Dawid Graczyk
Młodość i początki kariery hetmana
kozackiego Jana Wyhowskiego (do
1648 roku)
Meritum 2, 47-68
m ł o d o ś ć i p o c z ą t k i k a r i e r y
HETMANA K o z A c K I E G o JANA
w Y H o w s K I E G o (D o 1648 r o k u )
Jan1 O sta fiew ic z W y h o w sk i, drobny szla ch cic p o ch o d z ą cy z w o je w ó d z tw a k ijo w sk ie g o , p ow iatu ow ru ck ieg o , na sce n ie p olityczn ej pojaw ił się w drugim roku p ow stan ia C h m ieln ick ie g o (1 6 4 9 ). W w arunkach chaosu, p o lity c z n y c h i sp o łe czn y ch p rzem ian na U k rain ie, sp rzyjających o sią g n ię ciu w y ż s z e g o statusu sp o łe c z n e g o , zrobił zaw rotn ą karierę. S zy b k o został je d n y m z p r z y w ó d c ó w p ow stan ia k o za ck ieg o . Funkcja p isarza g en era ln ego oraz w y n ik a jąca z te g o o b e c n o ść w n ajb liższy m o to c zen iu h etm ana B o h d a na C h m ieln ick ie g o dały m u w p ły w na k szta łto w a n ie się sto su n k ó w p o lity c z n ych , p om n ażan ie dóbr, s z c z e g ó ln ie w w y n ik u nadań carskich p o 1654 roku, a tak że p o z w o liły na stw o rzen ie w ła s n e g o za p lecz a p o lity czn eg o . N aturalną k o n se k w e n c ją p rzeb iegu kariery p o śm ierci C h m ieln ick ieg o , b y ło o b jęcie steru w ła d zy w p ań stw ie k ozack im . S oju sz z R z e c z y p o sp o litą za o w o c o w a ł u zy sk a n iem g o d n o śc i w o je w o d y k ijo w sk ie g o oraz szeregu in n ych nadań, m. in. starostw a lu b o m e lsk ie g o i b arsk iego. W ten sp osób W y h o w sk i stał się je d n y m z n ajw a żn iejszy ch b en eficjariu szy Jana K azim ierza 2.
C h oć literatura n au k ow a p o św ię c o n a d zia ła ln o ści Jana W y h o w sk ie g o je s t coraz p ok aźn iejsza, d o ty cz y g łó w n ie d w ó ch ostatn ich eta p ó w j e g o ż y
cia, okresu h etm ań sk iego (1 6 5 7 - 1 6 5 9 ) oraz p o h etm a ń sk ieg o (1 6 5 9 - 1 6 6 4 ) 3. 1 Pod uniwersałami Wyhowski podpisywał się po polsku, Jan (Ioan, Ioannes), lub po ukra
ińsku, 1вань, stąd w tekście używano jednej i drugiej formy imienia.
2 S. Ciara, Senatorowie i dygnitarze koronni w drugiej połowie XVII wieku, Wrocław 1990, s. 66.
3 I. B. Левицький, Укра'шсью гетмани. 1ван Виговський та Юрщ Хмельницьий, Львiв 1879; М. Костомаров, Гетьмановане 1вана Виговського и Юрiя Хмельницкого, Тернопол 1891; M. C. Грушевський, Виговський i Мазепа. Nadbitka znajduje się w Bibliotece Stefanyka, Wydział Ukrainistyki, Lwów; idem, Iсторiя Украши-
Pyci, t. X, ч. I (Роки 1657-1658), Кшв 1936; В. Герасимчук, Виговсьий и Юрий Хмельниський. 1сторичт студш, Записки Наукового Товариства iMern Шевченка
(dalej:3an^ra НТШ), t. LIX, Львiв 1904, s. 1-40; t. LX, Львiв 1904, s. 41 - 70; idem,
Виговщина и Гадяцький трактат, Записки НТШ, t. LXXXVII, Львiв 1909, s. 5 - 36;
t. LXXXVIII, Львiв 1909, s. 23-50; t. LXXXIX, Львiв 1909, s. 46-90; С. Наршжний,
Гетьмансьтво 1вана Виговського. Nadbitka - Biblioteka Stefanyka, Wydział Ukraini
styki, Lwów; В. С. Степанков, Гетьманство 1вана Виговського: сощально-полтична
боротьба i проблема державного бyдiвництва (серпень 1657- вересень 1658),
[w:] Середньовiчна Укра'та. Збiрник науковихпрац, ред. В. А. Смолш, випуск 1, Кшв 1994, s. 88 -108; Н. О. Герасименко, 1сторичт поди 1657-1659 рр. (Гетьманство
O p racow an ia ob ejm u jące c a ło ść lo s ó w k o z a c k ie g o w o d z a m ają charakter n ot b io g r a ficz n y c h 4. N ie w ie lk ic h rozm iarów b iog rafia w y s z ła sp od pióra Ju- ryja M y c y k a 5. W y ry w k o w y je s t obraz a k ty w n o ści W y h o w sk ie g o - pisarza g en era ln eg o (1 6 4 9 - 1 6 5 7 ) 6. B io g ra m y b ad aczy p o lsk ich p o ś w ię c o n e sy
l-I. Виговського) у висвтленш С. Величка, Кшв 1999; Т. Яковлева, Гетьманщина в другш половинi 50-х poKie XVII столття. Причини i початок Рути, Кшв 1998;
F. Rawita-Gawroński, Próba pojednania z Rusią. Poselstwo Bieniawskiego od śmierci
B. Chmielnickiego do umowy hadziackiej, Kraków 1907; W. Tomkiewicz, Unia hadziacka,
Warszawa 1937; J. Kaczmarczyk, Rzeczpospolita Trojga Narodów. M it czy rzeczywistość.
Ugoda Hadziacka - teoria i praktyka, Kraków 2007; P. Kroll, Od Ugody Hadziackiej do Cudowna. Kozaczyzna między Rzecząpospolitą a Moskwą w latach 1658-1660, Warszawa
2008; Ł. Ossoliński, Rzecz o hetmanie Wyhowskim, Warszawa 2009; А. Г. Бульвшський, Конотопська битва 1659 р., Украгнський 1сторичний Журнал (dalej:yra), 1998, nr 3, s. 76-83; nr 4, s. 33-42; Ю. Мицик, Конотопська битва, Вшско Украши, nr 5-6, 1996, s. 30-33; I. Скрипник, Дoслiдження про 1вана Виговського, бш nid Конотопом
i Скит Манявський, [w:] Легенда про гетьмана. 1ван Виговський eid Конотопа до Скиту Манявського, ред. I. Скрипник, Ьано-Франшвськ 1997, s. 8 - 77; P. Kroll, Bitwa pod Konotopem (8 lipca 1659 roku) - przyczynek do dziejów wojskowości kozac kiej, Materiały do historii wojskowości, nr 2, 2004, s. 113-131; idem, Polsko-kozacka współpraca wojskowa w latach 1658-1659. Militarne aspekty unii hadziackiej, [w:] Stu dia Historyczno-Wojskowe, t. II, red. K. Bobiatyński, P. Gawron, M. Nagielski, Zabrze
2008, s. 145-161; idem, Unia hadziacka a upadek hetmana Wyhowskiego we wrześniu
1659 roku, [w:] 350-lecie Unii hadziackiej (1658-2008), red. T. Chyczewska-Hennel,
P. Kroll, M. Nagielski, Warszawa 2008, s. 439 -457; idem, Działania zbrojne pułkownika
Iwana Neczaja na Białorusi w latach 1658-1659, Studia i Materiały do Historii Wojsko
wości, t. ХЬШ, 2007, s. 121-138; M. Wagner, Działania dywizji oboźnego koronnego An
drzeja Potockiego na Ukrainie 1659 roku, [w:] 350-lecie Unii hadziackiej..., s. 401-412;
K. Kossarzecki, Krwawa jatka pod Konotopem, Mówią Wieki, nr 05/08 (581), maj 2008, s. 42-46; W. Majewski, Powstanie kozackie 1664 R. (czerwiec-grudzień), [w:] Studia i Materiały do Historii Wojskowości, t. ХУШ, cz. I, 1972, s. 147-196; idem, Śmierć Iwa
na Wyhowskiego w 1664 roku, [w:] 350-lecie..., s. 575-595.
4 J. Bartoszewicz, Wyhowski (Jan), [w:] Encyklopedyja powszechna, t. XXVTII, War szawa 1868, s. 18-29; Polska encyklopedia szlachecka, t. XII, Warszawa 1938, s. 232; В. Будзновский, Нашi гетьмани, Львiв 1907, s. 81-91; T. Krząstek, Noty biograficz
ne, [w:] Żółte Wody 1648, red. T. Krząstek, W. Majewski, M. Nagielski, I. S. Strożen-
ko, Warszawa 1999, s. 115-118; В. Л. Модзалевскш, Малороссйскш Родословникь, т. I, Юевь 1912, s. 219-220; К. I. Стецюк, Виговсьий 1ван Остапович, [w:] Радянська
енциклonедiя. Iстopiя Украши, ред. А. Д. Скаба, Кив 1976, s. 274; Iстopiя Украши в особах IX - XVIII ст. (1ван Виговсьий), Кшв 1993, s. 300- 310; О. M. Апанович, Виговський 1ван Остапович, [w:] Киево-Могилянська академiя в iменах XVII-XVIIIct. (Енцклопедичне видання), упоряд. З. I. Хижняк, Кшв 2001, s. 113-115; idem, Гетьмани Украши i кoшoвi отамани запорозькоХсiчi, Кив 1993, s. 69-96; В. Щербак, Козацька веpхiвка другоХполовиниN^I-серединиXVIIст., Кшвська старовина, nr 5, 1997, s. 10; Полководц Втська Запорозького. 1сторични портрети, книга 1, red. В. Смолш,
Кшв 1998, s. 40 -52; В. Д. Дрожжин, 1ван Виговсьий, [w:] Видатш noстатi в штори
Украши XI-XIX ст. Коротк бioгpафiчнi нариси. 1сторичш та худoжнi портрети,
ред. В. В. Воронин, Кт'в 2002, s. 172-175; Б. Сушинський, Козацьк вoждi Украши.
Iстopiя Украши в образах ii вoждiв та noлкoвoдцiв X V -X IX столть. 1сторичш есе у двох томах. (1ван Виговсьий, генеральний писар, гетьман Украши), т. I, Одеса 2004, s. 410-422; А. £. Заяць, Виговсьий 1ван Остапович, [w:] УкраХнське козацтво. Мала енциклnедiя, ред. Ф. Г. Турченко, Кив 2006, s. 76-77. 5 Ю. Мицик, Гетьман 1ван Виговський, Кшв 2004. 6 С. Нарiжний, „Московська служба" 1вана Виговського, Записки НТШ, t. CXLIX, Львiв 1928, s. 117-139; Т. Г. Яковлева, Бохдан Хмельницкий и 1ван Виговський,
w e tc e hetm ana k o za ck ieg o , dla okresu od u rod zen ia do w y b u ch u p ow stan ia C h m ieln ick ie g o , zam ykają się w kilk u zdaniach. N ie w ie le lepiej przedstaw ia się sytuacja w h istoriografii o b co ję zy cz n e j. P onadto, w zebranych p rzez au tora op racow an iach istn ieją istotn e różn ice. Z literatury przedm iotu d o w ia d ujem y się, ż e p rzy sz ły p rzy w ó d ca k ozack i p ełn ił fu n k cję pisarza w łu ck im zam ku (1 6 2 6 ), n am iestn ik a łu c k ie g o starosty, sę d z ie g o sądu zie m sk ie g o , był p rzew o d n iczą cy m sądu w o je w ó d z k ie g o w K ijo w ie (1 6 4 0 )7. Inaczej lin ię k a riery budują h istorycy ukraińscy. W ed łu g nich, słu żb ę w są d zie grodzkim w Ł ucku W y h o w sk i rozp o czą ł w latach tr zy d ziestych , a w 1635 roku został n am iestn ik iem starosty łu c k ie g o 8. W sk a zy w a n o na u d ział Jana przy organi zo w a n iu b ractw a łu c k ie g o , oraz na j e g o o b e c n o ść na sejm iku łu ck im kaptu row ym p o śm ierci króla Z ygm u n ta III W azy w 1632 roku9. P o ja w ił się też w ą te k pracy w k ancelariach: k om isarza k ró lew sk ieg o do spraw k o zack ich , p o w o ła n e g o m o c ą k onstytucji z 1638 roku oraz pryw atnej, hetm ana w ie lk ie g o k o ron n ego M ik ołaja P o to c k ie g o 10. C z ę ść z ty ch są d ó w w y m a g a rew izji, c z ę ś ć u zu p ełn ien ia. Z a zn a czy ć n ależy, ż e w ą tła b aza n ie p o zw a la stw orzyć p e łn e g o obrazu p rzeb iegu kariery.
D o rekonstrukcji kariery Jana W y h o w sk ie g o n iezb ęd n e je s t ro zp o zn a nie problem atyki fu n k cjon o w an ia adm inistracji grodzkiej i ziem sk iej, kan celarii i są d ó w grod zk ich oraz ziem sk ich . D o ro b ek p iśm ie n n ictw a p o ls k ie g o j e s t tutaj w ie lc e p o m o c n y 11. K o n ie czn a j e s t ró w n ież zn a jo m o ść sytuacji [w:] БохданХмельницкий та його доба. MamepicmuмiжнародноiнауковоХконференцИ
присвяченоХ 400^ччю eid дня народження велкого гтьмана (КиХв, 24 жовтня 1995),
Ки1в 1996, s. 76-77; Aktywność Wyhowskiego z interesującego nas okresu zawarta jest w pracy Gawrońskiego: F. Rawita-Gawroński, Polityka kozacka w ostatnich latach Boh
dana Chmielnickiego, Lwów 1910.
7 T. Krząstek, op. cit., s. 115. Por.: J. Bartoszewicz, op. cit., s. 21.
8 Ю. Мицик, Гетьман..., s. 9. Por.: О. M. Апанович, Виговський 1ван Остапович..., s. 113; В. Щербак, op. cit., s. 10.
9 J. Bartoszewicz, op. cit., s. 21.
10 Ibidem; T. Krząstek, op. cit., s. 115; О. M. Апанович, Виговський 1ван Остапович..., s. 113; Полководщ ВШська Запорозького..., s. 43; А. £. Заяць, op. cit., s. 76.
11 R. Jop, Środowisko urzędnicze kancelarii grodzkich w Chełmie, Lublinie i Krasnymsta-
wie w drugiej połowie XVII wieku, Lublin 2003. Jop we wstępie przedstawił obszer
nie dorobek historiografii w zakresie badań nad urzędnikami i kancelariami grodzkimi. Z ważniejszych prac, jakie ułatwiają zrozumienie przebiegu kariery Wyhowskiego, na leży wskazać: s. Kutrzeba, Sądy ziemskie i grodzkie w wiekach średnich. Województwo
krakowskie 1374-1501, Kraków 1901; idem, Studya do historyi sądownictwa w Polsce,
Serya I, Lwów 1901; K. Maleczyński, Urzędnicy grodzcy i ziemscy lwowscy w latach
1352 -1783, Lwów 1938; P. Dąbkowski, Uwagi o urządzeniu ksiąg sądowych w dawnej Polsce, Lwów 1918; idem, Urzędnicy kancelaryjni sądów ziemskich i grodzkich w dawnej Polsce, Lwów 1918; idem, Palestra i księgi sądowe sanockie w dawnej Polsce, [w:] Pa miętnik Historyczno-Prawny, red. P. Dąbkowski, t. I, z. 6, Lwów 1925; idem, Palestra i księgi sądowe ziemskie i gordzkie w dawnej Polsce, [w:] Pamiętnik Historyczno-Praw ny, red. P. Dąbkowski, t. III, z. 2, Lwów 1926; J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia państwa i prawa polskiego, Warszawa 1976; J. Bielecka, Kancelaria grodzka wielkopolska w XvI-XVIII w., Studia Źródłoznawcze, t. I, 1957, s. 119- 135; Z. Górla-
ski, Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warszawa 1983; A. Wyczański, Spojrzenie na
sp o łe czn o -p o lity cz n e j na W ołyn iu i K ijo w sz c z y ź n ie , s z c z e g ó ln ie w zak resie z w ią z k ó w k lien to w sk ich , które od gry w a ły zn aczn ą rolę w p rzeb iegu kariery u rzęd n iczej. I ta p rob lem atyk a je s t coraz szerzej om a w ia n a w literaturze dla W ołyn ia i w o je w ó d z tw a k ijo w sk ie g o , przy cz y m n ie je s t to obszar b a d a w c z y w p ełni ro z p o zn a n y 12. K lu c z o w ą rolę o d g ryw a an aliza zaw artości k siąg łu c k ic h grod zk ich i zie m sk ic h dla drugiej p o ło w y lat d w u d ziesty ch i p ierw szej lat trzyd ziesty ch X V II stu lecia, tj. dla p rzy p u szcza ln eg o okresu pracy Jana w grodzie.
i je j wschodni sąsiedzi od średniowiecza po współczesność. Studia i materiały ofiarowa ne Profesorowi Stanisławowi Alexandrowiczowi w 65 rocznicę urodzin, red. Z. Karpus,
T. Kempa, D. Michaluk, Toruń 1996, s. 8 5 - 92; W. Kłaczewski, Z badań nad urzędnikami
kijowskimi XVI-XVIII wieku, [w:] Studia historyczno-prawne. Prace poświęcone Profe sorowi Janowi Seredyce w siedemdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestopięcio lecie pracy naukowej, red. J. Dorbisz, W. Kaczorowski, Opole 2004, s. 111-118; Seria
Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII-XVIII wieku. Spisy, red. A. Gąsiorowski. Ziemie
ruskie bez Bracławszczyzny i Wołynia obejmuje t. III.
12 Dla województwa kijowskiego kapitalne znaczenie mają wyniki badań Henryka Litwina
Napływ szlachty na Ukrainę 1648-1659, Warszawa 2000; idem, Struktura przestrzenna województwa kijowskiego i je j wpływ na życie społeczne i polityczne szlachty w latach 1569-1648, Kwartalnik Historyczny, R. CIX, 2002, z. 3, s. 55-66; idem, Rody pańskie Kijowszczyzny 1569-1648. Status majątkowy, Przegląd Wschodni, t. VIII, z. 2, 2002,
s. 235-292, s. 291; idem, Fakcje magnackie na Kijowszczyźnie 1659 -1648, [w:] Władza
i prestiż. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku, red. J. Urbanowicz, Białystok
2003, s. 47-70; idem, Transakcje kredytowe i dzierżawne a system klientalny na Kijowsz
czyźnie w pierwszej połowie XVII wieku. Sonda, [w:] Patron i dwór. Magnateria Rzeczy pospolitej w X V I- XVIII wieku, red. E. Dubas-Urwanowicz i J. Urbanowicz, Warszawa
2006, s. 109-118. Ostatnio ukazała się nowa publikacja: idem, Równi do równych. Kijow
ska reprezentacja sejmowa 1569-1648. Z innych warto wskazać: E. Dubas-Urwanowicz, Nadania, dzierżawy i „trzymanie do wiernych rąk” w dobrach Tomasza Zamoyskiego w latach 1618-1638, [w:] Patron i dwór..., s. 99-108. Dla Wołynia i Kijowszczyzny wio
dącą pracą jest dzieło Mazura: K. Mazur, W stronę integracji z Koroną. Sejmiki Wołynia
i Ukrainy w latach 1569 -1648, Warszawa 2006. Z innych można wskazać: T. Kempa, Konstanty Wasyl Ostrogski (ok. 1524/1525-1608) Wojewoda kijowski i marszałek ziemi wołyńskiej, Toruń 1997; idem, Kariery przedstawicieli prawosławnych rodów Ogińskich i Stetkiewiczów XVII wieku - podobieństwa i różnice awansu społecznego, ekonomiczne go i politycznego, [w:] Władza i prestiż ...., s. 345-368; J. Rzońca, Klienci Konstantego
Wasyla Ostrogskiego w walce z unią brzeską na sejmach z przełomu XVI i XVII wieku,
[w:] Patron i dwór..., s. 301-320; H. M. Яаковенко, Укра'тська шлахта з ктця XIV
до середини XVII ст. (Волинь i Центральна Укр'та), Кшв 1993; eadem, Posłowie województwa wołyńskiego, kijowskiego i bracławskiego na sejmach Rzeczypospolitej w końcu XVI i w pierwszej połowie XVII wieku (Próba portretu zbiorowego), [w:] Spo łeczeństwo obywatelskie i jego reprezentacja (1493-1993), red. J. Bardach, W. Sudnik,
Warszawa 1995, s. 88-93; eadem, Нарис Ктори cредньовiчноi' та ранньомодерноi
Укра'ши, Кшв 2005; I. Г. Плевако, Володимирськ урядники - посли Волинського воеводства на cеймi Pечi Посполито'1' у другш половинi ХУ11 ст., [w:] Минуле i сучасне Волинi та П о л с я : Володимир-Волинський в штори Укра'ши та Волит. Збiрник наукових праць. Матерiали Х1У Волинсько'1' науковоi icторико-краезнавчоi конференцИ, присвячено'1' 13-й рiчницi Незалежноcтi Укра'ши та 680-й рiчницi надання Володимиру-Волинському Магдебурзького права, Володимир-Волинський
- Луцьк, 2004, s. 142-145; idem, Посольськарепрезентащя Волинського воеводства
у другш половит ХУ11 ст., [w:] Наyковi записки: Збiрник праць молодих вчених та аcпiрантiв, Кшв 2005, t. XI, s. 54-79.
W n in iejszy m artykule autor p odejm u je próbę u stalen ia p o d sta w o w y ch inform acji b io g ra ficzn y ch , oraz próbuje p rze śle d z ić p ie rw sz y etap kariery, który k o ń c zy się w raz z w y b u ch em p o w stan ia w 1648 roku i przejściem W y h o w sk ie g o na stronę k o za ck ą 13. Praca z p e w n o śc ią n ie w y czerp u je z a gad nien ia, m a raczej stan ow ić za ch ętę do d a lszy ch badań nad p ełn y m p o zn an iem lo s ó w hetm ana. W rozw oju kariery n ie u w z g lę d n io n o p ła sz czy z n y w o jsk o w e j, w tym , p o stu lo w a n e g o p rzez n iektórych badaczy, w ątk u pracy w kancelarii k om isarza k ró lew sk ieg o i prywatnej kancelarii M ik ołaja P o to c k ie g o , h etm ana w ie lk ie g o k oron nego. Z a gad n ien ia te w y m a g a ją oso b n y ch studiów.
C zas i m iejsce urodzin Jana O sta fiew ic za W y h o w sk ie g o są trudne do ustalenia. W ię k sz o ść b io g r a fó w hetm ana k o z a c k ie g o pom ija te zagadnienia. P osiad am y zb yt m a ło w sk a z ó w e k m o g ą c y ch u ła tw ić o d p o w ied ź. Juryj M y - cy k w sk a za ł na rok 1616, le c z n ie podał, z c z y m tę datę n a leża ło b y łą c z y ć 14. A u tor m iał za p ew n e na u w a d ze d oku m ent z m aja 1631 roku w p isa n y przez Iw an a W y h o w sk ie g o do akt grod zk ich w Ł ucku i zakładał je d n o c z e śn ie , ż e w p isu dokon ał m ło d z ie n ie c , który o sią gn ął lata spraw ne (15 lat), czy li u zy sk a ł z d o ln o ść do c z y n n o ści p raw n ych 15. B ardziej p raw d op od ob n e je st jed n ak , ż e n astąp iło to w c z e śn ie j. P rzem a w ia ła b y za tym praktyka prawa lite w sk ie g o , w yn ik ająca z o b o w ią zu ją cy ch S ta tu tó w , które za w ie k dojrzały m ę ż c z y z n u zn a w a ły 18 lat16. P o z w a la nam to p rzesunąć cza s u rod zin h et m ana na rok 1613. Jednak i ta data b ęd zie n iep raw d ziw a, je ś li Iw an a W y h o w sk ie g o , p ełn ią c eg o w 1629 roku fu n kcję n am iestn ika starosty łu c k ie g o , u to żsa m im y z p rzy szły m h etm anem k o za ck im 17. M ia łb y w te d y 16 lat. Prak 13 Artykuł stanowi publikację częśri badań prowadzonych w ramach pracy doktorskiej po święconej sylwetce Jana Wyhowskiego, pisanej na Uniwersytecie Wrocławskim pod kie runkiem naukowym prof. dr hab. Jerzego Maronia.
14 Ю. Мицик, Гетьман..., s. 3.
15 J. Bardach, B. Leśniodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1993, s. 251.
16 P. Dąbkowski, Prawo prywatne polskie, t. I, Lwów 1910, s. 216; idem, Zarys polskiego
prawa prywatnego, Lwów 1921, s. 52.
17 Архивь Юго-Западной России, издаваемой Коммисаею дла разбора древнихь
актов,состоящей при Юевскомъ, Подолськомъ и Волонском Генераль-Губернатори
(dalej: Архивь ЮЗР), cz. I, t. VI, 1883, s. 605. Większość badaczy w osobie Iwana Wy- howskiego, pisarza grodzkiego i namiestnika łuckiego starosty, widziała przyszłego het mana kozackiego. Występują jednak w dyskusji głosy mówiące, że chodzi tutaj o dziada hetmana, także Iwana (В. Л. Модзалевскш, op. cit., s. 219-220). Wiele za tym wskazuje, by podtrzymać pogląd większości- obecność przedstawicieli rodu Wyhowskich w Łuc ku, doświadczenia Jana, wynikające ze służby w grodzie, współpraca z osobami, które również pracowały w grodzie łuckim przed wybuchem powstania Chmielnickiego, m. in. z Bieniawskim, kasztelanem wołyńskim, kierującym w od 1657 roku misją mającą do prowadzić do porozumienia z Kozakami oraz Pawłem Teterą, którego ponadto łączyły - postulowane przez badaczy - związki powinowactwa z Wyhowskim. Jednak z zebra nych przez autora materiałów nie można uzyskać jednoznacznej odpowiedzi. Potrzeb na jest pełna analiza dokumentów, jakie kryje Центральний Державний кторичний Архiв Украши м. Кшв (dalej: ЦД^АУ Кит), szczególnie ksiąg grodzkich łuckich za lata 1625-1635, czyli przypuszczalnego okresu pracy Jana w kancelarii (księgi łuckiego sądu grodzkiego, fond 25, spr. 1; księgi sądu ziemskiego, fond 26, spr. 1). Księgi grodzkie za
tyka aw an su w strukturach zarządu starościń sk ieg o, o czym dalej b ęd zie m o w a , w sk a zy w a ła , że urząd ten b y ł n a jw y ższ y m , jak i m o żn a b y ło osiąg n ą ć i b y ł łą c z o n y c z ę sto z ob o w iązk am i p isarza g ro d zk ieg o. Jan m u siał w c z e śniej od b y ć praktykę w kancelarii i p ełn ić n iż s z e fu n k cje (k a n celisty). O kres taki w y n o s ił zazw ycza j od kilku, do k ilkunastu lat. Z w aża ją c na ten fakt, n a leża ło b y narodziny h etm ana k o z a c k ie g o p rzesunąć na p ierw szą dekadę X V II w iek u . W ob ec te g o , w ch w ili śm ierci (1 6 6 4 rok) m ia łb y o k o ło 6 0 lat. W próbach u stalen ia daty urodzin n ie m am y te ż oparcia w p ó źn ie jszy c h p rze kazach, a p rzecież tak ie p o zw alają o k reślić w ie k p oprzed n ik a Jana, B o h d a na C h m ie ln ic k ie g o 18. W ze zn an iach k ozak a D ym itra Sulim ki z 1664 roku, osk arżających ek sh etm an a o k n ow an ia p rze ciw R z ecz y p o sp o litej, czytam y:
„ O w n ie b o w z ię c u naj. P a n n y R u sk ie y p r z y s l a ł F e d o r a z b a la b a n o w k i k o za k a i p o d d a n e g o s w e g o d o Sirka, ż e b y m u [W y h ow sk iem u - D . G .] b y ł b r a tem i z a w ia r ę c h rze śc ija ń s k ą z nim s p o łe m w z ią ł się. O b ie c u ją c b y ć O y cem U k r a in y "19. O statnie stw ierd zen ie m o ż e m ie ć różne zn a cz en ie i n ie przyb liża
n as do w y ja śn ien ia zagadnienia.
B rak k onkretnych p rzek a zó w spraw ia, ż e tak że m ie jsc e u rod zin p o zo sta j e n iep ew n e. O d n ośn ie ojca O stafija, do in teresu jąceg o nas okresu, p o sia d a m y garść nader skrom nych inform acji sp row ad zających się do k ilk u fak tów :
1) w 1618 roku p ro ceso w a ł się z Jan uszem O strogsk im o ch ło p ó w zb ieg ły ch z m ajętn ości w y h o w sk ic h 20, 2 ) p osiad ał m ia ste czk o H o h o le w 21, 3) p rzeb y w a ł w o to c zen iu archim andryty Ł aw ry P eczersk iej, a p otem zw ierzch n ik a C erkw i p raw osław nej na U k rain ie P iotra M o h y ły i d ziałał w latach trzy d ziesty c h i czterd ziesty ch X V II w iek u w b ractw ie k ijo w sk im 22. N ie u dało się u stalić, k ied y O stafi nabył H o h o lew , m o ż liw e ż e dopiero w c z a sie p o
interesujący nas okres są kompletne. Ilość spraw wnoszonych do grodu była duża, dla tego średnio na rok przypada pięć ksiąg. Należałoby zatem przejrzeć ponad pięćdziesiąt ksiąg z lat 1625-1635 (opisy od 141-199). Ze względu na ograniczone możliwości autor dokonał tylko częściowej kwerendy, obejmującej kilka wybranych ksiąg. Uzupełnienie stanowiły dziewiętnastowieczne wydawnictwa źródłowe, w których zamieszczono część wpisów z łuckich ksiąg.
18 Chodzi o relację weneckiego posła M. Sagredo, który w swym raporcie z 1649 roku stwierdził, że Chmielnicki ma 54 lata. Zob. J. Kaczmarczyk, Bohdan Chmielnicki, Wroc ław 1988, s. 9.
19 Biblioteka Czartoryskich, sygn. 402, k. 533, Confessata Dmitra Sulimki Niebozczyka Jana Wyhowskiego Instrumentum do wzbudzonych w Ukrainie buntow przesłuchane w obozie pod Stawiszczami od nas Starszych Woyska Zaporozkiego ano 1664 Augu- sti 3.
20 Summaryusz spraw dekretowych, potocznych, zapisowych z księgi ruskiej wdstwa ki jowskiego 1618 roku, co do egzekucyi wpisany, A. Jabłonowski, Źródła dziejowe, t. XXI,
Warszawa 1894, s. 275.
21 В. Сенютович-Бережний, Pid i родина Виговських (1сторично podoeidna
po3eidrn), Украшський 1сторик, R. 1970, z. 1-3 (25-27), s. 152; Полководц Вшська Запорозького..., s. 41.
22 Истopiя Киевской Духовной Акаднемш (nеpioд до мохилянскт), oprac. С. Голубев, (bez miejsca wydania)1886, s. 34; В. М. Горобець, Виговський Остап (Свстафш), [w:] Киево-Могилянська aкaдемiя в iменaх..., s. 116.
w sta n ia C h m ieln ick ie g o 23. W cześn iej w ło ś ć h o h o lew sk a n a leżała do M ik o łaja H le b o w ic z a , a w 1642 roku n o w y m w ła śc ic ie le m zo sta ł Stefan A ksak, sęd zia k ijow sk i, który z a licz a ł się w p o c z e t la ty fu n d y stó w k ijo w sk ic h 24. N ie m am y te ż p ew n o ści, c z y O stafi na stałe p rzeb y w a ł w K ijo w ie przed 1631 rokiem , k ied y odnajdujem y ślad j e g o pobytu. N ie brał u d ziału w elek cji Z a chariasza K o p y ste ń sk ie g o na archim andrytę k ijo w sk o -p e c z e r sk ie g o w 1624 roku25. N ie p od p isał ró w n ież protestacji w 162 9 roku szlach ty kijow skiej p rze ciw k o p rop on ow an em u p rzez króla Z ygm u n ta III W azę sob oro w i m ają cem u z łą c z y ć p raw o sła w n y ch z u nitam i26. O ba d oku m enty n ie przesądzają jed n a k sprawy. N a elek cji K o p y ste ń sk ie g o sta w iło się d użo mniej szlach ty p raw osław n ej, n iż na p o d ob n ych zjazd ach z 164 7 roku. N a to m ia st akt pro testacji z 1629 roku został w n ie sio n y p rzez grupę p rzed sta w icieli szlach ty z w o je w ó d z tw a (23 o so b y ), która zjech a ła w celu za ła tw ien ia pryw atnych spraw do grodu ży to m ie r sk ie g o 27. Z e w z g lę d u na cią że n ie Z a u sza do K ijo w a , znajdujących się tam m ajętn ości W y h o w sk ich , o b e c n o ść O stafija w g ro d zie nad D n iep rem n ie p o w in n a b u d zić w ię k sz y c h w ą tp liw o ś c i28. N a tym etap ie badań m u sim y poprzestać na stw ierd zen iu , ż e p rzy szły hetm an u ro d ził się w W y h o w ie, m niej p raw d op odob n y je s t K ijów . Z g o d z ić się n ależy z M y c y k iem , ż e n ie m o g ła to b y ć Ruda. D ob ra te w e s z ły w skład m ajątków ro d o w y ch w p ó źn ie jszy m o k resie29. O d rzu cić n a le ży tak że p ołta w sk ą w ło ś ć H o h o lew , braną p od u w a g ę p rzez n iek tórych b ad aczy u kraińskich30.
W ob ec braku źródeł, n ic p e w n e g o n ie m o ż e m y p o w ie d z ie ć rów n ież o n a jm ło d szy ch latach Jana. W ok resie szk o ln y m p rzeb yw ał w K ijo w ie. Z n adnieprzańskim grod em zw ią za n y b y ł o jc ie c O stafi. D w o r y Piotra M o - hyły, archim andryty Ł aw ry P eczersk iej, a n astęp n ie zw ierzch n ik a C er k w i p raw osław n ej, ja k i A d am a K isie la , k asztelan a cz ern ih o w sk ieg o , a od
23 В. Л. Модзалевскш, op. cit., s. 219.
24 H. Litwin, Rody pańskie Kijowszczyzny..., s. 248; idem, Równi do rów nych ., s. 104 105.
25 Юевскш Митрополить Петрь Могила и его сподвижники, oprac. С. Голубев, Юевь 1883, t. I, s. 269-273, Akt elekcji Zacharego Kopystyńskiego na archimandrytę kijow- sko-peczerskiego.
26 Ibidem, s. 365-367, Protestacja szlachty kijowskiego powiatu. 27 Ibidem, s. 367.
28 O Wyhowie, wchodzącym w skład włości leżących nad rzeką Uszą, tzw. Zausze. Zob.: A. Jabłonowski, Źródła..., t. XXII, Warszawa 1897, s. 517; W. Bobiński, Województwo
kijowskie w czasach Zygmunta III Wazy. Studium osadnictwa i stosunków własności zie mi, Warszawa 2000, s. 358.
29 Ruda od XV w. była własnością rodu Daniłłowiczów. W pierwszej połowie XVII w. wła ścicielem był wojewoda ruski Jan Daniłowicz. Po jego śmierci (1630) majętność odzie dziczył syn Stanisław, starosta korsuński. Zginął on w niewoli tatarskiej w 1636 roku. W rękach Wyhowskich Ruda, wraz pobliskimi włościami, znajdowała się od 1660 roku. Jako pierwszy władał majątkiem Jan Wyhowski, hetman kozacki. W rodzinie hetman dobra pozostały do 1773, kiedy to zostały przejęte przez Stanisława Worcla. Zob. P. Dąb- kowski, Z przeszłości Rudy i Kochawiny, Lwów 1928, s. 6-7; Ю. Мицик, Гетьман..., s. 5.
16 46 roku k ijo w sk ie g o , b y ły w za sa d zie je d y n y m i centram i p o lity czn y m i w tym cz a sie, skupiającym i drobną p raw osław n ą szlach tę w o je w ó d z tw a 31. Z tym p ierw szym , o jc ie c p rzy sz łe g o hetm ana w sp ó łp ra co w a ł w bractw ie cerk iew n ym . P o śm ierci M o h y ły O stafi m ocniej z w ią z a ł się z K isie le m i w oparciu o k asztelan a k ijo w sk ie g o k on tyn u ow ał rozw ój kariery. W efek cie w 1651 roku został n am iestn ik iem zam ku w K ijo w ie 32. N a cz a sy m ło d o ści Iw an a przypadł w z ro st zn a cz en ia grodu nad D n iep rem . O d lat d w u d ziestych sied em n a ste g o stu lecia stał się on centrum k ultu row ym U k rain y33. W p o czą t k ach X V II w iek u lic z y ł n iesp ełn a p iętn a ście ty się c y m ie sz k a ń c ó w i szyb k o się rozw ijał. U trzy m y w a ł siln e kontakty z in n ym i m iastam i na U krainie. W ażn ym zagad n ien iem dla K ijo w a b y ła od b u d o w a m etrop olii p ra w o sła w nej. K lu c z o w a b y ła w iz y ta patriarchy je r o z o lim sk ie g o T eofan esa, z a k o ń c z o na w y ś w ię c e n ie m hierarchów p raw o sła w n y ch na teren ie K o ron y i L itw y 34. W sp o m n ie ć te ż n a le ży o zw ią zk a ch m iasta z w o jsk ie m zap orosk im h etm a na Piotra K o n a sz e w ic z a Sahajdaczn ego, a p rzede w sz y stk im o tak w ażn y m w yd a rzen iu , jak im b y ło w p isa n ie się h etm ana w raz z k ozak am i do bractw a k ijo w sk ie g o 35. H isto ry cy ukraiń scy kładli n a cisk na w y tw o r z e n ie się w tym c z a sie soju szu m ię d z y in telig en cją p raw osław n ą, tutaj szlach tą d yzunicką. a w o jsk ie m zap orosk im 36. Z jaw isk a, które przyp ad ały na m ło d o ść i k szta łto w a n ie się p o g lą d ó w W y h o w sk ie g o oraz p o zw a la ją ce m u otrzym ać staranne w y k sz ta łc e n ie , o m ó w io n e zo sta ły w literaturze37.
O ż y w ie n ie k ultu row e i relig ijn e na U k rain ie p o z w o liły Janow i u c z ę s z cz a ć do szk o ły brackiej. C o praw da n ie za c h o w a ła się k om p letn a lista
31 O dworach magnackich na Kijowszczyźnie i ich roli zob. H. Litwin, Struktura przestrzen
n a . , s. 62-64.
32 E. Rulikowski, Opis powiatu kijowskiego, wydał M. Dubiecki, Warszawa 1913, s. 183. 33 К. I. Стецюк, Кшв - центр освiти i науки на УкраШ вXVII ст., У1Ж, nr 10-12, 1970,
s. 59, 61; W. A. Serczyk, Na dalekiej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny do 1648 roku, Kraków 1984, s. 181.
34 T. Kempa, Problematyka wyznaniowa w ugodzie hadziackiej, [w:] 350-lecie...., s. 204. 35 M. Drozdowski, Religia i Kozaczyzna zaporoska w Rzeczypospolitej w pierwszej poło
wie XVII wieku, Warszawa 2008, s. 78; З. I. Хижняк, Киево-Могилянсьт академия,
Киев 1988, s. 35-37; З. I. Хижняк, В. К. Маньшвський, Iсторiя Киево-МогилянськоХ
академи, Кшв 2003, s. 17-20, 27.
36 М. Грушевський, Iсторiя УкраХни - Руси, t. VII (Козацы часи - до року 1625), Кшв 1995, s. 400-404. W najnowszej polskiej historiografii występują zbieżne poglądy: T. Kempa, Problematyka wyznaniowa w ugodzie hadziackiej, [w:] 3 50 -lecie., s. 204. 37 О. Попельницька, Кшвський замокXIV-XVII ст. У свiтлi писемних та архeологiчних
джерел, Кшвська Старовина, nr 3, 2006, s. 40; K. W. Charłampowicz, Polski wpływ na szkolnictwo ruskie w XVI i XVII stuleciu, Lwów 1924; s. Tync, Szkolnictwo i wycho wanie w Polsce XVI w., [w:] Kultura staropolska, Kraków 1932, s. 346-347; R. Wro
czyński, Dzieje oświaty polskiej do roku 1795, Warszawa 1983; Szkolnictwo prawo
sławne w Rzeczypospolitej, red. A. Mironowicz, Białystok 2002; В. Потульницький, 1нтелектуальт впливи Заходу на духовне життя УкраХнськоХ елти в XVII-XVIII ст., Кшвська Старовина, nr 1, 2001, s. 3; Юевскш Митрополить Петрь М оги ла.;
s. 413-414; З. I. Хижняк, В. К. Маньшвський, op. cit., s. 17-20; К. I. Стецюк, Кшв -
центр о с в т и .; Н. Яаковенко, Нарис шторИ.., s. 285-310; W. A. Serczyk, op. cit.,
u czn ió w , p o zw alająca o d n a leź ć W y h o w sk ie g o 38, jed n ak w ą tp liw o śc i ro z w ie w a p ó źn ie jsza relacja, w której pisarz gen eraln y w stosunku do u c z n ió w brackiej w s z e c h n ic y m ów ił: „om h u x u caM a3 ecMb”39. W ię k sz o ść badaczy
w id z ia ła g o te ż w śród stu d en tów n o w op o w sta łej A k a d em ii M o h y la ń sk iej40. S zk o ła bracka, do której u c z ę s z c z a ł W y h o w sk i, u fu n d o w an a zo sta ła dzięki H a lsz c e H u le w ic z ó w n ie w 1615 roku41. W jej strukturze i p ro ce sie nauczania o d c isn ę ły się w p ły w y lw o w s k ie g o ośrodka i A k a d em ii w O strogu42. M ia ło to zw ią z e k z rektoram i p la có w k i k ijow sk iej. P ier w szy m b y ł Iw an M a tw ijo w icz B o reck i, cz ło n e k bractw a, w c ześn iej rektor szk o ły lw o w sk iej. D z ię k i n iem u przyjęty statut b y ł w z o ro w a n y na statu cie lw o w sk iej w sze ch n ic y . W p ły w y lw o w s k ie u w id aczn iają się ró w n ież w zak resie p rocesu d y d a k ty czn eg o czy u ży w a n y ch podręcznik ów . D o rozw oju p la có w k i p rzy czy n ił się M ak sym Sm otryck i, syn rektora A k ad em ii ostrogsk iej. S w o je d o św ia d c zen ia nabyte p o d cza s stu d iów w k ilk u u n iw ersyteta ch Europy, w y k o rz y sty w a ł w pracy w g ro d zie nad D n iep rem . W k ład p o ło ż y li k olejn i rektorzy, K asjan S a k o w ic z , w y c h o w a n e k A k ad em ii Z am ojskiej i C h om a J e w le w ic z , w y k s z ta łc o ny na U n iw e r sy te c ie K rak ow sk im 43.
D z ię k i z a p isce Ignata J elew icza , k tórego stryja C h om ę w sp o m in a n o w y ż e j, znana je s t kadra p e d a g o g ic zn a z lat d w u d ziesty ch X V II w ieku: „p r z y
m o n a sty ru B ra tsk im B o h o ia w len sk im , k tó r y m ia ł m a g istro w : w ru sk ie j szk o le [ . . . ] T h eodora, m o sk a la rodem , w in fim ie I a k u b a M e m le w ic z a [ ...] , w g r a m a ty c e - S a w u A n d r z e je w ic z a M o h ilo w ia n in a , w syn a x im - B a z y le g o B e re ze c k ie g o , sy n a p r o to p o p y k ijo w s k ie g o ”44. Z c z ę śc ią „ m a gistro w ” m ó g ł
zetk n ąć się W y h o w sk i. W szk o le u c z o n o sta r o -cerk iew n o -sło w ia ń sk ieg o , ru sk iego, p o lsk ie g o , greki i ła c in y 45. Z listó w , ja k ie w p ó źn ie jszy m cz a sie w y c h o d z iły spod ręki pisarza gen era ln eg o , a n astęp n ie hetm ana w y n ik a, że spraw nie p o słu g iw a ł się ob cą m ow ą. P ism a o w e św iad czą , ż e autor posiad ł u m iejętn o ści z zakresu k aligrafii. W ie le d o k u m en tó w W y h o w sk ie g o , n aw et te p isan e w trudnych w arunkach, „po żołn iersk u ”, b y ły staranne, zdradza ją c e o g ła d ę p isz ą c e g o 46. N a w y k sz ta łc e n ie Jana, z w ią z a n e z c z y n n o śc ia 38 Do naszych czasów dotrwał jeden spis obejmujący 20 nazwisk. Zob. З. I. Хижняк,
В. К. Маньшвський, op. cit., s. 37.
39 I. К. Крип'якевич, Богдан Хмельннцький, Кив 1954, s. 68.
40 О. М. Апанович, Виговський 1ван ОсташЬич..., s. 113; idem, Гетьмани Укра'ти..., s. 70; З. I. Хижняк, В. К. Маньшвський, op. cit., s. 53; О. Задорожна, Студгенти
КиХвського кoлегiуму 1630-1650-х роюв, [w:] 350-lecie...., s. 368; Taki pogląd istnieje
również w literaturze polskiej: T. Krząstek, op. cit., s. 115.
41 Истopiя Киевской Духовной Акаднемш..., s. 10, Zapis Halszki Hulewiczówny. 42 З. I. Хижняк, В. К. Маньшвський, op. cit., s. 38.
43 З. I. Хижняк, op. cit., s. 46-49. Zob. też: eadem, Ректори Киево-МогилянськоХ академп
XVII-XVIIIст., Кшв 2002.
44 Истopiя Киевской Духовной Акаднемш..., s. 75, Zapiska biograficzna Ignata Ielewic- za.
45 З. I. Хижняк, В. К. Маньшвський, op. cit., s. 34.
46 Центральний Державний кторичний Архiв Украши м. Львiв (dalej: ЦД!АУ Львiв), fond 132, opis 1, nr 368, ark. 1, 3, 5.
m i pisarskim i w sk a z y w a li tak że kronikarze47. Z za c h o w a n e g o „porządku sz k o ln e g o ” w sz e c h n ic y łu ck iej, p o w sta łe g o na b a zie k ijo w sk ie g o , p łyną in form acje o re a lizo w a n y ch p rzed m iotach . Są tam w y m ie n io n e p o d ręczn i ki: „гр а м а т и к и , поет ики, р и т о р и к и , дгалект и ки , я а к о кн иги для уч н гв
п о т р 1 б н Г 4*. U c z o n o tak że geom etrii, astronom ii oraz m u zyk i. R o z b u d o w a
ny system k ształcen ia, oparty na w yk ład a n iu sied m iu sztuk w y z w o lo n y c h , w sk a z y w a ł na ak adem ick i charakter szk o ły k ijow sk iej, która sw ój n iefo r m aln y charakter akadem ii u tw ierd ziła d zięk i hram otom patriarchy T eofan esa z 1620 i 1621 roku. Z a taką m u siała b y ć u w ażn a, skoro W ilh elm B eauplan, autor o p isó w Ukrainy, o d n o śn ie w sz e c h n ic y k ijow sk iej u ż y w a ł ok reślen ia „A k ad em ia” lub „ U n iw ersy tet”49.
Z ro zu m ien ie potrzeb y rozw oju szk o ln ic tw a u w id o c z n iło się w d zia ła n iach W y h o w sk ie g o . W okresie, k ied y objął p osa d ę pisarza gen era ln ego , w o jsk o w a kancelaria stała się w a żn y m ośrod k iem o św ia to w y m i kultural n ym dla p aństw a k o za ck ieg o . Tutaj praktykę o d b yw a li a b so lw en ci K o leg iu m k ijo w sk ie g o , którzy p o za k o ń czen iu „stażu ” p ełn ili fu n k cje w adm inistracji p u łk o w ej50. W yh ow sk i w pełni d ocen ia ł w a ż n ą rolę u cze ln i w k ształtow an iu się idei p aństw a k o za ck ieg o , d latego dbał o jej rozw ój w ok resie sw o je g o h e tm a ^ tu 51. R o la A k ad em ii, w o k resie H e tm a ń sz czy z n y a p otem R u in y n ie u stan n ie w zrastała, stając się m iejscem k szta łcen ia m ło d z ie ż y w y w o d zą cej się z k ręg ó w n ow ej elity sp ołeczn ej - k ozack iej starszyzn y i p ra w o sła w nej szlachty. W p ó źn ie jszy m ok resie liczb a tej m ło d z ie ż y sta n o w iła p o w a ż n y o d setek stu d en tów 52. W y h o w sk i u trzym yw ał kontakty z u czo n y m i na U k rain ie, m. in. F eo d o zjem S o fo n o w ic z e m , p ełn ią cy m w c z a sie p ow stan ia C h m ieln ick ie g o fu n k cję rektora K o leg iu m k ijo w sk ie g o 53. W iem y ró w n ież o j e g o kontaktach z hierarcham i C erkw i, w tym z patriarchą m o sk iew sk im N ik o n e m , który przesłał m u k się g i p otrzeb ne do w y p o sa ż e n ia cerk w i54.
47 Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk (dalej: BPAU i PAN), sygn. 1275, k. 85, Kronika rymowana wypadków politycznych w Polsce; C. Величко, Лтопж, преклад з книжно! украшсьо! мови В. Шевчук, t. I, Ки!в 1991, s. 216.
48 Za: I. Хижняк, В. К. Маньшвський, op. cit, s. 34.
49 К. I. Стецюк, Кшв - центр освти i науки..., s. 61. O działalności Teofanesa na Ukra inie: W.A. Serczyk, op. cit., s. 186-189.
50 O. Г. Перехрест, Освтня i культурна дiяльнicть генерально'1' вшськовой канцеляри у другш половин XVII ст., [w:] Укра'1'нська козацка держава. Витоки та шляхи icторичногорозвитку. (Матерiали Четвертих Всеукра'шських Кторичних читань), ред. В. А. Смолш, Кшв-Черкаси, s. 168-170; О. Задорожна, op. cit., s. 363-371. 51 З. I. Хижняк, В. К. Маньшвський, op. cit., s. 53. 52 С. А. Кисшь, Участь вихованцiв Киево-Могилянсько'1' АкадемП в розвитку освти (друга половина XVII - початокXVIII ст.), УГЖ, nr 2 (263), 1983, s. 87-94. 53 Ф. Софонович, Хротка з лiтопиcцiь стародавнх, тдготовка, передмова, коментар Ю. Мицик, В. М. Кравченко, Кт'в 1992, s. 11. 54 Воссоединение Украинип, с Россией. Документы и материала в трех томах, t. III, Москва 1954, nr 165, s. 287, Patriarcha Nikon do B. Chmielnickiego, Moskwa
Z e szk ó ł trafił Jan do grodu. P ełn e zro zu m ien ie b łysk o tliw ej kariery W y h o w sk ie g o w strukturach w ła d z centralnych p aństw a k o z a c k ie g o w la tach 1648 - 1657 w y m a g a od b ad acza p rześled zen ia j e g o w c ześn iejsze j ka riery, s z c z e g ó ln ie tej u rzęd n iczej, o której, fragm en taryczn ie, w sp om in ają źródła. Przy om aw ian iu interesującej nas prob lem atyk i, n asu w a się kilka p o d sta w o w y ch pytań: 1) m o ty w y sk łan iające m ło d z ie ż szla ch eck ą do pracy w k ancelariach grod zk ich , 2 ) rekonstrukcja p rzeb iegu kariery, 3 ) problem z a le ż n o śc i k lien to w sk ich , w y stęp u ją cy w sy stem ie zarządu staro ściń sk iego , 4 ) zakres w ie d z y i k om p eten cji u zy sk iw a n y c h d zięk i pracy w kancelariach.
W ziem ia ch i p ow iatach fu n k cjo n o w a ły sądy p od k om orsk ie, ziem sk ie i grod zk ie. P ie r w sz e za jm o w a ły się p rzede w sz y stk im spraw am i g ra n icz nym i. D la sw o ich potrzeb p row ad ziły k się g i p od k om orsk ie. P erson el p o m o c n ic z y p o d k o m o rzeg o tw o rzy li k om orn icy i p isarze gra n iczn i55. D ru gie z k o lei rozpatryw ały spraw y cy w iln e, a tak że n iektóre karne. W ich skład w c h o d z iło trzech u rzęd n ik ó w ziem sk ich : sęd zia ziem sk i, p od sęd ek i p i sarz ziem sk i. P ro w a d ziły on e p ostęp ow a n ia , u d ok u m en to w an e w k sięg ach zie m sk ic h (w yrok i, p ozw y, akta, listy )56. R o la tych są d ó w zm ala ła w X V II w ie k u 57. W raz z rozw o jem system u sta rościń sk ieg o, to zn a cz y u k szta łto w a n iem się n o w e g o p od ziału p aństw a na jed n o stk i terytorialne, z ie m ie i p o w iaty, w z r o sła rola starosty. C h oć w sp o m in a n y urząd b y ł je d n o o so b o w y , to w praktyce stał za nim cały aparat urzędników , z b ie g ie m czasu coraz bardziej w y k w a lifik o w a n y c h . S ystem zarządu sta ro ściń sk ieg o ro zw in ął się p o czą tk o w o w W ie lk o p o lsc e i M a ło p o lsce, a w p ierw szej p o ło w ie X V w i e ku objął in n e z iem ie, w tym te ż W o łyń i P o d o le 58. Starosta skupiał w sw y m ręku szero k ie k om p eten cje. D o j e g o g estii n a le ża ło ad m in istrow an ie p o d le 55 S. Kutrzeba, Sądy ziemskie i grodzkie..., s. 50; Z. Górlaski, op. cit., s. 188-190.
56 Skład sądów, wybór urzędników zob. s. Kutrzeba, Sądy ziemskie i grodzkie...., s. 12, passim. Księgi ziemskie, rewizje, przepisywanie, kwerendy zob. szerzej: P. Dąbkowski,
Uwagi o urządzeniu ksiąg sądowych...; Z. Górlaski, op. cit., s. 192 - 193.W przypad
ku ziem ruskich wchodzących w skład Litwy przed unią lubelską panował, do reform z lat 60-tych XVI wieku, odmienny system sądowniczy, na który składały się sądy staro ścińskie, marszałkowskie, wojewodzińskie, rady panów i gospodarskie. Podział na sądy ziemskie, grodzie i podkomorskie funkcjonował od 1566 roku. Zob. J. Ochmański, Histo
ria Litwy, Wrocław 1967, s. 106-107.
57 Terminy roczków w początkowym okresie działania jeszcze częste (co 2 tygodnie), z cza sem ogłaszane były rzadziej (statut nieszawski 1454 - 4 razy w roku), a przy tym odpra wiano je nieregularnie. Zob. s. Kutrzeba, op. cit., s. 12-20; J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia państwa i praw a..., s. 244. W XVII wieku w woj. ruskim zmniej szenie liczby roczków z 12 do 1 w ciągu roku, na Wołyniu trzy razy w roku, podobnie woj. kijowskim: s. Kutrzeba, Studya do historyi sądownictwa..., s. 95, 101, 103. Ponadto na osłabienie sądów ziemskich a wzmocnienie grodzkich wpłynął fakt uzyskiwania przez księgi grodzkie prawa wieczności, czyli całkowitych uprawnień notarialnych. Księgi grodzkie Nowego Miasta Korczyna dostały to prawo w XVI wieku. Zob. A. Wyczański, op. cit., s. 88. O aktach wieczystych zob. J. Bielecka, op. cit., s. 120. Na przestrzeni XVI i XVII wieku następuje powolne przekazywanie grodom prawa wieczności. Ziemie, które weszły w skład Korony po 1569 roku prawo wieczności uzyskały w 1631 roku. Zob. Vo
lumina Legum, t. III, s. 688.
g ły m i ziem ia m i, zarządzał m ajątkam i n a leżą cy m i do w ład cy. S pełn iał też fu n k cje są d o w n ic ze59.
W raz z u m acn ian iem się adm inistracji starościńsk iej, ro zw ijały się kan celarie g rod zk ie, w g ro d zie skupiały się b o w ie m w a ż n e in stytu cje z a leż n e od n am iestn ik a p ow iatu , b y ły to urząd grod zk i, sąd grod zk i oraz sam a k an ce- laria60. Istnieją d uże ro z b ież n o śc i w p ostrzegan iu każdej z instytucji. S z c z e g ó ln ie trudno z d e fin io w a ć fu n kcje kancelarii. Z racji pracy W y h o w sk ie g o w kancelarii grod zk iej, przyjrzyjm y się dokładniej p ro b lem o w i. P rzew ażają op in ie, ż e k ancelaria b y ła organem p o m o cn iczy m w pracy są d ów i u rzę d ó w grod zk ich , z tym ż e b ad acze u w a ża li ją za integralną c z ę ś ć urzędu lub od w rotn ie - sądu. Jedni w sk azu ją na zja w isk o za c ie śn ie n ia w sp ó łp ra cy p o m ię d z y kancelarią a urzędem na p rzestrzeni X V II stu lecia, o cz y m m iałb y św ia d czy ć fakt u m acn ian ia się roli pisarza w środ ow isk u u rzęd n ik ów g ro d z kich, inni, dokon u jąc an alizy spraw w n o sz o n y c h do k siąg , sk łon n i są uznać kancelarię za organ sądu g rod zk iego. P o ja w ia ły się i p o glą d y w sk a zu ją ce na sam o d zieln ą fu n k cję kancelarii w sy stem ie zarządzania sta ro ściń sk ieg o 61.
D o u rzęd n ik ów o b słu g u ją cy ch d zia ła n ie kancelarii grod zk ich za licza li się pisarz, regen t oraz p erson el n iższy, k a n celiści. D w aj p ierw si, to u rzęd n i cy w y ż si, składający p r zy sięg ę62. P erson el kancelaryjny stan ow ił środ o w isk o hierarchiczne. N a c z e le stał pisarz, j e g o za stęp cą b y ł regent. W w ię k s z y c h k ancelariach b y ł j e s z c z e susceptant. R e g en to w i p o d leg a li k a n celiści. Z w y k le u rzęd n icy rekrutow ali się z e stanu szla ch ec k ie g o , a m ło d z ie ż szlach eck a n ab yw ała tutaj praktyki są d o w ej63. Praca w kancelarii, n ie z a le ż n ie od r e g io nu, b y ła p od w ie lo m a w z g lę d a m i atrakcyjna. K an cela rie u trzy m y w a ły się z k ilk u źródeł d och od ów , które c z ę ś c io w o staw ały się u d zia łem person elu u rzęd n iczeg o . W śród n ich m o żn a w y m ie n ić op łaty w y n ik a ją ce z w y k o n y w a nia c z y n n o ści k ancelaryjn ych 64, ok reślo n e p rzez k o n stytu cje sejm o w e oraz sejm ik i65, w tym sp orząd zan ie i w y d a w a n ie ekstraktów 66. P o za w y p ła ca n iem salariów , u rzęd n icy otrzy m y w ali in n e św ia d czen ia , m. in. za za b ieg i k on ser
59 O kompetencjach administracyjnych i sądowniczych starosty zob. J. Bielecka, op. cit.. s. 119, 129. O systemie zarządu starościńskiego: A. Wyczański, op cit., s. 86.
60 O urzędnikach podległych staroście zob. J. Bielecka , op. cit., s. 131-134.
61 Przegląd opinii występujących w literaturze przedmiotu dotyczących funkcji kancelarii zob. R. Jop, op. cit., s. 10.
62 W niektórych kancelariach spotykamy jeszcze burgrabiów. Tak było w przypadku kance larii łuckiej: ЦЦIАУ Khib, fond 25, opis 1, spr. 195, 196. W roku 1635 był nim Hawryło Kortyński. W księgach za ten okres występuje wielokrotnie.
63 P. Dąbkowski, Palestra i księgi sądowe ziemskie i gordzkie..., s. 20; R. Jop, op. cit., s. 22.
64 A. Wyczański, op. cit., s. 87.
65 Dla przykładu: „Pisarze ziemscy y Grodzcy, od extraktow nie maią więcey wyciągać, abo
za minuty, od ludzi stanu wszelakiego [...] od kwitów, od protestacyi, od dekretow intro- missyi, manifestacyi, obdukcyi [ . ] groszy pięc [ . ] od zapisow y oblat groszy piętnaście
[...] graniczne akty, działy wieczne y przywileie, za oblatę 2 złote [...] od świadkow,
3 grosze”. Volumina Legum, t. III, s. 43.
w a c y jn e lub p rzep isy w a n ie k sią g grod zk ich 67. P isarz grod zk i otrzym yw ał raz w roku d odatkow ą p en sję, w y n ik ającą z p o b o ró w z y s k ó w starostw a „jur- g ie lit”68. Z darzały się sytuacje, g d y k ie ro w n icy kancelarii u trzym y w a li cały u rzęd n iczy person el, w zam ian za to, c a łk o w ic ie za w ła sz c z a li doch ody, w y n ik ające z fu n k cjon ow an ia p o d le g ły c h im p la c ó w ek k an celaryjn ych 69. Spore zy sk i d aw ało ró w n ież p atron ow an ie w sądach70. W y m ien io n e tutaj przyk ła dy fin a n so w a n ia kadry u rzędniczej ty lk o w c z ę śc i obrazują in teresujące nas za g a d n ie n ie71. Z asa d n iczy m m ech a n izm em d ecy d u jący m o p o d jęciu starań, b y u zy sk a ć urząd pisarza b y ło w ię c p osiad an ie stałego , w y s o k ie g o d o c h o du. C zyn n ik e k o n o m iczn y b y ł tym , który p rzyciągał m ło d z ie ż szla ch eck ą do grod u 72. Istotną rolę od gryw ał te ż prestiż, id ący w parze z pracą w kan celarii. U r zęd n icy b y li traktow ani na rów ni z sęd ziam i i razem z n im i tw o rzyli grupę o charakterze elitarnym 73. Z n a jo m o ść form k ancelaryjn ych u z y sk iw an a w c z a sie u p ły w u lat pracy, c z ęste kontakty z petentam i, u łatw iały w z ro st p o zy cji i o sią g n ię c ie m iru w śró d lokalnej sp o łe c z n o śc i szlach eck iej. P ra co w n icy grodu n iejed n okrotn ie u zy sk iw a li d od a tk ow e d o ch od y p iastu ją c fu n kcje n ie zw ią z a n e b ezp o śred n io z zarządem starościńskim . W grę w c h o d z ił tu szeroki w ach larz u zy sk iw a n ia stan o w isk ob ejm u jących różne p ła sz c z y z n y ż y c ia sp o łe czn eg o . M o d e le karier na badan ym p rzez sieb ie o b szarze d ok ład n ie o m ó w ił Jop74. U rzęd y grod zk ie, stojące niżej w hierarchii n iż z iem sk ie, u łatw iały k on tyn u ow an ie kariery, p o za strukturami zarządu starościń sk iego. Z p o w y ż sz y c h u w a g w y n ik a, ż e o b jęciem funkcji w g ro d zie s z c z e g ó ln ie zain tereso w an a b y ła średnia i drobna szlach ta75. D o w s p o m n ia n ych grup n ależa ło b y z a lic z y ć Iw an a W y h o w sk ie g o , p rzed sta w iciela k ijow sk iej szla ch ty 76.
67 Idem, Palestra i księgi sądowe sanockie..., s. 5; R. Jop, op. cit., s. 43. 68 R. Jop, op. cit., s. 45.
69 P. Dąbkowski, Palestra i k s ię g i., s. 22-23. 70 R. Jop, op. cit., s. 46.
71 W księgach znajdziemy informacje o innych źródłach dochodów. Dla przykładu: pisarz ziemi sanockiej, Dunikowski, pobierał dodatkowo opłatę w wysokości 1 zł za swój pod pis. Zob. P. Dąbkowski, Urzędnicy kancelaryjni.., s. 2; idem, Palestra i księgi sądowe
sanockie. , s. 6. W badanych przez autora grodach ruskich i bełzkim przy kancelariach
utrzymywano ogrody. Dochód z nich przeznaczony był na potrzeby urzędników tam pra cujących. Zob. idem, Palestra i księgi..., s. 23.
72 R. Jop, op. cit., s. 47
73 P. Dąbkowski, Urzędnicy kancelaryjni. , s. 1-2. 74 R. Jop, op. cit., s. 141-143.
75 Ibidem, s. 53, 54; H. Litwin, Napływ szlach ty , s. 150.
76 Wyhowscy i inni właściciele Wyhowa zapłacili w 1628 roku podatek łanowy łącznie z 12 dymów oraz 4. ogrodników w kwocie 42 złotych i 18 groszy (ApxnBb M3P, cz. 7, t. I, s. 379, 399). Według kryteriów zaproponowanych przez H. Litwina dla oszacowania majątków szlachty na Ukrainie na podstawie rejestru poborowego z 1628 roku, Wyhów powinniśmy zakwalifikować do II grupy z III wyznaczonych, tzn. do średniej własno ści (H. Litwin, Napływ szlach ty., s. 29). Jednak udział poszczególnych członków rodu w dzierżeniu majętności musiał być niewielki.
N ajtrudniej, przy u b ó stw ie źródeł i ty lk o c z ęścio w e j k w eren d zie archi w a lió w , od tw o rzy ć p rzeb ieg kariery W y h o w sk ie g o , zw iązanej z adm inistra cją starościńsk ą i sąd o w n iczą. W ięcej d ok u m en tów p o ja w ia się w okresie, k ied y został n am iestn ik iem łu c k ie g o podstarosty P a w ła D r u c k ieg o L u b ec- k ie g o 77. R ó w n o c z e ś n ie p ełn ił fu n k cję p isarza78. N ie u d a ło się u stalić, od k ie dy W y h o w sk i b y ł p isarzem grod zk im , m u sia ło to n astąp ić najpóźniej pod k o n ie c lat d w u d ziesty ch X V II w ie k u 79. D z ia ła ln o ść n iż s z e g o p ersonelu, k an celistów , je s t na o g ó ł a n on im ow a, w ię c n ie w ie m y k ied y i ja k ie fu n kcje p ełn ił w c z e śn ie j. O dnajdujem y je d y n ie ślad, który m o ż e w sk a z y w a ć na je g o a k ty w n o ść w sądach w charakterze p len ip o ten ta80.
Praca w g rod zie u ła tw iła W y h o w sk ie m u dalszą d rogę rozw oju , otrzy m y w a n ia k o lejn y ch u rzędów . Ś c iśle w ią z a ło się to z n abytym i d o św ia d c z e niam i, a n ade w sz y stk o p ow ią zan iam i k lien to w sk im i z e starostą. Jed n o c z e śn ie w raz z u zy sk a n iem funkcji pisarza, m o ż liw o ś c i aw an su w ew n ątrz k ancelarii w y c z e r p y w a ły się. W dalszej c z ę śc i kariery, ja k u stalił Jop, n a stę p o w a ły p rzesu n ięcia na stan ow isk a z w ią z a n e z grod em lub p ow iatem . W y h o w sk i, o c z y m m ó w io n o , zo sta ł n am iestn ik em podstarosty łu c k ie g o . W tej roli w y stę p o w a ł od 1629 roku81. P rzypad ek Ł ucka je s t ciek a w y z e w z g lę d u na w ię k s z ą lic z b ę p o m o c n ik ó w podstarosty. T ę sam ą fu n k cję w tym cz a sie p ełn ili ró w n ież A lek san d er M a lin o w sk i, Andrzej C h ojecki, H a w ry ło K or- ty ń sk i, S tan isław B ro że k 82. P o zy c ja Jana z u p ły w e m czasu w zrastała, św ia d c z y o tym ilo ś ć z a p isó w w k sięg a ch , g d z ie w id n ieje on ja k o reprezentant u rzędu g rod zk iego. Trzym ając się te g o tropu, sz c z y t kariery W y h o w sk ie g o n a leża ło b y w y z n a c z y ć na rok 1 6 3 5 83. B y ł to zarazem kres j e g o pracy, od 163 6 roku źródła przestają g o w sp o m in a ć 84. M o d el aw an su p rzy sz łe g o hetm ana n ie o d b iegał od ó w c z e sn e g o standardu, b o w ie m ce ch ą charakte rystyczn ą b y ło u z y sk iw a n ie g o d n o śc i n am iestn ik a (p o d sta ro ścieg o ), cz ęsto przy je d n o c z e sn y m p ełn ien iu funkcji w kancelarii grodzkiej. Takie zjaw isk o o b serw u jem y w różn ych region ach P o ls k i85. N a m ie stn ik z ram ienia starosty, w praktyce b ęd ąc j e g o zastęp cą, p rzejm ow ał w ię k s z o ś ć o b o w ią zk ów . N a j cz ęściej sp raw ow ał p ie c z ę nad sądem grod zk im , w y k o n y w a ł w yrok i. O d p o w ie d z ia ln y b y ł tak że za dobry stan fortyfik acji za m k o w y ch . W przypadku n ie o b e c n o śc i starosty p osiad ał p ełn ię j e g o w ła d z y 86.
77 ЦЩАУ Кит, fond 25, opis 1, spr. 195, 196, 197. k. 51; Архивь Юго-Западной России, cz. 1, t. VI, 1883, s. 605, 611, 694.
78 ТТД1АУ Кшв, fond 25, opis 1, spr. 195, k. 1253.
79 Ibidem, fond 25, opis 1, spr. 167. W księgach za rok 1627 nie znaleziono takiej informa cji.
80 Архивь ЮЗР, cz. 1, t. VI, 1883, s. 582-583. 81 Ibidem, s. 605.
82 Ibidem, s. 643, 652, 672, 675, 772, 774.
83 ЦД!АУ Кшв, fond 25, opis 1, spr. 195, k. 51, passim.
84 Архивь ЮЗР, cz. 1, t. VI, 1883, s. 772. Od tego czasu w roli namiestnika łuckiego pod starosty występuje Stanisław Brożek.
85 R. Jop., op. cit., s. 151. 86 Z. Góralski, op. cit., s. 208.
W tok u badań n ie z n a le z io n o p otw ierd zen ia op in ii n iek tórych b adaczy sugerujących, ż e W y h o w sk i p o za k o ń czen iu pracy w g ro d zie p ełn ił fu n kcję sę d z ie g o sądu z ie m s k ie g o 87. G o d n o ść ta b y ła czw artą w hierarchii p o p o d k o m orzym , staroście gro d o w y m i ch orą ży m 88. Z e w z g lę d u na swój d o c h o d o w y charakter, urząd sę d z ie g o b y ł c z ę sto p rzed m iotem sp oró w to c z ą c y c h się m ię d z y m ie jsc o w y m i, zn a cz n iejszy m i rodam i, w przypadku w o je w ó d z tw a k ijo w sk ie g o - N iem ir y cza m i, A k sakam i i T ryp olsk im i89. O sob a starająca się o tę g o d n o ść , m u siała c ie s z y ć się p o w a ża n iem w śród lokalnej sp o łe czn o ści. S ę d z ie g o z ie m sk ie g o w yb iera n o z grona p rzed staw icieli szlach ty p o sesjo - n a tó w o sia d ły c h w danym p o w ie c ie . Z atw ierdzał g o król sp ośród czterech kandydatów , w sk a za n y ch p rzez szla ch eck ą sp o łe czn o ść. N ie m ó g ł on je d n o c z e śn ie sp raw ow ać funkcji w grod zie, p rzez to n ie zasiad ał w sądach grod z- k ic h 90. Trudno ro zsąd zić cz y te kryteria sp ełn iał W y h o w sk i. Praktyka w s k a zy w a ła , ż e w n iek tórych region ach k olejn e sz c z e b le kariery p o zak o ń czen iu prac w adm inistracji starościńsk iej, p row a d ziły p isarzy grod zk ich do u rzę d ó w zw ią z a n y c h z są d o w n ictw em ziem sk im (sęd zia , p od sęd ek , p isarz)91. Jednak p ogląd g ło sz ą c y p iasto w a n ie p rzez W y h o w sk ie g o g o d n o śc i s ę d z ie g o z ie m sk ie g o n ie znajduje p otw ierd zen ia w źródłach oraz d o stęp n ych sp i sach u rzęd n ik ó w ziem sk ich . W latach trzy d ziesty ch X V II w iek u skład sądu z ie m sk ie g o w Ł ucku przedstaw iał się następująco: W o jciech S tan iszew sk i, sędzia, K r z y sz to f S z y m k o w ic z S zk liń sk i, p od sęd ek , S em en H u le w ic z W o- ju tyń sk i, pisarz92.
W d o ść skrom nie prezentującej się literaturze p o św ięco n ej h etm anow i p oja w iła się ponadto n ie o m ó w io n a szerzej k w estia p rzew o d n iczen ia w są d zie w o je w ó d z k im k ijo w sk im 93. N a pracę w „k ijow sk iej k an cellary” zw racał u w a g ę autor sied em n a sto w ieczn ej K ro n ik i r y m o w a n e j94. M o ż n a w y k lu c z y ć k ancelarię k om isarza k r ó le w sk ie g o do spraw k o zack ich . W ed łu g O rd y n a c y i
w o y s k a Z a p o ro w sk ie g o R e g e s tro w e g o , w s łu ż b ie R z p lte j b ę d ą c e g o z 1638
roku: „R e z y d e n c ja K o m is s a r z a ia k o in m e d itu llio b y d ź m a w T rech tym iro - w ie ”95. W d z ie le H is to r y a p a n o w a n ia J a n a K a z im ie r z a znajduje się w y ja
87 T. Krząstek, op. cit, s. 115. О. M. Апанович, Гетьмани Украти..., s. 71. Autor uważa, że Wyhowski zawiadywał kancelarią ziemskiego sądu. Por. В. Щербак, op. cit., s. 10. 88 J. Bandke-Stężyński, Rozprawy o prawie i sądownictwie karzącem i urzędach w dawnej
Polsce, Warszawa 1868, s. 57.
89 W. Kłaczewski, op. cit., s. 115-116. 90 Z. Górlaski, op. cit., s. 192
91 R. Jop, op. cit., s. 152.
92 Архивь ЮЗР, cz. 1, t. VI, 1883, s. 607; Акты ЮЗР, cz. 2, t. III, 1861, s. 163-169. Nie znajdujemy Wyhowskiego także w innych powiatach Wołynia, Kijowszczyzny i Bra- cławszyzny. Zob. K. Mazur, op. cit., aneks I. Dla pewności należałoby przeprowadzić kwerendę ksiąg ziemskich łuckich po 1635 roku.
93 T. Krząstek, op. cit., s. 115. 94 BPAU i PAN, sygn. 1275, k. 85.
95 Volumina Legum, t. III, s. 440; s. Oświęcim, Dyaryusz 1643-1651, wyd. W. Czermak, Kraków 1907, s. 18
