2
Opracowanie analityczne o charakterze naukowo-badawczym wykonane pod
kierunkiem prof. dr hab. W. Poczty
Zespół autorski:
Dr Arkadiusz Sadowski
Dr Agnieszka Baer-Nawrocka
Prof. dr hab. Walenty Poczta
Recenzenci:
Prof. dr hab. Wiesław Musiał – Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
Prof. dr hab. Henryk Runowski – Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
w Warszawie
Projekt okadki
ISBN: 978-83-7027-539-6
Publikacja dostpna na http://www.stat.gov.pl Druk i oprawa: Zak³ad Wydawnictw Statystycznych al. Niepodleg³oœci 208, 00-925 Warszawa
PRZEDMOWA
Niniejsza publikacja zatytułowana „Gospodarstwa rolne w Polsce na tle gospodarstw Unii Europejskiej – wpływ WPR” zawiera wyniki prac analitycznych o charakterze naukowo- -badawczym, wykonanych przez zespół naukowców Wydziału Ekonomiczno-Społecznego Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, pod kierunkiem prof. dr hab. Walentego Poczty.
Opracowanie poświęcone jest ocenie przemian strukturalnych w rolnictwie polskim na tle krajów Unii Europejskiej w latach 2003-2010 (dla Polski lata 2002-2010). Przedstawiono w nim przesłanki przemian strukturalnych w rolnictwie z próbą określenia rzeczywistego zakresu oraz kierunków ewolucji struktur rolnych.
Podstawowymi źródłami danych w prezentowanej publikacji są wyniki Powszechnych Spisów Rolnych 2002 i 2010 (PSR 2002, PSR 2010). Dodatkowo, do analiz wykorzystano zasoby internetowe Urzędu Statystycznego Unii Europejskiej – Eurostat oraz dane pochodzące z Rachunków Ekonomicznych dla Rolnictwa (Economic Accounts for Agriculture - EAA) dostępne dla wszystkich analizowanych państw w latach 2000-2010.
Prezentowana publikacja została wysoko oceniona przez recenzentów prof. dr hab. Wiesława Musiała z Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie oraz prof. dr hab. Henryka Runowskiego ze Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Obaj recenzenci podkreślili, że podjęty w pracy problem ma istotne znaczenie dla pogłębienia i lepszego zrozumienia procesów jakie zachodziły w polskich i unijnych gospodarstwach rolnych w analizowanym okresie oraz dla sformułowania rekomendacji na przyszłość w tym zakresie. Pośrednio umożliwia też ocenę skuteczności podstawowych instrumentów WPR w kreowaniu pożądanych kierunków rozwoju sektora rolnego i wzmacnianiu jego konkurencyjności.
Wyrażam przekonanie, że prezentowane opracowanie ma ogromną wartość merytoryczną i informacyjną oraz wychodzi naprzeciw oczekiwaniom społecznym odnośnie opisu statystycznego wsi i rolnictwa i mam nadzieję, że zostanie dobrze przyjęte przez różne środowiska zajmujące się rolnictwem, wsią i gospodarką żywnościową w tym administrację państwową, samorządy, rolnicze organizacje syndykalne, środowisko naukowe, studentów i samych rolników.
Janusz Witkowski
Prezes GUS
5
SPIS TREŚCI
Przedmowa ... 3
Wprowadzenie ... 7
Uwagi metodyczne ... 9
1. Struktura gospodarstw rolnych w Polsce i w pozostałych państwach Unii Europejskiej w latach 2003-2010 ... 13
1.1. Czynniki produkcji i ich produktywność w gospodarstwach według struktury obszarowej ... 13
1.1.1. Liczba gospodarstw i powierzchnia użytków rolnych ... 13
1.1.2. Nakłady pracy ... 26
1.1.3. Wyposażenie techniczne ... 33
1.1.4. Pogłowie zwierząt ... 38
1.1.5. Produktywność pracy i ziemi ... 43
1.2. Czynniki produkcji i ich produktywność w gospodarstwach według form własności ... 50
1.2.1. Liczba gospodarstw i powierzchnia użytków rolnych ... 50
1.2.2. Nakłady pracy ... 55
1.2.3. Produktywność pracy i ziemi ... 58
1.3. Skala produkcji zwierzęcej i roślinnej (koncentracja i specjalizacja) ... 61
1.3.1. Skala chowu wybranych zwierząt gospodarskich ... 61
1.3.1.1. Bydło ... 61
1.3.1.2. Krowy mleczne ... 69
1.3.1.3. Trzoda chlewna ... 77
1.3.2. Skala produkcji głównych upraw polowych ... 87
1.3.2.1. Zboża ... 87
1.3.2.2. Ziemniaki ... 95
1.3.2.3. Buraki cukrowe ... 103
1.3.2.4. Rzepak ... 111
1.3.2.5. Warzywa ... 119
1.3.3. Typy produkcyjne gospodarstw rolnych ... 128
1.4. Charakterystyka gospodarstw według wielkości ekonomicznej ... 140
1.4.1. Liczba gospodarstw i powierzchnia użytków rolnych ... 140
1.4.2. Standardowa produkcja ... 144
1.4.3. Struktura ekonomiczna gospodarstw a formy ich własności ... 146
1.4.4. Struktura ekonomiczna gospodarstw a specjalizacja produkcji ... 148
1.5. Charakterystyka gospodarstw według wybranych cech społeczno-ekonomicznych .... 162
1.5.1. Liczba gospodarstw według wieku użytkowników gospodarstw ... 162
1.5.2. Gospodarstwa i powierzchnia użytków rolnych według działalności gospodarczej innej niż rolnicza ... 168
1.6. Znaczenie i struktura obszarowa gospodarstw ekologicznych ... 171
1.6.1. Liczba gospodarstw i obszar użytków rolnych w gospodarstwach ekologicznych ... 171
1.6.2. Struktura gospodarstw ekologicznych według grup obszarowych gospodarstw ... 173
2. Wykorzystanie środków pomocowych Unii Europejskiej w Polsce oraz w innych krajach członkowskich – koperty krajowe ... 178
2.1. Płatności bezpośrednie ... 178
2.2. II filar Wspólnej Polityki Rolnej ... 182
2.2.1. Znaczenie polityki rozwoju obszarów wiejskich ... 182
2.2.2. Oś I: poprawa konkurencyjności sektora rolniczego i leśnego ... 185
2.2.3. Oś II: poprawa środowiska naturalnego i terenów wiejskich ... 187
2.2.4. Oś III: jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej ... 189
2.2.5. Relacje między osiami programów rozwoju obszarów wiejskich ... 191
2.3. Relacje między krajowymi płatnościami w ramach filaru I i II ... 193
3. Próba identyfikacji zależności pomiędzy wykorzystaniem środków pomocowych Unii Europejskiej a skalą przemian strukturalnych w rolnictwie ... 195
3.1. Relacja pomiędzy wykorzystaniem dopłat bezpośrednich a zmianami struktury obszarowej ... 195
3.2. Relacja pomiędzy wykorzystaniem działań inwestycyjnych osi I PROW a zmianami struktury obszarowej ... 198
3.3. Relacja pomiędzy wykorzystaniem działań osi II PROW a zmianami struktury obszarowej ... 200
3.4. Relacja pomiędzy wykorzystaniem działań osi II PROW a zmianami znaczenia gospodarstw ekologicznych ... 202
3.5. Relacja pomiędzy wykorzystaniem działań osi III i IV PROW a zmianami struktury społecznej ... 204 Podsumowanie i wnioski ... 207 Literatura ... 212 Strony internetowe ... 216 Aneks ... ... 217 6
7 Wprowadzenie
Ostatnia dekada w Polsce oraz w pozostałych nowych państwach członkowskich Unii Europejskiej, to końcowy okres przygotowania do członkostwa oraz pierwsze lata uczestnictwa w strukturach UE (Józwiak i in. 2011, Kowalski 2009, Poczta, Siemiński 2010, Poczta 2011). Dla państw oraz ich gospodarek wiązało się to z następującymi zjawiskami:
• przystąpieniem do Jednolitego Rynku Europejskiego (JRE),
• dostosowaniem prawodawstwa do dorobku wspólnotowego (acquis communautaire), w tym w zakresie unijnych norm jakościowych, środowiskowych i zdrowotnych,
• możliwością skorzystania z unijnych funduszy pomocowych.
Wszystkie te czynniki stanowiły potencjalne przyczyny przekształceń strukturalnych poszczególnych sektorów gospodarki, w tym także rolnictwa, które ze względu na swoją specyfikę w sposób szczególny reaguje nie tylko na koniunkturę rynkową, lecz także na instrumenty polityki gospodarczej (Sadowski, Poczta 2007, Sadowski, Czubak 2011, Sadowski 2012). Wpływ członkostwa na ewolucję struktur rolnych jest tym znaczniejszy, że Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej jest jedyną spośród polityk gospodarczych, mającą w pełni wspólnotowy charakter, opartą na jednolitych – unijnych uregulowaniach i finansowaną z budżetu UE.
W przypadku uwarunkowań związanych z przystąpieniem do Unii Europejskiej, szczególnie należy zwrócić uwagę na otwarcie rynków, co z jednej strony oznacza poszerzenie grona potencjalnych odbiorców, a z drugiej wzrost presji konkurencyjnej ze strony podmiotów z pozostałych krajów Wspólnoty. Równie ważna w przypadku rolnictwa jest konieczność dostosowania się do unijnych norm środowiskowych i zdrowotnych, gdyż wymaga to niejednokrotnie podjęcia szeregu działań inwestycyjnych lub też zmieniających sposób organizacji gospodarstwa. Zagadnienie to szczególnego znaczenia nabiera w przypadku polskich gospodarstw, gdzie w okresie przed przystąpieniem do UE problematyka stosowania norm nie była podnoszona, stąd też zarówno dla samych gospodarstw, jak i instytucji doradczych oraz administrujących poszczególnymi instrumentami polityki, koniecznym było dokonanie daleko idących dostosowań. Najważniejszym jednak czynnikiem mogącym decydować o zakresie i kierunku przekształceń struktur rolnych jest objęcie sektora działaniami pomocowymi, realizowanymi za pośrednictwem poszczególnych instrumentów finansowych w ramach Wspólnej Polityki Rolnej. Jest to szczególnie ważne w przypadku
8 Polski, gdzie gros gospodarstw rolnych charakteryzuje się nie tylko niewielką powierzchnią i skalą produkcji, lecz także znacznym niedoinwestowaniem (Grosse, Hardt 2010, Poczta 2006). Zauważyć przy tym trzeba, że nie wszystkie aspekty związane z przystąpieniem do UE sprzyjają przemianom, bądź też działają w różnych – często sprzecznych kierunkach. Zwiększenie presji konkurencyjnej, konieczność dostosowania do norm oraz możliwość skorzystania z pomocy na działania modernizacyjne w ramach II filaru WPR, generalnie przyczyniają się do wzrostu koncentracji w zakresie struktury agrarnej oraz koncentracji produkcji, czemu dodatkowo może sprzyjać otwarcie rynków pracy w większości krajów UE oraz wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich, dzięki czemu łatwiejszym jest znalezienie zatrudnienia wśród tej części społeczności rolniczej, która zamierza zaprzestać produkcji. Z drugiej jednak strony dopłaty bezpośrednie, stanowiąc stosunkowo łatwo dostępne źródło środków finansowych (Czubak, Sadowski 2011), przyczyniają się raczej do petryfikacji obecnej struktury agrarnej, gdyż szczególnie dla gospodarstw małych i nierynkowych stanowią swoistą formę pomocy socjalnej (Sadowski i in. 2006). W określonych sytuacjach także działania modernizacyjne mogą prowadzić nie tyle do utrzymywania obecnego status
quo, co wręcz sprzyjać dalszemu rozdrobnieniu agrarnemu. Przyczyną takiego stanu rzeczy są
limity wsparcia przyznawane konkretnemu podmiotowi, co sprawia, że w pewnych przypadkach może dochodzić do formalnego podziału gospodarstw, celem uzyskania wyższej kwoty wsparcia.
Przedstawione przesłanki przemian strukturalnych w rolnictwie, związane z członkostwem w UE, mają charakter pewnego potencjału zmian, dlatego też celem niniejszego opracowania jest określenie rzeczywistego zakresu oraz kierunku ewolucji struktur rolnych, które dokonały się w latach 2003-20101. Pierwsza część opracowania, obejmująca rozdział 1, dotyczy analizy gospodarstw w zakresie struktur: obszarowej, własnościowej, skali wytwarzania, ekonomicznej, społeczno-ekonomicznej oraz struktury gospodarstw ekologicznych2. Skupiono się przede wszystkim na strukturze agrarnej w Polsce, określonej jednakże na tle całej Unii Europejskiej (UE-27) oraz nowych krajów członkowskich (UE-12). Założono bowiem, że tempo zmian większe jest w państwach, gdzie podobnie jak w Polsce, szereg uwarunkowań związanych z członkostwem w UE stanowi polityczno-ekonomiczne novum. Przyjęciu takiego założenia sprzyja także to, że kraje przystępujące do Unii Europejskiej w latach 2004 i 2007 charakteryzują się ogólnie niższym
1 Dla Polski w latach 2002-2010.
2 Kompleksową analizę struktury rolnictwa polskiego w tych obszarach dokonał Zegar (2009).
9 poziomem rozwoju gospodarczego, w tym rozwoju rolnictwa (Poczta, Kołodziejczak 2004), stąd też koniecznym jest w ich przypadku zmniejszenie dysproporcji w stosunku do starych krajów unijnych (UE-15). Dlatego też, poza samym określeniem skali przemian, podjęto też próbę zbadania, jaki wpływ na to zjawisko wywiera korzystanie przez kraje członkowskie z poszczególnych instrumentów wsparcia w ramach Wspólnej Polityki Rolnej, co było przedmiotem rozważań w rozdziale 2 i 3. Uwzględniono przede wszystkim wielkość oraz relacje pomiędzy środkami alokowanymi w I3i II filarze WPR.
Uwagi metodyczne
W pracy wykorzystano dane pochodzące z zasobów internetowej bazy danych Europejskiego Urzędu Statystycznego – Eurostat, odnoszących się do lat 2003 (lub 2002 w przypadku Polski) oraz 2010. Dane Europejskiego Urzędu Statystycznego dotyczące struktury agrarnej w Polsce oparte są na wynikach Powszechnego Spisu Rolnego 2002 i 2010 dostosowanych do metodologii wykorzystywanej w statystykach europejskich (Farm
Structure Survey…2012, www.ec.europa.eu/eurostat) 4. Kraje członkowskie Wspólnoty,
w tym Polska, zgodnie z Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 1166/2008 z dnia 19 listopada 2008 r., zobowiązane są do dostarczania według ujednoliconej metodyki danych na temat szeroko pojętych struktur rolnych oraz metod produkcji rolniczej. Uwzględnienie jako głównego źródła danych Eurostat w tym przypadku podyktowane było zatem potrzebą wykorzystania porównywalnych danych, co jest koniecznym warunkiem przy określeniu specyfiki przemian strukturalnych w Polsce na tle innych krajów UE. W trakcie przygotowywania opracowania nie wszystkie wyniki dla 2010 roku z zakresie sytuacji strukturalnej rolnictwa w poszczególnych krajach były dostępne, co utrudniało niektóre porównania. W celu zapewnienia ciągłości analiz, przy braku danych z 2010 roku, posłużono się w wybranych przekrojach najnowszymi dla danego państwa danymi (zwykle z 2007 roku). W zestawieniach tabelarycznych we wszystkich grupowaniach zastosowano przedziały lewostronnie zamknięte i prawostronnie otwarte.
Określając skalę oraz kierunki przemian zachodzących w rolnictwie posłużono się metodami analizy statystycznej z wykorzystaniem statystyk podstawowych takich jak miary
3 Uwzględniono tylko dopłaty bezpośrednie, z pominięciem wsparcia rynkowego.
4 Szczegółowe uwagi metodyczne zawarte są w publikacjach pospisowych dostępnych na stronie www.stat.gov.pl/gus (dostęp na dzień 12.04.2013 r.).
10 położenia, wskaźniki struktury, dynamiki5 i koncentracji. Porównania struktur produkcyjnych rolnictwa polskiego na tle rolnictwa pozostałych krajów Unii Europejskiej mają charakter analogii przestrzenno-czasowej.
W badaniach związanych z próbą określenia relacji wykorzystania środków pomocowych UE, ich znaczenia w poszczególnych państwach oraz związku z dokonanymi przekształceniami strukturalnymi, wykorzystano informacje na temat alokacji narodowych dopłat bezpośrednich oraz środków w ramach II filaru WPR, z uwzględnieniem podziału na poszczególne osie. Na podstawie zebranych danych statystycznych przeprowadzono analizę wielowymiarową, w wyniku której wyodrębniono grupy krajów o podobnych cechach opisujących wspomniane relacje.
W niniejszym opracowaniu zastosowano definicje zgodne z przyjętymi przez Główny Urząd Statystyczny RP i Eurostat, w tym przede wszystkim:
1) „gospodarstwo rolne” lub „gospodarstwo” – oznacza wyodrębnioną jednostkę, zarówno pod względem technicznym, jak i ekonomicznym, która posiada oddzielne kierownictwo i prowadzi działalność rolniczą wymienioną w załączniku I Rozporządzenia na terytorium gospodarczym Unii Europejskiej jako działalność podstawową lub drugorzędną;
2) „użytki rolne” lub „UR” – oznaczają użytki rolne w dobrej kulturze rolnej na które składają się: łąki trwałe, pastwiska trwałe, sady (plantacje drzew i krzewów owocowych oraz ich szkółki), ogrody przydomowe (bez powierzchni przeznaczonej na rekreację), zasiewy (łączna powierzchnia wszystkich upraw zasianych i zasadzonych z wyłączeniem sadów i ogrodów przydomowych) oraz grunty ugorowane.
3) „AWU” – oznacza umowne roczne jednostki pracy (z ang. Annual Work Unit) wyrażające ekwiwalent pełnego etatu wynoszącego w sektorze rolnym 1800 godzin rocznie – 225 pracujących dni po 8 godzin dziennie (według metodyki Eurostatu). W wybranych krajach, w tym w Polsce, roczny czas pracy 1 AWU określony jest przez przepisy krajowe i wynosi: Austria – 2000 h (250 dni), Cypr – 2080 h (260 dni), Dania – 1760 h (220 dni), Francja – 1824 h (228 dni), Grecja – 2200 h (275 dni), Hiszpania – 1824 h (228 dni), Litwa – 2032 h (254 dni), Luksemburg – 2200 h (275
5Zmiana metodyki określania wielkości ekonomicznej (Standardowa Nadwyżka Bezpośrednia zastąpiona została przez Standardową Produkcję) uniemożliwiła dokonanie analizy w ujęciu dynamicznym struktury ekonomicznej gospodarstw, stąd analizę w tym przypadku przeprowadzono tylko dla 2010 roku.
11 dni), Łotwa – 1840 h (230 dni), Norwegia – 1845 h (230,6 dni), Polska 2120 h (265 dni), Portugalia – 1920 h (240 dni), Rumunia – 1960 h (245 dni).
4) „SGM” – Standardowa nadwyżka bezpośrednia (z ang. Standard Gros Margin) jest nadwyżką wartości produkcji danej działalności rolniczej nad wartością kosztów bezpośrednich w przeciętnych dla danego regionu warunkach produkcji. Wyraża średnią z trzech lat odpowiedniego okresu, na podstawie uśrednionych danych rocznych z danego regionu dla każdej prowadzonej działalności w odniesieniu do 1 hektara uprawy lub 1 sztuki zwierzęcia (dla grzybów odnosi się do 100 m a dla drobiu do 100 szt. zwierząt). Na podstawie sumy wartości standardowych nadwyżek bezpośrednich (SGM) wszystkich działalności występujących w gospodarstw określana była wielkość gospodarstwa rolnego wyrażona w ESU (z ang. European
Size Unit), gdzie 1 ESU=1200 euro.
5) „SO” – Standardowa Produkcja (z ang. Standard Output) jest to średnia z 5 lat wartość produkcji określonej działalności produkcji roślinnej lub zwierzęcej uzyskiwana z 1 ha lub od 1 zwierzęcia w ciągu 1 roku, w przeciętnych dla danego regionu warunkach produkcyjnych. Dla potrzeb klasyfikacji gospodarstw według standardowej wielkości ekonomicznej, używaną dotychczas europejską jednostkę wielkości (ESU), zastąpiono wartością standardowej produkcji wyrażonej w europejskiej jednostce monetarnej euro (EUR). W przypadku SO nie uwzględnia się dopłat do produkcji, a także kosztów bezpośrednich (oprócz kosztu wymiany stada w przypadku działalności produkcji zwierzęcej)6.
6) „Typ rolniczy” – (typ produkcyjny) określany jest na podstawie udziału poszczególnych działalności w tworzeniu ogólnej wartości standardowej nadwyżki bezpośredniej gospodarstwa (dotyczy 2003 roku) lub standardowej produkcji (od 2010 roku).
7) Za „działalność gospodarczą inną niż rolnicza bezpośrednio związaną z gospodarstwem rolnym” przyjęto działalność produkcyjną lub usługową prowadzoną na własny rachunek w celu osiągnięcia zysku, która wykorzystuje zasoby gospodarstwa rolnego (siłę roboczą, teren, budynki, park maszynowy itp.) lub
6
Aktualnym aktem prawnym regulującym Wspólnotową Typologię Gospodarstw Rolnych jest Rozporządzenie Komisji Europejskiej nr 1242/2008 z dnia 8 grudnia 2008 r. Informacje dotyczące metodologii zawarte są również w opracowaniu Typology Handbook – RI/CC 1500 rev. 3 (05/10/2009).
12 produkty rolne w nim powstałe. Nie wlicza się tu działalności innej niż rolnicza, jeżeli z zasobów gospodarstwa wykorzystywana jest tylko i wyłącznie siła robocza.
8) „LSU” – jednostka przeliczeniowa pogłowia zwierząt (z ang. Livestock Unit), umożliwia agregację zwierząt różnych gatunków i w różnym wieku poprzez zastosowanie odpowiednich współczynników ustalonych w oparciu o zapotrzebowanie paszowe.
1. Stru Eur 1.1. W ma jej Europej prowadz wszystk połowę i polski w Polsc Analiza i obecni gospoda zarówno użytków pozosta o 26%. Rys. 1.Udz Źródło: O uktura go ropejskiej w Czynniki obszarowe 1.1.1. Licz ocenie stan porównani jskiej. W zących dzia kich gospod mniejszy, ie. Liczba ce 1 506,5 a sytuacji w ie wskazuje arstw uległa o w ujęciu w rolnych ałych grupac ział gospodarst Opracowanie G Węg Franc Bułg Po ospodarstw w latach 20 produkcji ej zba gospod nu i przemia ie ze strukt 2010 roku ałalność ro darstw UE-2 ale wciąż gospodarstw tys. co sta zakresie str e na dość du a zmniejsze u bezwzględ (UR). Uby ch obszarow tw rolnych posz własne na pod Hiszpania 8,2% Grecja 5,9% gry 4,8% cja 4,3% garia 3,1% ortugalia 2,5% Niemcy 2,5 rolnych 003-2010 i ich prod arstw i pow an struktury turami roln u we Wsp lniczą, z c 27 stanowi ż znaczący w prowadz anowiło 12 ruktury obs uże zmiany eniu o 665,6 dnym jak ytek liczby wych do 30 zczególnych kra dstawie tabeli Pol % 5% poz kr 10 w Polsce duktywność wierzchnia y obszarowe nictwa w p pólnocie fu zego niema ą gospodar odsetek s zących dzia ,5% wszys zarowej go w tym zakr 6 tys., czyli i względny gospodarst ha UR – ic ajów w ogólnej i 1. Rum Wło lska 12,5 % zostałe kraje 0,8% e i w po ć w gospod użytków r ej w rolnict pozostałych unkcjonowa al połowa rstwa rumuń stanowią ró ałalność rol tkich gospo spodarstw r resie. W por o 30,6% (ta ym, ubyło tw odnotow ch liczba zm liczbie gospod munia 31,9 % ochy 13,5% ozostałych darstwach olnych twie polskim krajach cz ało 12 394 w krajach ńskie (tab. ównież gos lniczą w 20 odarstw w rolnych w P równaniu z ab. 3). Najw w grupie o wano równ malała łączn darstw w UE-27 państwac według st m istotne zn złonkowski tys. gosp UE-12. Bl 1, rys.1). O spodarstwa 010 roku w Unii Euro Polsce przed 2002 rokie więcej gosp obszarowej nież we ws nie o83,6 ty 7 w 2010 roku 13 ch Unii ruktury naczenie ich Unii podarstw isko 1/3 O ponad włoskie wyniosła opejskiej. d akcesją m liczba odarstw, 0-2 ha szystkich ys., czyli
14
Tabela 1. Liczba gospodarstw rolnych według grup obszarowych użytków rolnych i krajów UE w latach 2003 i 2010 Wyszczególni
enie
Gospodarstw a ogółem
Grupy obszarowe użytków rolnych
0 ha 0-2 ha 2-5 ha 5-10 ha 10-20 ha 20-30 ha 30-50 ha 50-100 ha 100 i więcej ha 2003 2010 2003 2010 2003 2010 2003 2010 2003 2010 2003 2010 2003 2010 2003 2010 2003 2010 2003 2010 tys. gospodarstw Austria 173,8 150,2 0,6 1,1 19,6 16,2 35,9 30,2 33,0 26,6 40,4 32,6 19,4 17,1 14,7 15,2 7,2 8,4 3,0 2,9 Belgia* 54,9 48,0 1,1 0,9 7,4 5,7 6,9 5,6 7,3 6,0 8,9 7,7 6,7 5,7 8,6 7,7 6,5 6,8 1,7 2,0 Bułgaria* 665,6 493,1 10,7 11,2 591,7 417,4 41,9 39,2 9,7 10,1 4,0 5,5 1,3 1,9 1,2 1,6 1,2 2,0 3,9 4,2 Cypr 45,2 38,9 0,6 0,5 31,7 28,7 7,2 5,6 2,9 2,0 1,5 1,0 0,5 0,4 0,4 0,3 0,3 0,2 0,2 0,1 Czechy 45,8 22,9 1,9 0,3 17,1 2,0 7,7 1,3 4,8 4,2 4,3 4,0 2,0 2,1 1,9 2,3 2,0 2,4 4,2 4,4 Dania* 48,6 44,6 0,4 0,4 0,6 0,5 0,8 0,8 8,0 8,8 8,8 8,4 5,6 4,8 7,2 5,6 9,5 7,1 7,7 8,2 Estonia 36,9 19,6 0,1 0,2 7,5 2,2 11,2 4,3 7,3 4,1 5,4 3,5 1,9 1,5 1,5 1,2 1,1 1,1 1,1 1,7 Finlandia 75,0 63,9 0,4 0,4 1,9 1,4 5,2 4,3 9,7 8,0 17,6 13,3 13,0 9,7 14,9 12,0 10,1 10,8 2,3 3,8 Francja 614,0 516,1 7,6 9,5 87,4 66,6 74,6 62,7 57,1 46,6 63,7 50,2 45,5 33,3 75,8 55,2 118,5 97,8 83,9 94,3 Grecja* 824,5 860,2 6,0 6,0 391,5 420,5 229,9 228,6 109,7 112,3 53,5 55,4 16,0 17,8 11,5 12,5 5,0 5,9 1,5 1,3 Hiszpania 1 140,7 989,8 19,9 22,5 330,5 270,3 276,6 232,8 169,1 141,9 131,4 111,0 60,6 53,0 53,1 54,7 49,4 52,5 50,1 51,2 Holandia 85,5 72,3 1,3 1,7 11,4 8,0 12,7 11,0 12,2 10,3 13,6 10,8 10,0 7,5 14,1 11,7 8,6 9,1 1,8 2,2 Irlandia 135,6 139,9 0,1 0,1 1,6 2,2 6,9 7,4 19,9 15,8 32,1 33,6 23,9 24,7 28,1 30,7 18,5 20,8 4,5 4,7 Litwa 272,1 199,9 0,0 0,3 34,3 32,3 134,6 84,8 57,2 39,9 28,5 21,5 7,5 6,6 5,0 5,9 3,0 4,8 2,1 3,8 Luksemburg* 2,5 2,3 0,0 0,0 0,3 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,1 0,1 0,3 0,3 0,8 0,7 0,3 0,4 Łotwa 126,6 83,4 0,2 0,3 30,9 9,6 33,1 18,4 29,4 22,7 20,0 17,5 5,6 5,7 3,7 4,0 2,2 2,7 1,5 2,6 Malta 11,0 12,5 0,2 0,3 9,4 10,8 1,2 1,1 0,2 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Niemcy 412,3 299,1 1,7 1,4 29,1 14,3 66,7 11,7 60,0 47,3 77,3 63,2 40,1 31,0 53,9 45,1 55,3 51,6 28,3 33,6 Polska** 2 172,2 1 506,6 27,5 8,0 931,7 355,2 485,6 468,2 372,5 335,0 246,7 218,5 60,5 60,0 29,8 35,3 11,3 16,8 6,6 9,7 Portugalia 359,3 305,3 2,2 1,4 173,7 152,5 99,5 77,1 38,8 33,2 22,4 19,0 7,4 6,4 5,7 5,3 4,1 4,4 5,7 6,1 Rumunia* 4 484,9 3 931,4 185,5 79,6 3 067,2 2 485,6 952,4 965,6 218,9 300,0 37,4 70,1 5,5 9,6 4,0 6,6 3,8 4,7 10,3 9,7 Słowacja 71,7 24,5 2,0 0,7 56,2 8,7 7,8 6,3 1,5 2,7 1,0 1,6 0,4 0,7 0,5 0,7 0,6 0,8 1,9 2,2 Słowenia 77,2 74,7 0,0 0,2 17,3 20,3 27,1 24,9 20,6 17,4 9,7 8,4 1,7 2,0 0,6 1,0 0,2 0,4 0,1 0,1 Szwecja 67,9 71,1 1,1 0,7 0,5 0,6 5,5 7,6 10,3 15,8 13,7 14,2 8,0 7,1 9,7 8,0 11,4 9,1 7,9 7,9 Węgry 773,4 576,8 61,2 42,8 566,7 412,7 65,5 46,1 33,5 26,5 21,6 19,4 7,5 8,0 6,8 7,4 5,2 6,4 5,5 7,5 Wielka Brytania* 280,6 226,7 36,1 17,6 34,2 12,9 33,2 16,1 27,1 29,0 29,6 30,6 18,8 19,8 26,3 26,7 35,7 34,9 39,8 39,1 Włochy 1 963,8 1 620,9 1,3 5,3 1 084,3 819,4 423,3 357,7 205,4 186,2 121,9 120,1 48,6 46,7 38,6 40,9 26,2 29,2 14,2 15,5 UE - 27 15 021,4 12 394,4 369,5 213,4 7 535,3 5 576,7 3 052,9 2 719,5 1 526,2 1 452,5 1 015,1 941,1 417,9 383,1 417,5 397,8 397,6 391,5 289,6 319,0 UE - 15 6 239,0 5 410,3 79,6 69,1 2 173,8 1 791,2 1 277,8 1 053,7 767,6 687,8 635,0 570,1 323,7 284,7 362,4 331,6 366,7 349,0 252,5 273,1 UE - 12 8 782,5 6 984,2 289,9 144,3 5 361,5 3 785,5 1 775,1 1 665,8 758,5 764,7 380,1 371,0 94,3 98,4 55,2 66,2 30,9 42,4 37,1 45,9 * W kolumnie 2010 dane dla 2007 r. **W kolumnie 2003 dane dla 2002 r.
Źródło: Obliczenia własne na podstawie www.europa.eu/eurostat.
15
Tabela 2. Struktura gospodarstw według grup obszarowych użytków rolnych i krajów UE w latach 2003 i 2010 [gospodarstwa ogółem = 100] Państwo
członkowskie
Grupy obszarowe użytków rolnych
0 ha 0-2 ha 2-5 ha 5-10 ha 10-20 ha 20-30 ha 30-50 ha 50-100 ha 100 i więcej ha 2003 2010 2003 2010 2003 2010 2003 2010 2003 2010 2003 2010 2003 2010 2003 2010 2003 2010 Austria 0,3 0,7 11,3 10,8 20,7 20,1 19,0 17,7 23,1 21,7 11,2 11,4 8,5 10,1 4,2 5,6 1,7 1,9 Belgia* 1,9 1,9 13,5 12,0 12,6 11,6 13,2 12,5 16,1 16,0 12,2 11,8 15,6 16,0 11,8 14,1 3,1 4,1 Bułgaria* 1,6 2,3 88,8 84,6 6,3 8,0 1,5 2,0 0,6 1,1 0,2 0,4 0,2 0,3 0,2 0,4 0,6 0,9 Cypr 1,3 1,3 70,2 73,8 16,0 14,5 6,3 5,2 3,4 2,6 1,0 1,0 0,8 0,7 0,6 0,6 0,4 0,3 Czechy 4,0 1,3 37,3 8,7 16,8 5,5 10,5 18,2 9,3 17,3 4,4 9,0 4,1 10,1 4,5 10,6 9,1 19,3 Dania* 0,8 0,9 1,3 1,1 1,6 1,7 16,5 19,8 18,3 18,9 11,5 10,8 14,7 12,6 19,5 15,9 15,8 18,3 Estonia 0,2 0,8 20,4 11,3 30,3 21,7 19,7 20,6 14,5 17,7 5,1 7,5 4,0 6,0 2,8 5,6 3,0 8,8 Finlandia 0,6 0,6 2,5 2,3 6,9 6,8 12,9 12,5 23,5 20,9 17,4 15,2 19,7 18,7 13,5 17,0 3,0 6,0 Francja 1,2 1,8 14,2 12,9 12,1 12,1 9,3 9,0 10,4 9,7 7,4 6,4 12,4 10,7 19,3 18,9 13,7 18,5 Grecja* 0,7 0,7 47,5 48,9 27,9 26,5 13,3 13,1 6,5 6,4 1,9 2,1 1,4 1,5 0,6 0,7 0,2 0,1 Hiszpania 1,7 2,3 29,0 27,3 24,3 23,5 14,8 14,3 11,5 11,2 5,3 5,4 4,7 5,5 4,3 5,3 4,4 5,2 Holandia 1,5 2,4 13,3 11,1 14,8 15,2 14,2 14,2 15,9 15,0 11,7 10,4 16,4 16,0 10,1 12,6 2,1 3,1 Irlandia 0,0 0,1 1,2 1,6 5,1 5,3 14,7 11,3 23,7 24,0 17,6 17,6 20,8 21,9 13,6 14,8 3,3 3,4 Litwa 0,0 0,1 12,6 16,2 49,5 42,4 21,0 20,0 10,5 10,8 2,7 3,3 1,8 2,9 1,1 2,4 0,8 1,9 Luksemburg* 0,4 0,4 10,6 10,0 9,0 7,4 9,0 9,1 7,8 8,3 5,7 5,7 12,2 11,3 31,4 29,5 13,9 18,3 Łotwa 0,1 0,4 24,4 11,5 26,1 22,1 23,3 27,1 15,8 21,0 4,4 6,8 2,9 4,7 1,8 3,3 1,2 3,1 Malta 1,9 2,7 85,2 86,2 10,6 8,9 2,0 1,8 0,3 0,3 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Niemcy 0,4 0,5 7,1 4,8 16,2 3,9 14,6 15,8 18,7 21,1 9,7 10,4 13,1 15,1 13,3 17,2 6,9 11,2 Polska** 1,3 0,5 42,8 23,7 22,4 31,1 17,1 22,2 11,4 14,5 2,8 4,0 1,4 2,3 0,5 1,1 0,3 0,6 Portugalia 0,6 0,5 48,3 49,9 27,7 25,3 10,8 10,9 6,2 6,2 2,1 2,1 1,6 1,7 1,1 1,4 1,6 2,0 Rumunia* 4,1 2,0 68,5 63,3 21,2 24,6 4,9 7,6 0,8 1,8 0,1 0,2 0,1 0,2 0,1 0,1 0,2 0,2 Słowacja 2,7 3,0 78,3 35,7 10,8 25,6 2,1 10,9 1,4 6,7 0,6 3,0 0,7 2,9 0,8 3,2 2,6 9,0 Słowenia 0,0 0,3 22,4 27,2 35,2 33,3 26,7 23,4 12,6 11,2 2,1 2,7 0,7 1,3 0,2 0,5 0,1 0,1 Szwecja 1,6 1,0 0,7 0,8 8,1 10,7 15,1 22,3 20,1 19,9 11,8 10,0 14,2 11,3 16,8 12,8 11,6 11,2 Węgry 7,9 7,4 73,2 71,5 8,5 8,0 4,3 4,6 2,8 3,4 1,0 1,4 0,9 1,3 0,7 1,1 0,7 1,3 Wielka Brytania* 12,9 7,8 12,2 5,7 11,7 7,1 9,6 12,8 10,6 13,5 6,7 8,7 9,4 11,8 12,7 15,4 14,2 17,2 Włochy 0,1 0,3 55,2 50,6 21,5 22,0 10,5 11,5 6,2 7,4 2,5 2,9 2,0 2,5 1,3 1,8 0,7 1,0 UE - 27 2,5 1,7 50,1 45,0 20,3 21,9 10,2 11,7 6,8 7,6 2,8 3,1 2,8 3,2 2,6 3,2 1,9 2,6 UE - 15 1,3 1,3 34,8 33,1 20,5 19,5 12,3 12,7 10,2 10,5 5,2 5,3 5,8 6,1 5,9 6,5 4,0 5,0 UE - 12 3,3 2,1 61,1 54,2 20,2 23,9 8,6 10,9 4,3 5,3 1,1 1,4 0,6 0,9 0,4 0,6 0,4 0,7
* W kolumnie 2010 dane dla 2007 roku. **W kolumnie 2003 dane dla 2002 r.
16
Tabela 3. Zmiana liczby gospodarstw rolnych według grup obszarowych użytków rolnych i krajów UE w latach 2003 i 2010
Państwo członkowskie Gospodarstwa ogółem 0 ha 0-2 ha 2-5 ha 5-10 ha 10-20 ha 20-30 ha 30-50 ha 50-100 ha 100 i więcej ha tys. gosp. 2003=1 00 tys. gosp. 2003=1 00 tys. gosp. 2003=1 00 tys. gosp. 2003=1 00 tys. gosp. 2003=1 00 tys. gosp. 2003=1 00 tys. gosp. 2003=1 00 tys. gosp. 2003=1 00 tys. gosp. 2003=1 00 tys. gosp. 2003=1 00 Austria -23,6 86,4 0,5 0,7 -3,4 82,5 -5,7 84,2 -6,5 80,5 -7,8 80,7 -2,3 88,1 0,4 102,9 1,2 116,8 -0,1 96,6 Belgia* -6,9 87,4 -0,2 1,9 -1,7 77,5 -1,3 80,6 -1,3 82,8 -1,2 86,7 -1,0 84,5 -0,9 89,6 0,3 105,1 0,3 116,5 Bułgaria* -172,4 74,1 0,5 2,3 -174,3 70,5 -2,6 93,7 0,3 103,5 1,5 137,7 0,7 154,0 0,4 137,0 0,8 161,5 0,3 108,8 Cypr -6,3 86,0 -0,1 1,3 -3,0 90,5 -1,6 77,6 -0,8 71,2 -0,5 66,4 -0,1 78,7 -0,1 78,4 0,0 84,6 0,0 75,0 Czechy -22,9 49,9 -1,6 1,3 -15,1 11,6 -6,4 16,4 -0,6 86,7 -0,3 92,5 0,0 102,0 0,5 124,2 0,4 118,6 0,3 106,3 Dania* -4,0 91,8 0,0 0,9 -0,1 82,3 -0,1 93,8 0,8 109,5 -0,4 95,4 -0,8 86,3 -1,5 78,6 -2,4 74,6 0,5 106,5 Estonia -17,3 53,2 0,1 0,8 -5,3 29,4 -6,9 38,1 -3,2 56,1 -1,9 64,9 -0,4 78,3 -0,3 79,1 0,0 103,8 0,6 157,8 Finlandia -11,1 85,2 0,0 0,6 -0,4 77,8 -0,8 83,8 -1,7 82,4 -4,2 75,9 -3,3 74,7 -2,9 80,8 0,7 107,0 1,6 169,0 Francja -97,9 84,1 1,9 1,8 -20,8 76,2 -11,9 84,1 -10,5 81,6 -13,6 78,7 -12,2 73,2 -20,6 72,8 -20,7 82,5 10,4 112,4 Grecja* 35,7 104,3 0,0 0,7 29,0 107,4 -1,2 99,5 2,6 102,4 1,9 103,5 1,8 111,3 1,0 109,1 0,9 117,7 -0,3 82,2 Hiszpania -150,9 86,8 2,6 2,3 -60,2 81,8 -43,8 84,2 -27,2 83,9 -20,4 84,5 -7,6 87,4 1,6 103,0 3,1 106,2 1,1 102,1 Holandia -13,2 84,6 0,4 2,4 -3,4 70,4 -1,7 86,8 -1,9 84,4 -2,8 79,5 -2,4 75,6 -2,4 83,1 0,5 105,8 0,4 124,9 Irlandia 4,3 103,1 0,1 0,1 0,6 135,6 0,5 107,0 -4,2 79,0 1,5 104,5 0,8 103,5 2,6 109,1 2,3 112,2 0,2 105,1 Litwa -72,2 73,5 0,2 0,1 -2,0 94,3 -49,8 63,0 -17,3 69,7 -7,0 75,4 -0,8 89,1 0,9 117,4 1,8 160,5 1,7 183,6 Luksemburg* -0,2 93,9 0,0 0,4 0,0 88,5 -0,1 77,3 0,0 95,5 0,0 100,0 0,0 92,9 0,0 86,7 -0,1 88,5 0,1 123,5 Łotwa -43,2 65,9 0,2 0,4 -21,3 31,0 -14,7 55,6 -6,8 77,0 -2,5 87,3 0,1 101,6 0,2 106,5 0,5 122,3 1,1 169,1 Malta 1,5 114,0 0,1 2,7 1,4 115,3 0,0 95,7 0,0 104,5 0,0 133,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Niemcy -113,2 72,6 -0,3 0,5 -14,8 49,0 -55,0 17,5 -12,7 78,9 -14,1 81,7 -9,2 77,2 -8,8 83,6 -3,6 93,4 5,3 118,8 Polska** -665,6 69,4 -19,6 0,5 -576,5 38,1 -17,4 96,4 -37,5 89,9 -28,2 88,6 -0,5 99,1 5,5 118,5 5,5 148,6 3,1 147,3 Portugalia -54,0 85,0 -0,8 0,5 -21,2 87,8 -22,4 77,5 -5,6 85,6 -3,4 84,9 -1,0 87,0 -0,4 93,8 0,3 106,9 0,5 108,1 Rumunia* -553,5 87,7 -106,0 2,0 -581,6 81,0 13,2 101,4 81,1 137,1 32,7 187,5 4,0 172,7 2,6 166,1 1,0 125,1 -0,6 94,1 Słowacja -47,3 34,1 -1,2 3,0 -47,5 15,5 -1,5 81,1 1,2 178,5 0,6 156,7 0,3 173,8 0,2 145,8 0,2 141,8 0,4 119,5 Słowenia -2,5 96,8 0,2 0,3 3,0 117,4 -2,2 92,0 -3,2 84,5 -1,3 86,2 0,4 122,4 0,4 176,4 0,2 253,3 0,0 142,9 Szwecja 3,2 104,7 -0,3 1,0 0,1 112,0 2,2 139,5 5,6 154,3 0,5 103,9 -0,9 89,4 -1,6 83,0 -2,3 79,5 0,1 100,8 Węgry -196,6 74,6 -18,4 7,4 -153,9 72,8 -19,4 70,4 -7,0 79,1 -2,2 89,9 0,5 106,4 0,7 110,2 1,2 122,3 2,0 135,9 Wielka Brytania* -54,0 80,8 -18,5 7,8 -21,3 37,7 -17,1 48,5 2,0 107,2 1,0 103,2 1,0 105,2 0,4 101,7 -0,8 97,9 -0,7 98,3 Włochy -342,9 82,5 4,0 0,3 -264,9 75,6 -65,7 84,5 -19,2 90,6 -1,8 98,5 -1,9 96,0 2,3 105,9 3,0 111,6 1,3 108,9 UE - 27 -2 627,0 82,5 -156,0 1,7 -1 958,6 74,0 -333,4 89,1 -73,6 95,2 -74,0 92,7 -34,8 91,7 -19,7 95,3 -6,1 98,5 29,4 110,2 UE - 15 -828,7 86,7 -10,4 1,3 -382,7 82,4 -224,1 82,5 -79,8 89,6 -64,8 89,8 -39,0 88,0 -30,7 91,5 -17,6 95,2 20,6 108,2 UE - 12 -1 798,3 79,5 -145,6 2,1 -1 576,0 70,6 -109,3 93,8 6,2 100,8 -9,2 97,6 4,1 104,4 11,1 120,0 11,5 137,4 8,8 123,8 * W kolumnie 2003=100 odniesiono dane z 2007 roku. **W kolumnie 2003=100 odniesiono dane z 2002 roku.
Źródło: Obliczenia własne na podstawie www.europa.eu/eurostat.
17 Przybyło natomiast gospodarstw liczących więcej niż 30 ha UR, przy czym największe wzrosty w ujęciu bezwzględnym, na poziomie 5,5 tys., odnotowano w grupach obszarowych 30-50 ha UR oraz 50-100 ha UR. Podobne procesy, jednakże z różnym natężeniem, miały miejsce w większości pozostałych państw członkowskich Unii Europejskiej, a w szczególności w krajach UE-127. W badanym okresie we Wspólnocie ubyło 2 627 tys. gospodarstw, z czego 1 798,3 tys. gospodarstw z nowych krajów członkowskich. Największy (w ujęciu względnym) spadek liczby gospodarstw prowadzących działalność miał miejsce na Słowacji, w Czechach i w Estonii gdzie w 2010 roku funkcjonowało w granicach 50-70% gospodarstw mniej niż w 2003 roku. Spadek ten, podobnie jak w rolnictwie polskim, determinowany był w głównej mierze ubytkiem gospodarstw najmniejszych, do 2 ha UR. Jednocześnie zauważalny jest wzrost liczebności gospodarstw większych obszarowo. W badanym okresie ten kierunek zmian jest zdecydowanie szybszy w grupie krajów UE-12 aniżeli w UE-15. Liczba gospodarstw powyżej 50ha UR w nowych krajach członkowskich wzrosła o 61%, podczas gdy w starych krajach członkowskich jedynie o 3,4%. Podkreślić jednak należy, że w krajach tych gospodarstwa powyżej 50 ha UR mają daleko większe znaczenie niż w krajach UE-12 (tab. 2).
W ocenie zmian strukturalnych i ich wpływu na potencjał konkurencyjny większe znaczenie niż sama struktura gospodarstw, ma struktura użytkowania ziemi przez gospodarstwa z poszczególnych grup obszarowych użytków rolnych (Poczta 2012). W badanych latach powierzchnia użytków rolnych utrzymywanych w dobrej kulturze rolnej w gospodarstwach rolnych prowadzących działalność rolniczą w Polsce utrzymywała się na zbliżonym poziomie 14, 4 mln ha (tab. 4-6). Zmieniła się natomiast struktura użytkowania tych gruntów. Zmniejszył się bowiem znacząco (o blisko 40%) obszar użytków rolnych będących w posiadaniu użytkowników gospodarstw do 5 ha UR. Kilkunastoprocentowy ubytek (10,1-11,2%) zasobów ziemi nastąpił również w gospodarstwach z grup obszarowych 5-20 ha UR. Przyrost użytkowanych zasobów ziemi wystąpił natomiast w gospodarstwach powyżej 30 ha UR, przy czym największy wzrost zasobów ziemi w ujęciu bezwzględnym i względnym odnotowały gospodarstwa z grupy obszarowej 50- 100 ha UR – o ponad 50%. Można zatem powiedzieć, że zmiany jakie zaszły w strukturze użytkowania ziemi są kierunkowo zbieżne ze zmianami w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych. Wraz ze
7 Zwiększenie liczby gospodarstw w badanym okresie miało miejsce jedynie w takich krajach jak Malta, Szwecja, Grecja oraz Irlandia.
Rys. 2.U 2010 roku Źródło: O wzroste użytkow z gorsz użytkow prowadz najmnie utrzymy w rolni możliwo liczba o prze charakte udział g znajduje Jednocz o areale Zdecydo o areale W tym 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 % dział użytków u Opracowanie em znaczen wanych. M zych strukt wania ziem zących dzi ejsze – do ywanych w ictwie Wło ości konkur gospodarstw eciętnych w eryzujących gospodarstw e się nie w ześnie we w e powyżej owanie naj e powyżej przypadku Sł owacja Czechy Wi e lka Br ytania Lukse m burg w rolnych w o własne na pod nia gospod Mimo pozyt tur obszaro mi w poró ałalność ro o 5 ha i w dobrej ku och, Litwy rencyjne, st w w grupa w danym h się najlep w najmniej więcej niż 1 wskazanych 50 ha UR jwyższym 50 ha char udziały te k Lukse m burg Francja Bułgari a Estoni a ogólnej powie dstawie tabeli darstw więk tywnych zm owych gosp ównaniu do olniczą w P użytkowa ulturze. Po i Portugali truktura uż ach obszar kraju ek pszą struktu szych nie 1% powierz krajach wy R (rys. 2). udziałem rakteryzuje kształtują si Dania Niemcy W ę gry Szwecj a erzchni gospo i 5. kszych obs mian rolni podarstw r o krajów Polsce w 2 ały łącznie odobne rela ii. Jak wsp żytkowania rowych, gd konomiczny urą gospoda przekracza zchni wszy ystępuje wys Wynosi on UR znajdu się rolnictw ię na poziom Hiszpa nia Por tuga lia Łot w a Finla ndia 2003 201 odarstw o obs szarowo ro ictwo polsk rolnych a UE. Spoś 2010 roku, e 13,9% w acje jak w pomniano w ziemi wyd dyż to ona ch warunk arstw, takich 10%, pon stkich użyt soki udział U n odpowied ujących się wo Słowacj mie 90% UR Be lg ia Litwa Irla ndia Ho landi a 10 szarze powyż ośnie odset kie charakt także niek ród wszys ponad 55% wszystkich Polsce wy wcześniej, aje się być a w dużej kach produ h jak Dania nadto w go tków rolnyc UR w gosp dnio 80,3% ę w gospo ji, Czech i R ogółem. Ho landi a W łochy Rumunia Aus tria lk żej 50 ha UR tek UR pr kteryzuje si korzystną s stkich gosp % to gospo użytków ystępowały biorąc pod ć ważniejsza mierze pr ukcji. W a, Irlandia, ospodarstwa ch w danym odarstwach %, 50,9% i odarstwach i Wielkiej B Z kolei naj Pol ska Cypr Grec ja Sł owenia 18 w 2003 i rzez nie ię jedną strukturą podarstw odarstwa rolnych jedynie d uwagę a aniżeli rzesądza krajach Niemcy ach tych m kraju. h rolnych i 76,8%. rolnych Brytanii. jwiększą Mal ta 18
19 liczbą gospodarstw o areale powyżej 50 ha UR charakteryzuje się rolnictwo Francji, Hiszpanii, Niemiec i Wielkiej Brytanii. Jednocześnie gospodarstwa te stanowią znaczącą część (około 30%) gospodarstw ogółem8. W Polsce gospodarstwa rolne prowadzące działalność o powierzchni powyżej 50 ha stanowią jedynie 1,7% (26,5 tys.) i skupione jest w nich niecałe 30% UR. Można zatem powiedzieć, że istnieje konieczność dalszych przemian, gdyż struktura użytkowania ziemi w Polsce znacząco odbiega od występującej w krajach zachodnich i północnych Wspólnoty gdzie struktura asortymentowa produkcji jest podobna do występującej w rolnictwie polskim. Również w odniesieniu do państw w grupie nowych państw członkowskich takich jak Czechy, Słowacja czy Węgry pod tym względem sytuacja w rolnictwie polskim przedstawia się mniej korzystnie. Jak wskazuje przeprowadzona analiza statystyczna w krajach tych występuje bardzo wysoki stopień koncentracji użytków rolnych względem liczby gospodarstw w poszczególnych grupach obszarowych – wskaźnik koncentracji Lorenza na poziomie 0,72-0,92 (tab. 7). W Polsce wskaźnik ten w 2010 roku wynosił 0,62 przy czym koncentracja ta obejmuje przede wszystkim UR znajdujące się we władaniu małych i średnich gospodarstw (do 20 ha). Stopień koncentracji użytków rolnych, mając na uwadze potencjalną siłę ekonomiczną gospodarstw rolnych reprezentowaną przez zasoby ziemi, jest podstawowym warunkiem poprawy struktury agrarnej w Polsce.
8 Za wyjątkiem Hiszpanii gdzie gospodarstwa powyżej50 ha UR stanowią mniej (10,5% ogółu). Jednakże w porównaniu do rolnictwa polskiego i średniej dla UE-27 jest to odsetek znacznie wyższy.
20
Tabela 4. Powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach rolnych według grup obszarowych użytków rolnych i krajów UE w latach 2003 i 2010 Wyszczególni
enie
Grupy obszarowe użytków rolnych Gospodarstwa ogółem 0-2 ha 2-5 ha 5-10 ha 10-20 ha 20-30 ha 30-50 ha 50-100 ha 100 i więcej ha tys. ha 2003 2010 2003 2010 2003 2010 2003 2010 2003 2010 2003 2010 2003 2010 2003 2010 2003 2010 Austria 3 257,2 2 878,2 23,3 19,1 119,0 98,8 239,5 194,0 582,5 471,3 471,6 418,8 558,9 579,3 478,9 568,5 783,6 528,3 Belgia* 1 394,4 1 374,4 7,4 5,7 22,9 18,6 52,3 43,5 129,4 111,7 165,4 139,5 332,0 298,4 440,0 466,4 245,1 290,6 Bułgaria* 2 904,5 3 050,7 312,8 191,1 121,7 115,5 64,2 66,6 52,7 73,0 29,8 45,5 44,4 61,4 83,1 139,5 2 195,8 2 358,2 Cypr 156,4 118,4 20,6 19,0 22,6 17,4 19,7 13,9 21,2 14,0 11,6 8,9 14,2 11,0 18,0 14,6 28,7 19,8 Czechy 3 631,6 3 483,5 13,4 1,8 23,1 4,0 33,5 29,4 59,5 55,6 48,8 49,8 70,9 88,4 143,4 169,4 3 239,0 3 085,2 Dania* 2 658,2 2 662,6 0,5 0,4 2,9 2,8 57,7 63,3 128,2 121,4 138,3 118,9 278,8 218,3 678,6 509,5 1 373,2 1 628,0 Estonia 795,6 940,9 10,1 2,9 35,9 14,1 50,6 29,3 74,0 48,7 45,5 36,0 56,4 45,1 71,7 76,2 451,5 688,7 Finlandia 2 244,7 2 291,0 1,1 1,0 19,7 16,4 72,5 59,6 260,0 197,0 322,0 240,6 572,2 466,0 681,0 746,9 316,1 563,6 Francja 27 795,2 27 837,3 82,6 62,5 245,4 204,9 408,9 332,5 922,4 718,1 1 126,0 818,9 2 987,9 2 186,6 8 450,3 7 060,0 13 571,7 16 454,0 Grecja* 3 967,8 4 076,2 342,3 361,7 720,5 717,6 751,6 772,1 729,9 754,5 380,9 426,0 425,5 466,6 329,8 384,6 287,2 193,1 Hiszpania 25 175,3 23 752,7 369,7 297,2 875,0 736,8 1 183,8 995,4 1 833,1 1 558,9 1 468,7 1 289,3 2 038,8 2 101,8 3 414,2 3 683,8 13 991,9 13 089,5 Holandia 2 007,3 1 872,4 11,6 8,5 42,2 37,1 87,1 74,0 197,1 157,0 247,9 187,3 546,0 457,4 569,3 608,0 306,3 343,1 Irlandia 4 298,2 4 991,4 1,9 2,5 25,4 26,6 151,4 119,4 482,6 500,8 588,6 610,2 1 094,0 1 192,5 1 239,4 1 389,4 714,8 1 150,0 Litwa 2 491,0 2 742,6 52,0 46,6 422,6 266,0 398,8 276,8 389,8 296,0 180,0 160,6 189,0 228,1 205,6 328,4 653,2 1 140,0 Luksemburg* 128,2 130,9 0,2 0,1 0,7 0,6 1,6 1,5 2,9 2,7 3,5 3,1 12,0 10,3 57,4 51,2 49,9 61,2 Łotwa 1 489,4 1 796,3 26,4 9,4 110,9 63,0 207,9 161,6 275,3 243,0 133,9 137,2 140,4 150,6 152,4 187,7 442,3 843,8 Malta 10,8 11,5 5,5 6,0 3,4 3,3 1,4 1,5 0,4 0,5 0,0 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Niemcy 16 981,8 16 704,0 24,8 14,3 225,3 39,8 438,0 344,0 1 145,5 945,8 997,0 769,9 2 104,6 1 765,1 3 851,0 3 628,4 8 195,6 9 196,9 Polska** 14 426,3 14 447,3 719,8 474,9 1 589,4 1 529,3 2 656,5 2 387,3 3 388,9 3 010,8 1 451,3 1 447,4 1 111,0 1 331,7 756,9 1 145,0 2 752,6 3 120,9 Portugalia 3 725,2 3 668,2 173,4 157,4 306,7 239,6 269,4 230,3 306,6 262,1 178,7 155,1 216,3 202,8 282,3 303,1 1 991,7 2 117,7 Rumunia* 13 930,7 13 753,1 2 031,4 1 807,5 2 908,0 3 021,9 1 440,9 2 017,5 471,1 924,2 131,6 230,1 149,6 251,2 251,8 328,3 6 546,3 5 172,4 Słowacja 2 137,5 1 895,5 28,9 9,3 22,7 19,1 10,1 18,2 14,2 22,9 10,0 17,5 18,6 26,7 38,2 55,4 1 994,8 1 726,5 Słowenia 486,5 482,7 20,7 21,9 91,1 82,5 145,2 122,3 130,3 113,1 39,2 48,5 20,7 36,2 9,7 25,4 29,7 32,9 Szwecja 3 126,9 3 066,3 0,4 0,3 19,8 29,3 74,9 112,9 197,0 202,7 196,5 175,1 378,6 313,2 806,5 643,7 1 453,2 1 589,0 Węgry 4 352,4 4 686,3 210,9 138,0 202,9 142,7 234,8 183,9 301,9 268,8 180,2 190,3 259,7 282,7 364,1 445,9 2 597,8 3 034,1 Wielka Brytania* 16 105,8 16 043,2 29,3 12,5 108,6 54,1 195,0 208,8 428,7 441,3 462,9 486,5 1 031,2 1 046,0 2 547,8 2 497,8 11 302,4 11 296,1 Włochy 13 115,8 12 856,1 901,6 727,0 1 332,2 1 119,9 1 427,8 1 295,3 1 709,8 1 663,5 1 180,1 1 129,0 1 465,0 1 556,9 1 769,1 1 994,1 3 330,2 3 370,5 UE - 27 172 794,4 171 613,4 5 422,6 4 398,6 9 620,6 8 621,6 10 675,0 10 155,0 14 234,8 13 179,4 10 190,0 9 340,0 16 116,6 15 374,1 27 690,3 27 451,0 78 844,5 83 093,8 UE - 15 125 981,8 124 204,7 1 970,2 1 670,2 4 066,4 3 342,9 5 411,4 4 846,6 9 055,6 8 108,8 7 928,1 6 968,1 14 041,9 12 861,3 25 595,5 24 535,4 57 912,8 61 871,4 UE - 12 46 812,5 47 408,7 3 452,4 2 728,4 5 554,2 5 278,7 5 263,6 5 308,4 5 179,2 5 070,6 2 261,9 2 371,9 2 074,7 2 512,8 2 094,9 2 915,6 20 931,7 21 222,4 * W kolumnie 2010 dane dla 2007 roku. **W kolumnie 2003 dane dla 2002 r.
Źródło: Obliczenia własne na podstawie www.europa.eu/eurostat
21
Tabela 5. Struktura użytkowania gruntów w gospodarstwach rolnych według grup obszarowej użytków rolnych i krajów UE w latach 2003 i 2010 Wyszczególni
enie
Grupy obszarowe użytków rolnych
0-2 ha 2-5 ha 5-10 ha 10-20 ha 20-30 ha 30-50 ha 50-100 ha 100 i więcej ha 2003 2010 2003 2010 2003 2010 2003 2010 2003 2010 2003 2010 2003 2010 2003 2010 Austria 0,7 0,7 3,7 3,4 7,4 6,7 17,9 16,4 14,5 14,6 17,0 20,1 14,7 19,7 24,1 18,4 Belgia* 0,5 0,4 1,6 1,4 3,8 3,2 9,3 8,1 11,9 10,2 23,7 21,7 31,6 33,9 17,6 21,1 Bułgaria* 10,8 6,3 4,2 3,8 2,2 2,2 1,8 2,4 1,0 1,5 1,5 2,0 2,9 4,6 75,6 77,2 Cypr 13,2 16,0 14,4 14,7 12,6 11,7 13,4 11,8 7,4 7,5 9,1 9,3 11,5 12,3 18,4 16,7 Czechy 0,4 0,1 0,6 0,1 0,9 0,8 1,6 1,6 1,3 1,4 2,0 2,5 3,9 4,9 89,3 88,6 Dania* 0,0 0,0 0,1 0,1 2,2 2,4 4,8 4,6 5,2 4,5 10,5 8,2 25,5 19,1 51,7 61,1 Estonia 1,3 0,3 4,5 1,5 6,4 3,1 9,3 5,2 5,7 3,8 7,1 4,8 9,0 8,1 56,7 73,2 Finlandia 0,1 0,0 0,9 0,7 3,2 2,6 11,6 8,6 14,3 10,5 25,5 20,3 30,3 32,6 14,1 24,7 Francja 0,3 0,2 0,9 0,7 1,5 1,2 3,3 2,6 4,1 2,9 10,7 7,9 30,4 25,4 48,8 59,1 Grecja* 8,6 8,9 18,2 17,7 18,9 18,9 18,5 18,5 9,6 10,5 10,7 11,4 8,3 9,4 7,2 4,7 Hiszpania 1,5 1,3 3,5 3,1 4,7 4,2 7,3 6,6 5,8 5,4 8,1 8,8 13,6 15,5 55,5 55,1 Holandia 0,6 0,5 2,1 2,0 4,3 4,0 9,8 8,4 12,4 10,0 27,2 24,4 28,3 32,4 15,3 18,3 Irlandia 0,0 0,1 0,6 0,5 3,5 2,4 11,2 10,0 13,7 12,2 25,5 23,9 28,9 27,8 16,6 23,1 Litwa 2,1 1,7 17,0 9,7 16,0 10,1 15,6 10,8 7,2 5,9 7,6 8,3 8,3 12,0 26,2 41,5 Luksemburg* 0,2 0,1 0,6 0,5 1,2 1,2 2,2 2,1 2,8 2,4 9,3 7,9 44,8 39,1 38,9 46,7 Łotwa 1,8 0,5 7,4 3,5 14,0 9,0 18,5 13,5 9,0 7,6 9,4 8,4 10,2 10,4 29,7 47,1 Malta 51,6 52,5 31,5 28,7 13,3 13,4 3,6 4,0 0,0 1,4 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Niemcy 0,1 0,1 1,3 0,2 2,6 2,1 6,7 5,7 5,9 4,6 12,4 10,6 22,7 21,7 48,3 55,0 Polska** 5,0 3,3 11,0 10,6 18,4 16,5 23,5 20,8 10,1 10,0 7,7 9,2 5,2 7,9 19,1 21,7 Portugalia 4,7 4,3 8,2 6,5 7,2 6,3 8,2 7,1 4,8 4,2 5,8 5,5 7,6 8,3 53,5 57,8 Rumunia* 14,6 13,1 20,9 22,0 10,3 14,7 3,4 6,7 0,9 1,7 1,1 1,8 1,8 2,4 47,0 37,6 Słowacja 1,4 0,5 1,1 1,0 0,5 1,0 0,7 1,2 0,5 0,9 0,9 1,4 1,8 2,9 93,1 91,1 Słowenia 4,3 4,5 18,7 17,1 29,8 25,3 26,8 23,5 8,1 10,0 4,2 7,5 2,0 5,3 6,1 6,8 Szwecja 0,0 0,0 0,6 1,0 2,4 3,7 6,3 6,6 6,3 5,7 12,1 10,2 25,8 21,0 46,5 51,8 Węgry 4,8 2,9 4,7 3,0 5,4 3,9 6,9 5,7 4,1 4,1 6,0 6,0 8,4 9,5 59,7 64,9 Wielka Brytania* 0,2 0,1 0,7 0,3 1,2 1,3 2,7 2,8 2,9 3,0 6,4 6,5 15,8 15,6 70,1 70,4 Włochy 6,9 5,7 10,2 8,7 10,9 10,1 13,0 12,9 9,0 8,8 11,2 12,1 13,5 15,5 25,3 26,2 UE - 27 3,1 2,6 5,6 5,0 6,2 5,9 8,2 7,7 5,9 5,4 9,3 9,0 16,0 16,0 45,7 48,4 UE - 15 1,6 1,3 3,2 2,7 4,3 3,9 7,2 6,5 6,3 5,6 11,1 10,4 20,3 19,8 46,0 49,8 UE - 12 7,4 5,8 11,9 11,1 11,2 11,2 11,1 10,7 4,8 5,0 4,4 5,3 4,5 6,1 44,7 44,8
* W kolumnie 2010 dane dla 2007 roku. **W kolumnie 2003 dane dla 2002 r.
22
Tabela 6. Zmiana struktury użytkowania gruntów w gospodarstwach rolnych według grup obszarowej użytków rolnych i krajów UE w latach 2003 i 2010 Wyszczególni
enie
Gospodarstwa ogółem
Grupy obszarowe użytków rolnych
0-2 ha 2-5 ha 5-10 ha 10-20 ha 20-30 ha 30-50 ha 50-100 ha 100 i więcej ha
tys. ha 2003=100 tys. ha 2003=100 tys. ha 2003=100 tys. ha 2003=100 tys. ha 2003=100 tys. ha 2003=100 tys. ha 2003=100 tys. ha 2003=100 tys. ha 2003=100
Austria -379,1 88,4 -4,2 81,9 -20,2 83,1 -45,5 81,0 -111,1 80,9 -52,8 88,8 20,4 103,6 89,6 118,7 -255,3 67,4 Belgia* -20,0 98,6 -1,7 77,0 -4,3 81,2 -8,8 83,1 -17,7 86,3 -25,8 84,4 -33,6 89,9 26,5 106,0 45,6 118,6 Bułgaria* 146,3 105,0 -121,7 61,1 -6,3 94,9 2,3 103,6 20,3 138,5 15,7 152,8 17,0 138,4 56,4 167,8 162,4 107,4 Cypr -38,0 75,7 -1,6 92,2 -5,2 77,1 -5,8 70,7 -7,2 65,9 -2,7 76,6 -3,2 77,4 -3,4 81,2 -9,0 68,8 Czechy -148,1 95,9 -11,6 13,6 -19,1 17,3 -4,1 87,8 -3,9 93,5 1,0 102,0 17,5 124,7 26,0 118,1 -153,9 95,3 Dania* 4,4 100,2 -0,1 85,4 -0,2 94,9 5,6 109,7 -6,7 94,7 -19,5 85,9 -60,4 78,3 -169,1 75,1 254,8 118,6 Estonia 145,3 118,3 -7,2 29,0 -21,8 39,3 -21,3 58,0 -25,3 65,8 -9,5 79,1 -11,4 79,8 4,5 106,3 237,2 152,5 Finlandia 46,3 102,1 -0,1 87,6 -3,3 83,3 -12,9 82,2 -63,0 75,8 -81,5 74,7 -106,3 81,4 65,9 109,7 247,5 178,3 Francja 42,0 100,2 -20,2 75,6 -40,6 83,5 -76,4 81,3 -204,3 77,8 -307,1 72,7 -801,3 73,2 -1 390,3 83,5 2 882,2 121,2 Grecja* 108,5 102,7 19,3 105,6 -2,9 99,6 20,5 102,7 24,6 103,4 45,1 111,8 41,1 109,7 54,9 116,6 -94,1 67,2 Hiszpania -1 422,6 94,3 -72,5 80,4 -138,2 84,2 -188,4 84,1 -274,2 85,0 -179,3 87,8 62,9 103,1 269,6 107,9 -902,5 93,6 Holandia -134,9 93,3 -3,1 73,5 -5,1 88,0 -13,1 85,0 -40,1 79,7 -60,6 75,5 -88,6 83,8 38,7 106,8 36,8 112,0 Irlandia 693,2 116,1 0,6 131,3 1,2 104,6 -32,0 78,9 18,2 103,8 21,5 103,7 98,4 109,0 150,0 112,1 435,2 160,9 Litwa 251,6 110,1 -5,4 89,6 -156,6 62,9 -122,0 69,4 -93,8 75,9 -19,4 89,2 39,1 120,7 122,9 159,8 486,8 174,5 Luksemburg* 2,7 102,1 -0,1 63,6 -0,1 83,8 -0,1 96,8 -0,2 94,4 -0,4 88,7 -1,6 86,4 -6,2 89,2 11,4 122,8 Łotwa 306,9 120,6 -17,0 35,7 -47,9 56,8 -46,3 77,7 -32,3 88,3 3,3 102,5 10,2 107,3 35,3 123,1 401,5 190,8 Malta 0,7 106,1 0,5 108,7 -0,1 96,8 0,1 107,7 0,1 117,9 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Niemcy -277,7 98,4 -10,5 57,5 -185,5 17,6 -94,0 78,5 -199,7 82,6 -227,1 77,2 -339,5 83,9 -222,6 94,2 1 001,3 112,2 Polska** 21,0 100,1 -244,8 66,0 -60,1 96,2 -269,1 89,9 -378,1 88,8 -4,0 99,7 220,8 119,9 388,1 151,3 368,3 113,4 Portugalia -57,0 98,5 -15,9 90,8 -67,1 78,1 -39,1 85,5 -44,5 85,5 -23,7 86,8 -13,5 93,8 20,8 107,3 126,0 106,3 Rumunia* -177,7 98,7 -223,9 89,0 113,9 103,9 576,6 140,0 453,1 196,2 98,5 174,9 101,6 167,9 76,4 130,3 -1 373,9 79,0 Słowacja -242,0 88,7 -19,7 32,1 -3,6 84,3 8,1 179,7 8,7 161,1 7,5 174,9 8,1 143,3 17,2 145,1 -268,3 86,6 Słowenia -3,8 99,2 1,2 105,6 -8,7 90,5 -22,9 84,3 -17,1 86,8 9,3 123,6 15,5 175,0 15,7 262,7 3,2 110,9 Szwecja -60,6 98,1 -0,1 87,2 9,5 148,0 38,0 150,8 5,7 102,9 -21,3 89,1 -65,4 82,7 -162,8 79,8 135,8 109,3 Węgry 334,0 107,7 -72,9 65,4 -60,2 70,3 -50,9 78,3 -33,1 89,1 10,1 105,6 23,0 108,8 81,8 122,5 436,3 116,8 Wielka Brytania* -62,6 99,6 -16,8 42,7 -54,5 49,9 13,9 107,1 12,7 103,0 23,5 105,1 14,8 101,4 -50,0 98,0 -6,3 99,9 Włochy -259,8 98,0 -174,6 80,6 -212,4 84,1 -132,5 90,7 -46,3 97,3 -51,1 95,7 91,9 106,3 225,0 112,7 40,3 101,2 UE - 27 -1 181,0 99,3 -1 024,0 81,1 -998,9 89,6 -520,0 95,1 -1 055,4 92,6 -850,0 91,7 -742,5 95,4 -239,3 99,1 4 249,3 105,4 UE - 15 -1 777,1 98,6 -300,0 84,8 -723,5 82,2 -564,8 89,6 -946,8 89,5 -960,0 87,9 -1 180,6 91,6 -1 060,1 95,9 3 958,6 106,8 UE - 12 596,2 101,3 -724,1 79,0 -275,5 95,0 44,8 100,9 -108,6 97,9 110,0 104,9 438,2 121,1 820,8 139,2 290,7 101,4 * W kolumnie 2003=100 odniesiono dane z 2007 roku. **W kolumnie 2003=100 odniesiono dane z 2002 roku.
Źródło: Obliczenia własne na podstawie www.europa.eu/eurostat
23 Tabela 7. Zmiana średniej powierzchni gospodarstw oraz koncentracji użytków rolnych względem liczby gospodarstw w grupach obszarowych użytków rolnych i w krajach UE w latach 2003 i 2010
Państwo członkowskie 2003 2010 Zmiana
Współczynnik koncentracji Lorenza** ha 2003=100 2003 2010 Austria 18,7 19,2 0,4 102,2 0,60 0,58 Belgia* 25,4 28,6 3,2 112,8 0,56 0,56 Bułgaria* 4,4 6,2 1,8 141,8 0,87 0,91 Cypr 3,5 3,0 -0,4 88,1 0,73 0,72 Czechy 79,3 152,4 73,0 192,1 0,87 0,74 Dania* 54,7 59,7 5,0 109,1 0,53 0,57 Estonia 21,6 48,0 26,4 222,3 0,78 0,78 Finlandia 29,9 35,9 5,9 119,8 0,45 0,48 Francja 45,3 53,9 8,7 119,1 0,59 0,59 Grecja* 4,8 4,7 -0,1 98,5 0,63 0,63 Hiszpania 22,1 24,0 1,9 108,7 0,79 0,78 Holandia 23,5 25,9 2,4 110,3 0,57 0,57 Irlandia 31,7 35,7 4,0 112,6 0,45 0,48 Litwa 9,2 13,7 4,6 149,9 0,61 0,71 Luksemburg* 52,3 56,9 4,6 108,8 0,49 0,48 Łotwa 11,8 21,5 9,8 183,1 0,67 0,70 Malta 1,0 0,9 -0,1 93,1 0,38 0,39 Niemcy 41,2 55,8 14,7 135,6 0,66 0,62 Polska** 6,6 9,6 2,9 144,4 0,67 0,62 Portugalia 10,4 12,0 1,6 115,9 0,81 0,82 Rumunia* 3,1 3,5 0,4 112,6 0,74 0,70 Słowacja 29,8 77,5 47,7 260,1 0,95 0,88 Słowenia 6,3 6,5 0,2 102,5 0,47 0,53 Szwecja 46,1 43,1 -2,9 93,6 0,56 0,62 Węgry 5,6 8,1 2,5 144,4 0,91 0,92 Wielka Brytania* 57,4 70,8 13,4 123,3 0,72 0,66 Włochy 6,7 7,9 1,3 118,8 0,75 0,75 UE - 27 11,5 13,8 2,3 120,4 0,82 0,81 UE - 15 20,2 23,0 2,8 113,7 0,77 0,77 UE - 12 5,3 6,8 1,5 127,3 0,80 0,79
* W kolumnach 2010 i 2003=100 uwzględniono dane z 2007 roku. **W kolumnach 2003i 2003=100 odniesiono dane z 2002 roku. ** Pomiaru koncentracji względnej dokonano za pomocą współczynnika koncentracji Lorenza wyrażonego formułą:
5000 5000 M K= − gdzie: = − + ⋅ = k i i i i u u u M 1 ) 2 ( , 1 ) 2 ( ) 1 ( (~ ~ ) 2
1 ui(1) – odsetek liczebności i tego przedziału, ũi(2) – skumulowane odsetki sum wartości. Współczynnik
koncentracji K przyjmuje wartości z przedziału 0 ≤ K ≤ 1, licząc od skrajnych przypadków, które określają brak koncentracji K=0 i koncentrację całkowitą K=1. (Wysocki, Lira 2003)
R skutkow analizow większy zmiany poziomi polskie polskim konkure przecięt odpowie w ujęciu Łotwie 9,6 ha U wielkoś Słoweni Rys. 3 Ś Źródło: 0 20 40 60 80 100 120 140 160 ha Redukcja l wała zwięk wanych pań y w 2010 r w tym za ie 2,8 ha i od rolnictw m w relacji encję dla r tny wzrost ednio 73,0; u względny oraz w Wi UR jest jed ścią gospod ii (6,5 ha), W Średnia powie Opracowani Czechy Sł owacja Wi e lka Br ytania Dania iczby gosp kszeniem ństwach (tab roku o 2,9 akresie w 13,7%) mo wa UE-15. Z do państw rolnictwa p t obszaru 14,7 i 8,7 ym jak i be elkiej Bryta dną z najmn darstwa cha Węgier erzchnia UR p ie własne na p Dania Lukse m burg Niemcy Francja Et i podarstw pr średniej p b. 7, rys. 3) ha (o 44,4 UE-15 ogó ożna wniosk Znacznie go o podobnej polskiego. gospodars ha. Istotny ezwzględny anii. Wielko niejszych sp rakteryzuje przypadająca n podstawie tabe Es ton ia Szwecj a Finla ndia Irla ndia rzy względ powierzchni ). Średni ob 4%) niż w ółem (wzro kować, że orzej jednak j asortymen W krajach stw rolnyc y wzrost śre ym miał mie ość przecię pośród wsz e się rolnict na gospodarst eli 7. Be lg ia Ho landi a Hiszpa nia Łot w a 2003 201 nie stałej p i gospodar bszar gospo 2002 roku ost średniej zmniejsza s k przedstawi ntowej struk h takich ja ch w uję edniej powie ejsce równi ętnego gosp zystkich ana two Rumun wo w krajach Aus tria Litwa Por tuga lia Pol ska 10 powierzchn rstw w n odarstwa ro . Biorąc po j wielkości się dystans ia się skala kturze prod ak Czechy, ęciu bezwz erzchni gosp ież na Słow odarstwa w alizowanych nii (3,5 ha), UE-27 w 200 Pol ska W ę gry W łochy Sł owenia ni użytków niemal ws olnego w Po od uwagę m i gospodar dzielący ro zmian w ro dukcji stano , Niemcy, zględnym spodarstwa z wacji, w Es w Polsce wy h państw. M , Bułgarii ( 03 i 2010 roku Bu łgari a Grec ja Rumunia Cypr 24 rolnych szystkich olsce był mniejsze rstwa na olnictwo olnictwie owiących Francja wyniósł zarówno tonii, na ynosząca Mniejszą (6,2 ha), u (ha) Mal ta 24
25 (8,1 ha9) a spośród krajów UE-15 Grecji (4,7 ha) i Włoch (7,9 ha)10.Z kolei największe obszarowo gospodarstwa występują w Czechach (152,4 ha), Słowacji (77,4 ha), Wielkiej Brytanii (70,8 ha), Danii (59,7 ha), Luksemburgu (52,3 ha) i w Niemczech (55,8 ha). Gospodarstwa rolne wymienionych państw to najczęściej gospodarstwa wyspecjalizowane, prowadzące uproszczoną, monokulturową produkcję, przeznaczając ją niemal wyłącznie na rynek. Silne powiązania z rynkiem współokreśla ich przewagę konkurencyjną nad innymi gospodarstwami11. O zasobowej przewadze konkurencyjnej gospodarstw w krajach UE-15 nad gospodarstwami z większości nowych państw członkowskich, zadecydowały uwarunkowania historyczne i sytuacja polityczno-gospodarcza znacząco odmienna od warunków, w których rozwijało się rolnictwo krajów UE-15. Zachodzące dużo wcześniej i na dużo większą skalę procesy koncentracji ziemi wspierane przez instrumenty WPR doprowadziły do ukształtowania relatywnie korzystniejszej struktury agrarnej. W Polsce natomiast brak było działań zachęcających do zwiększania zasobów ziemi w gospodarstwach rolnych aż do przełomu lat 90-tych. Podobna sytuacja miała miejsce w rolnictwie słoweńskim12, które obok polskiego wyróżniało się na tle pozostałych państw z Europy Środowej i Wschodniej pod względem dominacji sektora prywatnego we władaniu użytkami rolnymi. Inna sytuacja miała miejsce w państwach takich jak Czechy, Estonia, Łotwa, Litwa, Słowacja czy Węgry. Mimo przynależności do tego samego bloku państw o gospodarce centralnie planowanej, przed rozpoczęciem transformacji ziemia rolnicza w tych krajach podzielona była głównie pomiędzy spółdzielnie i gospodarstwa państwowe (Sarris i in. 2000, Swinnen 2001, Lerman i in. 2002, Majerova i in. 2009). W wyniku zachodzących w okresie przemian ustrojowych procesów dekolektywizacji i prywatyzacji w sektorze rolnym badanych państw doszło do wykształcenia nowych struktur własnościowych gospodarstw. W rolnictwie czeskim i słowackim formy gospodarstw wielkoobszarowych w pewnym stopniu zostały zachowane, a nastąpiła jedynie zmiana użytkowników bądź właścicieli gospodarstw. Stąd produkcja rolna w Czechach i na Słowacji nadal zdominowana jest przez organizacje wielkiej
9Wprawdzie średnia powierzchnia gospodarstwa rolnego na Węgrzech jest mniejsza niż w Polsce, jednak spośród 4686,3 tys. ha UR, 74,2% UR znajduje się w użytkowaniu gospodarstw rolnych, o powierzchni wynoszącej co najmniej 50 ha UR, tym samym problemy agrarne w rolnictwie węgierskim są nieporównywalnie mniejsze niż w rolnictwie polskim, w którym niewiele powyżej 29% UR znajduje się w tej grupie obszarowej gospodarstw rolnych.
10W badaniach porównawczych pominięto rolnictwo Malty i Cypru, uznając charakter i rolę rolnictwa w tych krajach jako znacząco odbiegającą od pozostałych państw UE.
11 Ponadto jak podkreśla Ziętara (2001): powierzchnia gospodarstwa rolnego, oprócz intensywności
gospodarowania, jest podstawowym czynnikiem wewnętrznym określającym poziom uzyskiwanego dochodu.
12 W Polsce i Socjalistycznej Federacyjnej Republice Jugosławii w skład której wchodziła Republika Słowenii w odróżnieniu od pozostałych europejskich państw o gospodarce centralnie planowanej nie przeprowadzono powszechnej kolektywizacji rolnictwa.
26 skali – spółdzielnie produkcyjne, różne rodzaje spółek, jak również wielkoobszarowe gospodarstwa indywidualne. W krajach nadbałtyckich z kolei, a zwłaszcza na Łotwie oraz Litwie w wyniku procesów prywatyzacji znacznie wzrósł udział gospodarstw rodzinnych w użytkowaniu ziemi rolnej – obecnie we władaniu tych gospodarstw, podobnie jak w Polsce i Słowenii, znajduje się około 90% użytków rolnych ogółem. W zdecydowanej większości są to jednak niewielkie jednostki gospodarcze produkujące na niewielką skalę, co wiąże się z relatywnie słabszymi możliwościami konkurencyjnymi (Baer-Nawrocka 2006). Mniejsza ilość zasobów ziemi, niejako automatycznie limituje skalę produkcji roślinnej, a ta z kolei limituje wielkość produkcji zwierzęcej. W konsekwencji obydwa elementy ograniczają również możliwe do uzyskania efekty ekonomiczne.
1.1.2. Nakłady pracy
W analizowanym okresie we wszystkich państwach Wspólnoty nakłady pracy w gospodarstwach rolnych uległy zmniejszeniu. W ujęciu względnym największy ubytek nakładów pracy nastąpił w rolnictwie słowackim gdzie nakłady pracy w 2010 roku stanowiły nieco ponad 47% nakładów z 2003 rokiem (tab. 8-10). Z kolei w ujęciu bezwzględnym największe zmiany w tym zakresie zaszły w rolnictwie włoskim (522 tys.), rumuńskim (494 tys.), bułgarskim (297 tys.) i polskim (294 tys.). Choć ponoszone nakłady pracy na wytworzenie produkcji rolniczej w Polsce ulegają redukcji wciąż stanowią znaczący odsetek nakładów pracy UE-27. Liczba AWU w rolnictwie polskim wyniosła 1 897,2 tys. AWU co stanowi blisko 18% nakładów pracy w tym sektorze w całej Unii Europejskiej. W grupie analizowanych państw zbliżoną ilość nakładów pracy posiada jedynie rolnictwo rumuńskie – 2 205,3 tys. (20,7% AWU we Wspólnocie).
Różnice w rozmieszczeniu nakładów pracy w gospodarstwach w poszczególnych grupach obszarowych użytków rolnych ściśle wiążą się z odmiennymi strukturami rolnictwa w analizowanych krajach (Baer-Nawrocka 2008). W rolnictwie polskim 40% nakładów pracy ponoszone jest w gospodarstwach niewielkich obszarowo (do 5 ha), podczas gdy w gospodarstwach największych (powyżej 50 ha) zgromadzone jest jedynie 5% ogółu AWU. Podobne relacje, pomijając Cypr, występują jedynie w rolnictwie słoweńskim. Spośród wszystkich krajów Wspólnoty najwyższy odsetek nakładów pracy w gospodarstwach do 5 ha (w granicach 80%) dotyczy Bułgarii i Rumunii. Z kolei największa koncentracja AWU w gospodarstwach największych ma miejsce w rolnictwie czeskim i słowackim. Kierunek zmian w strukturze AWU w gospodarstwach według grup obszarowych użytków rolnych w analizowanych latach był zbieżny z kierunkiem zmian w strukturze obszarowej gospodarstw. 26
27 Największy wzrost liczby AWU w rolnictwie polskim odnotowano w gospodarstwach powyżej 50 ha UR, natomiast ubytek w gospodarstwach 0-20 ha UR.
Istotną miarą określającą nakłady siły roboczej w rolnictwie jest liczba AWU w przeliczeniu na 100 ha UR (Poczta 2003, Frenkel 2007). Średni poziom nakładów pracy na jednostkę powierzchni (100 ha UR) w grupie nowych krajów członkowskich w 2010 roku wynosił niemal 12 osób, co blisko 3-krotnie przewyższało średnią wielkość dla UE-15 (tab. 11, rys. 4). Wynika to, pomijając Maltę i Cypr, z wysokich wartości AWU na 100 ha UR w rolnictwie bułgarskim (16,2), rumuńskim (16,0), słoweńskim (15,9) oraz polskim (13,1). We wszystkich krajach istnieje odwrotna zależność między powierzchnią gospodarstwa i wielkością nakładów pracy na jednostkę powierzchni – liczba pełnozatrudnionych na 100 ha UR zmniejsza się w sukcesywnie wraz ze wzrostem powierzchni gospodarstwa. Największe różnice między liczbą pełnozatrudnionych na 100 ha UR w gospodarstwach najmniejszych i największych można zaobserwować w przypadku rolnictwa duńskiego, szwedzkiego, fińskiego, holenderskiego, niemieckiego i brytyjskiego. W krajach tych na 100 ha UR w gospodarstwach najmniejszych przypada od 170 w Wielkiej Brytanii do ponad 700 AWU w Danii, podczas gdy w gospodarstwach największych 1,5-2,6 AWU na 100 ha UR. Wysokie nakłady pracy na jednostkę powierzchni w gospodarstwach najmniejszych związane są z pracochłonnymi kierunkami produkcji zaliczanymi często do działów specjalnych produkcji rolniczej. Podobnie można wnioskować w odniesieniu do rolnictwa czeskiego. W rolnictwie polskim w gospodarstwach 0-2 ha na jednostkę powierzchni przypadało blisko 60 AWU, do 5 ha UR blisko 32AWU, podczas gdy w gospodarstwach powyżej 50 ha AWU – około 2 AWU. W odróżnieniu od sytuacji w wymienionych wcześniej państw UE-15 różnice te w znacznie mniejszym stopniu wynikają z większej intensywności wykorzystania ziemi w gospodarstwach najmniejszych. Główną ich przyczyną jest natomiast niepełne wykorzystanie zasobów pracy w tych gospodarstwach. Skutkuje to relatywnie niską wydajnością zasobów pracy w rolnictwie polskim.
Rys. 4. L Źródło: O 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 Ml AWU/100ha Liczba AWU n Opracowanie M al ta Bu łgaria Ru mun ia Sł owenia C na 100 ha UR własne na pod C yp r Grecja Polska Portugalia W R w krajach UE dstawie tabeli W ęgr y Holandia W łoc h y Litwa Belgia E-27 w 2003 i i 11. Belgia Łot wa Au stria Hiszpania Irlandia 2003 201 i 2010 roku
Irlandia Niemcy Czechy Słowacja
Luks emburg 10 Luks emburg Francja Es tonia Fin lan dia Da nia Da nia Wi el ka Brytani a Sz wec ja UE - 27 UE -15 28 UE 15 UE - 12 28
