w definiowaniu w literaturze przedmiotu struktury kompetencji komunikacyjnej, zgodnie z którą kompetencja ta wyrażana ma być jednocześnie poprzez [Winkler 2004, s. 1266–1267]: – umiejętność tworzenia wypowiedzi językowych oraz posługiwania się nimi w konwencji reguł rządzących danym systemem językowym; – znajomość konwencji społeczno-kulturowych, które w sytuacji komunikacyjnej regulują występujące w tej sytuacji zachowania pozajęzykowe; – znajomość społeczno-kulturowych norm determinujących użycie języka w kontekście społecznym, a co za tym idzie, także umiejętność poprawnego kontekstowo i (lub) sytuacyjnie użycia języka oraz dostosowania swojego zachowania werbalnego i pozajęzykowego odpowiednio do roli i sytuacji społecznej; – umiejętność społecznego oddziaływania za pomocą przekazów komunikacyjnych na partnerów interakcji, celem wywarcia na nich określonego wpływu, pożądanego z punktu widzenia efektywności współdziałania, co z kolei wiąże się zarówno ze znajomością osobowościowych uwarunkowań danej jednostki, jak i ze znajomością jej uwarunkowań kulturowych, tj. zinternalizowanych przez nią wartości, przekonań, postaw, norm i zasad działania, orientacji czasowych, dystansu do władzy, stopnia unikania niepewności itp. W związku z powyższym – jak się wydaje – przyjąć można, że efektywne kształtowanie przekazu wymaga dbałości nie tylko o jego aspekt formalny i sytuacyjny, ale też – czy nawet przede wszystkim – o jego wymiar psychologiczny (por. [Górniak 1999, s. 92]). Rozwijając tak sformułowaną konkluzję przyjąć można, że w ramach aspektu formalnego z punktu widzenia pragmatyki właściwe formułowanie przekazu wymaga w odniesieniu do organizacji treści przekazu komunikacyjnego, by komunikat pozostawał [Grice 1980, s. 98]: – jasny (tj. zrozumiały) – wymagane jest unikanie terminologii niezrozumiałej lub obcej dla odbiorcy, – jednoznaczny (nie rodził wątpliwości interpretacyjnych), – zwięzły (konkretny), – uporządkowany (tj. posiadał zgodną z zasadami logiki strukturę). Dodatkowo wskazana jest dbałość o (por. [Jamrożek, Sobczak 2000, s. 138; Brzezińska 1997, s. 46–50]): – wyrażenie własnego stanowiska i poglądów w sposób bezpośredni, – zapewnienie uporządkowanej, zgodnej z zasadami logiki struktury przekazu,.

(16) Zaburzenia w procesie komunikowania się…. &&.. – zapewnienie zgodności przekazywanych treści – tzn. unikanie przekazywania sprzecznych, wzajemnie wykluczających się czy też niespójnych komunikatów, – dostosowanie struktury przekazu do praw rządzących ludzkimi procesami percepcji i mechanizmów porządkowania informacji – w tym przykładowo zasada: pierwszeństwa, częstotliwości, kontrastu, grupowania czy dowodu społecznego itp. (por. [Maciuszek 1999, s. 60–64; Stankiewicz 1999, s. 145–146]), jak również [Pophal 2001, s. 18–19]: – precyzyjne określenie celu podejmowanej interakcji komunikacyjnej – spontaniczne, nieukierunkowane akty komunikacyjne nie przyczyniają się samoistnie do rozwiązania istniejących problemów, – określenie celów cząstkowych istotnych z punktu widzenia osiągnięcia celu głównego, co pozwala na ograniczenie ich czasochłonności, jak również wielkości nakładów, jakie należy zabezpieczyć dla potrzeb ich osiągnięcia, – ustalenie pierwszeństwa adresatów – określenie kiedy i w jakiej kolejności danego typu informacje powinny zostać przedstawione poszczególnym uczestnikom wymiany komunikacyjnej – powinno to nastąpić z uwzględnieniem hierarchii interlokutorów, utartych zwyczajów organizacyjnych i w zgodzie z obowiązującymi w jej ramach normami grzecznościowymi, – wyznaczenie kanałów, form i narzędzi przekazu oraz wysokości środków, jakie na ten cel należy zabezpieczyć (w tym również – w zależności od potrzeby – uzgodnienie sposobu prowadzenia sprawozdawczości i dokumentowania ustalonych wniosków), – zagwarantowanie czasu i miejsca w celu omówienia wszystkich kwestii istotnych z punktu widzenia zaangażowanych stron, – dopasowanie sposobu przekazu do audytorium – tempo prezentacji powinno być dostosowane do możliwości percepcyjnych odbiorców, – zadbanie o stosowny poziom redundancji informacji z wykorzystaniem zróżnicowanych kanałów i środków przekazu; w odniesieniu do kluczowych przekazów wskazuje się na potrzebę redundancji: „sięgającą 80%, która pozwala pokonać różnego rodzaju szum i przeszkody” [Koj 1991, s. 48]; zaznaczyć przy tym należy, że ponawianie przekazu określonych treści, przy zróżnicowaniu formy tego przekazu, zwiększa prawdopodobieństwo rejestracji tych treści i ustosunkowania się względem nich ze strony interlokutora. W odniesieniu do aspektu sytuacyjnego nadawca i odbiorca przekazu winni przy tym móc korzystać z racjonalnych przesłanek pozwalających im domyślać się, co partner już wie, a więc to, co nadawca może zakładać, a co odbiorca musi sam wywnioskować, tak by zakres treściowy przekazu został dostosowany do realnych potrzeb informacyjnych i komunikacyjnych odbiorców. Tym bardziej że dostrzeżenie i poszanowanie potrzeb interlokutorów może stanowić punkt wyjścia.

(17) &'%. Renata Winkler, Jakub Palka. do wypracowania atmosfery partnerstwa i przygotowuje grunt pod obustronną współpracę. Względem wymiaru psychologicznego postuluje się, by w przekazie unikać sformułowań, które świadczą o osądzaniu (krytykowaniu, orzekaniu, pouczaniu, doradzaniu, pochlebianiu lub obrażaniu), decydowaniu za innych (grożeniu, rozkazywaniu, moralizowaniu), czy też uciekaniu od cudzych problemów (pocieszaniu) (por. [Jamrożek, Sobczak 2000, s. 138; Brzezińska 1997, s. 46–50]). Wskazane jest wychodzenie z inicjatywą komunikacyjną, budowanie otwartości komunikacyjnej i wzajemnego zaufania [Grenny 2002, s. 10], realizowanie założeń asertywnej postawy i stosowanie komunikatów typu „ja”. Co więcej, z uwagi na konieczność nieustannego wchodzenia w nowe relacje komunikacyjne, należy wykazać dbałość o kultywację aktywnego słuchania, które zakłada konieczność permanentnego weryfikowania i korygowania stosowanych przez każdego z uczestników interakcji komunikacyjnej form i treści przekazu, jak również dostrajanie się – poprzez które rozumieć należy dopasowanie i zsynchronizowanie formalnych aspektów zachowania się interlokutorów, takich jak: tempo i rytm oddechu, natężenie głosu, intonacja, tempo i rytm mówienia, postawa ciała i mimika, oraz dobór takiego rodzaju metafor i „nacechowanych sensorycznie” zwrotów frazeologicznych, które odpowiadają sposobowi mówienia interlokutora (por. [Gładys-Jakóbik 2001, s. 44; Mudyń 1999, s. 48–51]). Nie bez znaczenia – zdaniem J. Mellibruda okaże się również (cyt. za [Jamrożek, Sobczak 2000, s. 41–42]): – zdolność do empatii, czyli umiejętność współodczuwania, wcielania się w sytuację innych osób, rozumienia ich zachowania dzięki spojrzeniu na ich postępowanie z ich punktu widzenia, – okazywanie życzliwości wynikającej z szacunku dla innych osób i akceptacji ich zachowań mimo braku aprobaty z naszej strony dla tego, co robią, – pozostawanie autentycznym w kontaktach z innymi, co wpływa korzystnie na naszą wiarygodność, – otwartość na konfrontację uczuć własnych z uczuciami innych; ukierunkowanie na otwarte przeżywanie uczuć i ich wyrażanie przy jednoczesnym odstąpieniu od narzucania ich innym, – samopoznanie, czyli badanie własnego postępowania; pożądanie od innych informacji zwrotnych na własny temat i korzystanie z tychże informacji. Podkreślić przy tym należy, że spełnienie wszystkich powyższych przesłanek w żadnej mierze nie zwalnia od potrzeby uzyskania potwierdzenia, czy intencje nadawcy zostały właściwie zrozumiane..

(18) Zaburzenia w procesie komunikowania się…. &'&. *#OVWjgoZc^VdhdWdldÑX^V`dbjc^`dlVc^Zh^ Interesująca z punktu widzenia komunikowania się, w kontekście całokształtu powyższych rozważań, okazać się może kwestia: czy, i w jakim stopniu, osobowość jednostki może mieć identyfikowalny i mierzalny wpływ na jakość tego procesu. Badania wskazują, że różne rodzaje osobowości czy jej charakterystyczne rysy wyraźnie wiążą się z zachowaniami (zob. rys. 2).. ### . # #$! ! '"! )!#. (" "

(19) $#" !" !" "#" "#". %&! !%$!#( #%&! #!. Rys. 2. Związki osobowości z zachowaniem Źródło: [Hellriegel, Slocum, Woodman 1989, s. 43] za: [Szałkowski 1994, s. 9].. Nie da się jednak jednoznacznie stwierdzić, jakie typy osobowości w największym stopniu gwarantują wysoką jakość komunikacyjnych interakcji i jakie zaburzenia w największym stopniu ją zakłócają. Przykładowo osoby o wysokiej samoocenie stawiają sobie wyżej cele, mają optymistyczne nastawienie, ale stwarzają ryzyko interakcji komunikacyjnych zmierzających do rezultatu na płaszczyźnie wygrana–przegrana, a nie ukierunkowanych na kompromis. I nie chodzi tutaj o to, że zawsze należy dążyć do konsensusu, bo pożądany styl rozwiązywania problemów zależy od konkretnej sytuacji, ale przykładowo ciągłe stawianie partnera w sytuacji przegranego, być może po części upokorzonego, może spowodować u niego ograniczenie skłonności do dyskusji w przyszłości, a taka sytuacja – z punktu widzenia relacji interpersonalnych – jest z pewnością niepożądana. Inny przykład: osoby introwertyczne, jak twierdzi A. Szałkowski, choć nieśmiałe i zamknięte w sobie, skuteczniej kontrolują swoje zachowania, intensywniej poszukują informacji itd. Z kolei ekstrawertycy, choć towarzyscy i otwarci, łatwiej poddają się wpływom innych [Szałkowski 1994, s. 10]. Mówią więcej, częściej się zgadzają, komplementują innych, mają więcej przyjaciół, a w efekcie wywierają większy wpływ społeczny niż introwertycy [Argyle 2001, s. 140]. Z jednej strony pod względem otwartości komunikowania się cechy introwertyczne nie są pożądane, ale z drugiej – osoby posiadające takie cechy niezwykle często osiągają założone cele komunikacyjne..

(20) &''. Renata Winkler, Jakub Palka. Z jakością komunikowania się w najwyższym stopniu wydają się powiązane zaburzenia o charakterze lękowym, w szczególności tzw. fobie społeczne, zwane również chorobami nieśmiałości. Jest to uporczywy lęk przed wieloma sytuacjami, w których „osoba jest wystawiona na obserwację ze strony innych i boi się, że może zrobić coś lub postąpić tak, że będzie zakłopotana”. Należą tutaj w szczególności: „niezdolność dokończenia myśli w czasie publicznej przemowy, dławienie się przy jedzeniu z innymi osobami, drżenie rąk w czasie pisania w obecności innych oraz nieumiejętność odpowiadania na pytania w sytuacjach społecznych” (http://www.afektywne.webpark.pl/fobie.html, z dn. 10.04.2006). Dodatkowym problemem w takich sytuacjach, które mogą potęgować natężenie zaburzenia, są niewłaściwe sposoby redukcji tegoż lęku. Należą do nich w szczególności (http:// www.afektywne.webpark.pl/fobie.html, z dn. 10.04.2006): – unikanie sytuacji niepokojących i stresujących – jednak jest to rozwiązanie wyjątkowe krótkotrwałe, w rezultacie bowiem prowadzi do nasilania reakcji lękowych, – redukcja lęku za pomocą leków, alkoholu, jedzenia itp., powodujących osłabianie reakcji lękowej – jednak również w sposób tymczasowy, dodatkowo powodująca wzrost ryzyka rozwoju uzależnienia, – krótkotrwała konfrontacja z lękiem – jest dobrym sposobem na walkę z nim, jednak wyłącznie pod kontrolą psychoterapeuty. Zbyt wczesna i pozbawiona opieki specjalisty ekspozycja na lęk grozi odwrotnym skutkiem w postaci utrwalenia lęku, – ukrywanie problemu – na dłuższą metę również nie jest bezpieczne, powoduje bowiem kumulowanie odczuć i w efekcie grozi niebezpiecznym tak dla samej osoby, jak i jej otoczenia wyzwoleniem nagromadzonych emocji, – uzależnienie od bliskich osób – korzystanie z towarzystwa bliskich osób na wypadek wystąpienia trudnej sytuacji jest w pewnym sensie skutecznym sposobem na sprawne funkcjonowanie w społeczeństwie, z drugiej strony może prowadzić do uzależnienia od drugiej osoby, a w konsekwencji wzmacnia niezdolność do samodzielnego funkcjonowania (por. DSM-IV – „patologiczna zależność”). Ponadto, ponieważ zaburzenia manifestują się w dziedzinach takich jak postrzeganie, emocje, interakcje z innymi ludźmi i obszar kontroli impulsów, przyjąć należy, że nie pozostają one również bez wpływu na jakość i efektywność porozumiewania się. Dysfunkcje ujawniające się w percepcji utrudniać i moderować mogą przykładowo proces konceptualizowania, kodowania, odbioru, dekodowania oraz interpretowania wiadomości. Również emocje moderować będą powyższe obszary. Brak kontroli impulsów naruszać może przyjęte i akceptowane wzory zachowań, w tym zachowań komunikacyjnych, przyczyniać się do łamania norm społeczno-kulturowych regulujących w sytuacji komunikacyjnej zachowania językowe i pozajęzykowe interlokutorów. Może to spowodować, że osoba, której.

(21) Zaburzenia w procesie komunikowania się…. &'(. zaburzenie ujawnia się w tym obszarze, nie zyska akceptacji ze strony swojego rozmówcy lub też ją straci. Interlokutor zrażony (zniechęcony czy też zaskoczony, stremowany, zszokowany) nie będzie chciał bądź nie będzie mógł zaangażować się w interakcję, nie wzbudzi w sobie motywacji do przyjęcia postawy aktywnego nastawienia na zrozumienie (względnie: straci ją). Podobnie w przypadku zaburzeń odnoszących się do interakcji z innymi ludźmi: niezrozumiałość, dziwaczność zachowań i przeżyć jednostki obniża jej wiarygodność, zniechęca do ekspresji niewerbalnej serdeczności, obniża poziom wzajemności komunikacyjnej, ogranicza otwartość i wzajemne zaufanie. Każdy rodzaj zaburzenia spośród przedstawionych w niniejszym opracowaniu, czy to w systemie ICD-10, czy DSM-IV, przyczynić się może do powstania pewnych zakłóceń na płaszczyźnie komunikowania się. Złożoność fenomenu osobowości nie pozwala na sformułowanie jednoznacznego „złotego środka” w tym zakresie, szczególnie jeżeli kwestię te odnosi się do sfery zarządzania. +#JlV\^`d²XdlZ Zaburzenia osobowości, z punktu widzenia prawidłowego funkcjonowania firmy, mają konsekwencje znacznie poważniejsze niż te związane tylko z zakłóceniami w procesie komunikowania się, często bowiem dotykają zdrowia psychicznego dotkniętych nimi osób. Zadaniem nadrzędnym ze strony organizacji w zakresie walki z zaburzeniami jest wobec tego stwarzanie takich warunków pracy, które ograniczą do minimum ryzyko rozwoju zaburzeń osobowości u pracowników. Tym samym organizacje stają przed koniecznością realizacji dodatkowej funkcji – funkcji prewencyjnej wobec kondycji psychofizycznej osób z firmą związanych stosunkiem pracy czy też z nią współpracujących, co w efekcie powinno implikować zmniejszenie fluktuacji, jak i stymulować skuteczność realizacji założonych celów. Systematyczna i konsekwentna realizacja tejże funkcji może nieść ze sobą także szereg pośrednich, innych korzyści, chociażby związanych ze swobodniejszym funkcjonowaniem tychże osób w grupach społecznych, na płaszczyźnie pozaorganizacyjnej. Wiedza i doświadczenie zdobyte w tym zakresie mogą również procentować podczas procesów rekrutacyjnych, na zasadzie skutecznej diagnozy ryzyka rozwoju bądź nasileń zaburzeń osobowości u kandydatów w przyszłości. Reasumując, pominąwszy fakt, że realizacja funkcji prewencyjnej wobec zdrowia pracowników pociąga za sobą spore koszty, nie tylko finansowe, nie można w żadnym wypadku zapomnieć, iż kontrolę nad tym procesem definitywnie winny sprawować osoby, których kwalifikacje gwarantują zachowanie zasady primum non nocere..

(22) &'). Renata Winkler, Jakub Palka. AîZgVijgV Aleksandrowicz J.W. [1998], Zaburzenia nerwicowe, zaburzenia osobowości i zachowania dorosłych (według ICD-10). Psychopatologia – diagnostyka – leczenie, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Argyle M. [2001], Psychologia stosunków międzyludzkich, PWN, Warszawa. Bartosz B. [1998], Osobowość a zachowanie się człowieka [w:] Zachowania organizacyjne. Praktyka w perspektywie teoretycznej, WSZiM Wrocław, Poznań. Brzezińska E. [1997], Komunikacja społeczna, Zakład Amerykanistyki i Mass Mediów, Instytut Studiów Międzynarodowych, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders [1994], 4th edition, American Psychiatric Association, Washington. Gładys-Jakóbik J. [2001], Psychologiczno-społeczne uwarunkowania procesów komunikowania [w:] Komunikowanie w perspektywie ekonomicznej i społecznej, red. B. Jung, Wydawnictwo SGH, Warszawa. Górniak L. [1999], Audyt komunikacyjny. Metodologia i zastosowania, „Prakseologia”, nr 139. Grenny J. [2002], Crucial Conversations, „Executive Excellence”, vol. 19, nr 9. Grice H.P. [1980], Logika a konwersacja [w:] Język w świetle nauki, red. B. Stanosz, Czytelnik, Warszawa. Griffin E. [2003], Podstawy komunikacji społecznej, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk. Hall C.S., Lindzey G., Campbell J.B. [2004], Teorie osobowości, PWN, Warszawa. Hellriegel D., Slocum J., Woodman R. [1989], Organizational Behavior, West Publishing Company. Jamrożek B., Sobczak J. [2000], Komunikacja interpersonalna, czyli jak wspomagać swoją przedsiębiorczość, eMPi2, Poznań. Klasyfikacja zaburzeń psychiatrycznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne [1997], Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Versalius” – Instytut Psychiatrii i Neurologii, Kraków–Warszawa. Koj L. [1991], Uwagi o funkcjach języka i mowy [w:] Język a kultura: Funkcje języka i wypowiedzi, t. IV, red. J. Bartmiński, R. Grzegorczykowa, Wiedza o Kulturze, Wrocław. Maciuszek J. [1999], Komunikacja jako wywieranie wpływu na ludzi, „Prakseologia”, nr 139. Miś A. [1996], Filozofia współczesna. Główne nurty, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. Mudyń K. [1999], O niektórych warunkach skutecznej komunikacji w ujęciu NLP, „Prakseologia”, nr 139. Oldham J.M., Morris L.B. [1997], Twój psychologiczny autoportret. Dlaczego czujesz, kochasz, myślisz, działasz właśnie tak?, Wydawnictwo Jacek Santorski & CO, Warszawa. Pervin L.A. [2002], Psychologia osobowości, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk. Pophal L. [2001], 10 Steps to Better Communication, „Communication World”, December–January..

(23) Zaburzenia w procesie komunikowania się…. &'*. Scully J.H. [1998], Psychiatria, Urban&Partner, Wrocław. Stankiewicz J. [1999], Komunikowanie się w organizacji, Astrum, Wrocław. Szałkowski A. [1994], Zagadnienie osobowości w teorii zachowań organizacyjnych, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 429, Kraków. Tatarkiewicz W. [1999], Historia filozofii, t. 3, PWN, Warszawa. Terelak J.F. [2005], Psychologia organizacji i zarządzania, Difin, Warszawa. Wciórka J. [2002], Klasyfikacje zaburzeń psychicznych [w:] Psychiatra. Tom II: psychiatria kliniczna, red. A. Bilikiewicz, S. Pużyński, J. Rybakowski, J. Wciórka, Wydawnictwo Medyczne Urban&Partner, Wrocław. Wielka Encyklopedia PWN [2004] PWN, Warszawa, t. 20. Winkler R. [2004], Uwarunkowania efektywnego komunikowania się, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 378, Prace Instytutu Ekonomiki i Organizacji Przedsiębiorstw, nr 43, Strategie wzrostu wartości Przedsiębiorstwa. Teoria i praktyka gospodarcza. Tom II., red. E. Urbańczyk, Wydawnictwo Kreos, Szczecin. Wiśniewski C. [1998], Kształtowanie osobowości, „Edukacja i Dialog”, nr 3. 9^hijgWVcXZh^ci]Z8dbbjc^XVi^dcEgdXZhhGZhjai^c\ [gdb>ciZgadXjidghÁEZghdcVaînIgVîh The process of communication involves a meeting of individuals who possess their own experiences, habits and convictions – and as such is conditioned by the specific features of those individuals. In this article, the authors attempt – in connection with the above – to discuss the issue of disturbances in the process of communication within the context of the interlocutorsʼ personality traits. The authors begin with a brief characterisation of personality types. Next, they discuss the concept of disturbances, leading classification systems of disturbances, and the symptoms of types of disturbances under these systems. The authors finish with an analysis of the conditions necessary for good communication and attempt to assess whether and to what degree an individualʼs personality can have an identifiable and measurable impact on the quality of the communication process..

(24)