Izoglosy na terenie gminy Przytyk w województwie radomskim

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ____ FOLIJLLINCUISTÏCA 12, 1986_________ _________

Sta n i a l a w Jankowaki

IZOGLOSY N A T E R E N I E G M I N Y P R Z Y T Y K W W O J E W Ó D Z T W I E R A D O M S K I M

Gwa r y m a ł o p olskie, głównie w w i d ł a c h W i sły i Pilicy, s t a n o ­ w i ł y Istotny e l e m e n t b a d a ń d i a l e k t o l o g i c z n y c h prof. Karola Dejny. Dzidki N i e m u n o w a ludności wie j s k i e j b y ł e g o woj. k i e l e c k i e g o n a ­ leży d o tego c z asu d o najlepiej poznanych.

G m i n a Przytyk p o ł o ż o n a jest w pół n o c n o - z a c h o d n i e j części woj. radomskiego. Pod w z g l e d e m jęz y k o w y m zajmuje miejsce tvpowe dla pasów przejściowych, w t y m w y p a d k u miedzy M a ł o p o l s k ą a Mazowszem. Starsi m i e s z k a ń c y przyt y c k i c h w s i b a r d z o dobrze zachowują gwarę. W ich w y m o w i e d o s t r z e g a się istotne różnice mi ę d z y grupą w s i p o ł o ­ żonych w p o ł u d n i o w o - z a c h o d n i e j części gminy (Oblas, K r z y s z k o w i c e , Młudnice, W ó l k a Domaniewska, Domaniów, Coszczewice, Wrzos) a w s i a m i z jej części p ó ł n o c n o - w s c h o d n i e j ( K a s z e w s k a Wola, Sukow- s k a Wola, Suków, Studzienice). Przytyk, leżący pośr o d k u gminy, cechuje się gwa r ą w y r a ź n i e z a n i k a j ą c ą ze w z g l ę d u na instytucje, oświatę, urzędy z a t r u d n i a j ą c e s p o r ą ilość inteligencji.

C e l e m n i n i e j s z e g o a r t y k u ł u jest w y d o b y c i e i krótkie o m ó w i e n i e cech d i a l e k t u m a z o w i e c k i e g o p r z e n i k a j ą c y c h na o b s z a r Małopo l s k i i odwrotnie, u m iejscowionych na t e r e n i e p r z y t y c k i e j jednostki a d ­ ministracyjnej.

I. V ZAKRESIE FONETYKI

I. 0 n a j s t a r s z y c h m i e s z k a ń c ó w R a szewskiej Wol i , Sukows k i e j W o ­ li, S u k o w a i S t u d z i e n i c no t u j e s i ę gwarowe o d p o w i e d n i k i c z a s o w ­ nik ó w bad eię, stad bez k o ntrakcji: bojpd éeWboj^id ée, ato\ad ilefcö- iid. Brak k o n t r a k c j i w tych c z a s o w n i k a c h p o j a w i a się także w for­ mach cza s u przeszłego, jednakże znacznie częściej w 3 os. 1. poj.

i mn. niż w osobach pozpstałych: boypu Śe, bofcaua śe, etojau, sto- ■iaua. Rzadziej słyszy się formy bo-ÿm śe, bojowym śe, bo^oueś Śe, etoioueś, atojauaś. Czasowniki bać eię, etaé b e z k o n t r a k c j i w y s t ę ­ p u j ą w poł u d n i o w y c h m i e j s c o w o ś c i a c h gminy ( O blas, Krzyszkowice, Młudnice).

2. Rz e c z o w n i k vetrok 'wiatrak' p o j a w i a eię w takiej (a w i e c mazowieckiej) p o staci na terenie całej gminy.

3. N a g ł o s o w e s a m o g ł o s k i o- 1 u- r e alizowane są w trzech wariantach:

a) jako dyftongi цо- i t(u, gdy w y s t ę p u j ą c e n a m i e j s c u o g ó l n o ­ pols k i c h 0-, u- pojawiają się zazwyczaj w sylabach akcentowanych: uobova, Ufùfao., цокпо, ии%о, uukrot 'ukradł'» proces z a s t ę p o w a n i a o —, u- prz e z цо-, uu~ d o p r o w a d z i ł do u j e d n o l i c e n i a j^o, uu -* ło-, lu- i UO-, %u- i o-, u-. W miarę p r z e s u w a n i a się k u p o ­ łudniowi i południoweiru w s c h o d o w i znacznie częściej s p o t y k a się d y f t o n g n a m i e j s c u n a g ł o s o w y c h i z n a j d ujących s i ę w pozycji a k ­ centowanej o-, u-j

b) ze s ł a b ą labializacją, gdy n a g ł o s o w e o-, u-, p o j a w i a j ą się w syla b a c h ni e akcentowanych: “oberek, « obrunoka, “uóeko, nuvaga;

c) bez labiallzacji, u i n f o r m a t o r ó w młodszych, co n i e jest regułą bezwyjątkową.

Podane wyż e j w a r i a n t y n a g ł o s o w y c h o- i u- p r o w a d z ą do wniosku, że dawniej na o p i s y w a n y m terenie z a s t ę powanie dvfton- giem o-, u- b y ł o z j a w i s k i e m s p o t y k a n y m częściej, może nawet p o ­ wszech n y m , ale. w y c o f u j e się p o d w p ł y w e m M a zowsza, si l n i e w s p i e ­

ranego przez język ogólnopolski.

Podo b n i e z a chowuje się n a g ł o s o w a s a m o g ł o s k a i-, p r z y b i e r a j ą c no c n i e j s z ą lub s ł a b s z ą p r o t e z ę

4. W 3 os. 1. poj. c z a s u p r z e s z ł e g o p o mięk k i c h spół g ł o s k a c h w a r g o w y c h p, b' konse k w e n t n i e , p o ś r o d k o w o j ę z y k o w v c h oraz d a w ­

niej miękkich, p o t e m s t w a rdniałych, u sporej grupy informatorów i i у.: г Ц 'bił', гоУщ, к о р щ 'składał s i a n o w kopy', puy, Ш щ , 'liczył, leczył', та&иц. O s t a l o n a w ten sp o ­ sób p o s t a ć teiratu p r z e n o s i się n a formy 3 os. 1. mn. gdzie u i u na l e ż ą do d w u różnych sylab: kośu^j, ргааицу, фицу. F o r n y typu

znacznie częściej, p r a w i e bezwyją t k o w o , słyszy si ę na pó ł n o c i p ó ł n o c n y w s c h ó d od P r z y t y k a ( S u ków, R a s z e w s k a Wola, S u k o w s k a Wola, S t udzienice), rzadziej na p o ł u d n i u ( W r z o s , Doira- niów), ni e są znane w O b l a s i e 1 R r z y s z k o w i c a c h .

5. W zakresie samogł o s e k noso w y c h na uwagę zas ł u g u j ą p r z y k ł a ­ dy z w t ó r n ą nosowością: aygryst, apkliS, bipair 'pejoratywna nazwa dziecka', ftyndy 'wtedy', £je 'jeż', Ь\яупу 'jeżyny',

kunaur

m yntolik

myntryka, ifyeacf, ńąśicf

nofrintek

runbarbar

'Rhem',

timbackovy

turnpul

tum-

pur,

tumpc&yako

lin ttii

le t1îi, peoynaWpynayna

eceble

że

6. W b i e r n i k u 1. p o j . rzec z o w n i k ó w r o d z a j u żeńskiego o teira-

Ц-tach z a k o ń czonych n a -jja s p o tykamy si ę z innym niż w języku o- g ó l n o p o l s k i m k o n t y n u a n t e m s t a ropolskiej samogłoski nosowej p r z e d ­ niej. P o d k r e ś l i ć na l e ż y również fakt, że Mały atlaa guar polekiah (mapa 276) nie uwydatnia na o p i s y w a n y m terenie ani też w n a j ­ bliż s z e j jego o k o l i c y r o z ł o ż e n i a sajrogłoski nosowej p r zedniej w

-um w t y m przypadku:

buXum,

kuźitum, peyrfum,

soSitn.

ii<S, ł>ida, Éidck, pea; pee, pi^ok, zalliraa', wypid,

8. T y p o w a dl a g w a r m a z o w i e c k i c h zatrata miękkości przez s p ó ł ­ głoski

f ,

v

ifyHa

éfy^a ki,

è fy ü id

é fy -

Movaty

éfyfitux-9. Przyiirkowe i p r z e d r o s t k o w e а - *въ p r z e d p ó ł o t wartymi nie u t r zymało się (podobnie jak n a M a z o w s z u i w Wl e l k o p o l s c e ) i ule­ g ł o w y r ó w n a n i u do tych pozycji, gdzie a u d f w i ę c ż n i ł o się p r z e d s p ó ł g ł o s k ą d ź w i ę c z n ą zwartą, s z c z e l i n o w ą lub z w a r t o s zczelinową pr z e c h o d z ą c w

a:

zleefoą,

sio в, atfriuovoy ie .

1 0. К w y r a z a c h

boaeo\\ boeoo,

laae

laao, •biâéidW biédid

na boa8oka\\na bpeaoka,

do laaauW

Il

laeou, viaaok\\viaook, Zoleéée \\Zoleide

Zoleéâice

7oleédine

tylnojęz y k o w y c h spółgł o s e k k, g, z fc’, ^ w grupach ke , ge, fee, ge : krumke, абсиде.

1 2. w rzeczownikach ói$k i zmiik w y g ł o s o w e % - к jako w y ­ nik dysym i l a c j l po d w z g l ą d e m s t opnia otwarcia. W y g ł o s o w a spółgło­ ska £ w y k a z y w a ł a tendencje zanikowe, ale nie uległa redukcji, gdyż p r z e s z ł a w k.

13. Do niewielkiej liczby p r z y k ł a d ó w o g r a n i c z a sią c h a r a k t e ­ rystyczne dla gwar m a z o w i e c k i c h w y s t ę p o w a n i e m n a m i e j s c u rf t kouiH$, meyvid, Mimeo i pochodne, Aialii, iftizy.

14. W gwarze okolicy P r z y t y k a nas t ą p i ł o zid e n t y f i k o w a n i e zna­ nej językowi o g ó l n o p o l s k i e m u i d i a l e k t o m p o ł u d n i o w y m spółgłoski

l, Z*, także w pozycji p r z e d i: Bolek, kolano, dolina, kiiji. 15. N a teranie gminy Przytyk o b serwuje się zjaw i s k o d ź w i ę c z ­ nej lub be z d ź w i ę c z n e j w y m o w y w y s t ę p u j ą c y c h na k o ń c u w y r a z u s p ó ł ­ głosek zwartych, s z c z e l i n o w y c h i zwartosz c z e l i n o w y c h p r z e d s p ó ł ­ głoskami s p ółotwartymi i samogłoskami zaczynającymi następny w y ­ raz. Zróżnicowanie to ni e w y s t ę p u j e u tego sam e g o informatora. Częś c i e j w y m o w ę d ź w i ę c z n ą słyszy się u starszych, b a r d z o rzadko u młodszych. Fakt ten uznajemy za naturalny, gdyż przez c h a r a k ­ t e r y z o w a n y teren lub w jego p o b l i ż u pr z e b i e g a izog l o s a o d d z i e l a ­ jąca t e r y t o r i u m językowe z fonetyką m i ę d z y w y r a z o w ą udźwięczniają- cą od u b e z d ź w i ę c z n i a j ą c e j '. S p otykany więc, chociaż b a r d z o rzad­ ko, w y m o w ę typus drab £ezdeś, grub yadny, jag a т о ta o b o k prawie powszechnej: kruk lećo%, pSepot na émerd 'zginął n a zawsze', Sunt Nojvyaey, jak armota, jak jedyn.

B i o r ą c p o d uwagę formy typu rtuzym, zańuzym, iezdym, jezdeé, ta- gym 'takem' m o ż n a w n ioskować, że P r zytyk i gwary okoliczne m i a ­

ły kiedyś fonetykę m i ę d z y w y r a z o w ą udźwięczniającą. Stan obecny jest jeszcze j e d n y m p r z y k ł a d e m w p ł y w u dia l e k t ó w m a z o w ieckich na gwary leżące od nich n a południe.

W p o ł ą c z e n i u p r z y i m k a z a k o ń c z o n e g o n a zwartą czy s z c z e l i n o ­ w ą z n a s t ę p u j ą c y m w y r a z e m r o z p o c z y n a j ą c y m sl ą o d spółgłoski spół- otwartej, j lub samogł o s k i w y g ł o s o w a s p ó ł g ł o s k a p r z y i m k a zawsze brzmi dźwięcznie, a w i ę c w e d ł u g zasad fonetyki ś r ó d w y r a z o w e j , a nie międ z y w y r a z o w e j : nad yuellim, pod lipum, nad nomy, pod jtoknym, pie z ruf, pSez ryrjkof.

16. Pie r w o t n e grupy *iv, * £r, *zr r o zwinęły się w łr, ir, zr

nie ulęga j ą c przestawce; śrybyp\\arybyp, środa, środek, średjti, śru- duo, śrytie, srucad, rotruaad.

II. W ZAKRESIE SŁOWOTWÓRSTWA

W tej części p o t r a k t u j e m y dość s z c z e g ó ł o w o k i l k a przy r o s t k ó w typowych d l a gwa r y o k olicy Przytyka. N a uwagę zasługują tu for- m a nty twor z ą c e nazwy istot młodych, k t óre o d d d z i e l a m y o d deminu- tywów dlatego, że w s k a z u j ą n a młodość, a nie irałość p r z e d m i o t u n a z y w a n e g o p o d s t a w ą derywacji. Przytyckiej gwarze znane są naz w y i s t o t m ł o d y c h z formantami -ak i -ę. Rozpat r z m y je kolejno.

1. -ak: óelok 'potomek kro w y w w i e k u przy n a j m n i e j dwóch m i e ­ sięcy',

j e

ХЦ°Р°к

2. -ę: dele, \agle, iagrte, kode, krule, kurce, pśe ( r zadko), вауńe, prośe, śrytie. Tymi rzeczow n i k a m i na z y w a się istoty młode w o k r esie p o z o s t a w a n i a p o d o p i e k ą m a tki i k a r m i e n i a przez nią lub p r z y jej p o m o c y .

Zachodzi w i ę c w y r a i n ą r ó żnica z n a c z e n i o w a między formacjami z -ak i -ę. Istnieje n a w e t m o ż l i w o ś ć ustalenia, do jakiego o k r e ­ s u życia istotę m ł o d ą n a z y w a się r z e c z o w n i k i e m z a kończonym na -ę, a o d j a k i e g o - z a k o ń c z o n y m n a -ak. Przykład: dele 'potomek kr o ­ w y w o k resie k a r m i e n i a go przez matkę' ( p r z e w a ż n i e okres ten trwa

2 tygodnie) i dalej w okresie d o k a r m i a n i a m l e k i e m ( p o m a g a czło­ wiek), delok 'potomek krowy od p r z e j ś c i a n a k a rmienie p a s z ą dla dorosłego byd ł a do p i e r w s z e g o zapł o d n i e n i a ( w w y p a d k u p o t o m s t w a płci żeńskiej) lub prz y d a t n o ś c i rozpłodowej ( w w y p a d k u pot o m s t w a męskiego). Okres ter. trwa ok. p ó ł t o r a roku. Poteir nas t ę p u j e w y ­ raźny podział w nazwach uwzgl ę d n i a j ą c y płećt jai^fka, doyek. T a ­ kie same zasady o b o w i ą z y w a ć b ę d ą przy n a z y w a n i u p o t o m s t w a Innych

zwierząt domowychs

- iagle W^agiie - iaglok \\ iagrtok - uofoa, bantn; - proffe - prodok ( VâpSok ) - dfyrta, óepSek; - eoyHe - acunok\\eay/iOk - вика, рев; - Лгубе - irubok - kcbyya, kurt.

G r a nice rozdzielające urywanie p o s z c z e g ó l n y c h n a z w m o g ą się p r z e d ł u ż a ć ze w z g l ę d u n a siłę przyzwyczajenia. Mniej ostre są o- ne w w y p a d k u p t a k ó w domowych r e p r e zentowanych przez kury, s z c z e ­ gólnie w okresie w y c o f y w a n i a formacji na -ak: kurae 'pisklę k u ­ ry w czasie p o z o s t a w a n i a p o d o p i e k ą matki' {k folii), kurook p i ­ sklę od u s a m o d z i e l e n i a si ę do w y r a ź n y c h znamion płci 1 p r z y d a t ­ ności konsumpcyjnej' , k i edy to w k r a c z a j ą n a zwy i kokceka ( p łeć żeńska), kogut (płeć męska), p r z y c z y m p r z e j ś c i e o d kurooka do коковк'ъ ( koguta) t r w a ok. 4 tygodnie.

To typowo mazowieckie z j awisko całkow i t e g o lub c z ę ś c i o w e g o w y p a r c i a rzec z o w n i k ó w n a -( p r z e z formacje z p r z y r o s t k i e m -ak w n a z w a c h #istot młodych s p o t y k a ł e m jeszcze k o ł o Iłży, a w i ę c w y ­ raźnie n a południe o d Mazowsza. Ni e ma już jego śl a d ó w k o ł o S t a ­ rachowic.

S z c z e g ó ł o w e g o o m ó w i e n i a w y m a g a formant -ina. W y k a z u j e on b o ­ w i e m w przytycklej gwarze znacznie w i ę k s z ą p r o d u k t y w n o ś ć niż w

języku o g ó l n o p o l s k i m i gwarach dotychczas p o d w z g l ę d e m s ł o w o t w ó r ­ c z y m zbadanych. Zasadnicza jego funkcja s p r owadza się do twor z e ­ ni a formacji nazywających p o j ę c i a w a r t o ś c i o w o słabsze, jakościowo gorsze od tych, które n a z y w a p o d s t a w a derywacjl. D l a t e g o też przy objaśnianiu rzeczowników utwor z o n y c h p r z y p o m o c y form a n t u -ina, zakwalifikowanych do tzw. nazw ekspresywnych, c z ę s t o w p r o w a d z a ć będziemy określenie t y p u mamy, lichy, stary, oaląoy eię, podupadły.

Z a z n a c z y ć ńależy, że w dialektach malborskich p o d a n a wyżej funk­

cja tego fortran tu nie jest znana, zaś s a m formant z a licza H. C-ór- nowicz d o mniej p r o d u k t y w n y c h 2 . Również M. Szymczak,

gwa-żując g w arę D o m ą n i e w k a i ws i o k o l i c z n y c h w b y ł y m pow. łęczyckim, nie uwyp u k l a jego p o m n i e j s z a j ą c e g o znaczenia, p o d a j ą c n i ewielka

' 3

grupę p r z y k ł a d ó w . W gr nie P r zytyk p r o d u k t y w n o ś ć fonnantu -ina w zakresie n a d a w a n i a r z e c z o w n i k o m znaczenia pomniejszenia, często p o g a r d l i w o ś c i , jes-t b a r d z o żywa i rozciąga się na wsz y s t k i e ich rodzaje :

a) na r z e czowniki r o d zaju męskiego: badina 'lichy bat' : bat ( p o d w u k r o p k u podaw a n e są pods t a w y derywacji); Éijpoyna 'znisz­ czony, połupany k r ó tszy kij cepa' : Üi^pk; budina 'zniszczony but, chodak' : but; byoyna 'stary n i e d o ł ę ż n y buhaj' : byk; cebSycyna : : cebiyk 'naczynie z d r z e w a d o k a r m i e n i a prosiąt'} dyélina 'li­ chy» popę k a n y dyszel' : àjâel; gîyfîina 'drobny, o małej wartości od żywczej grzyb' : g&w> Xitppacyna 'chłopiec s ł a b o rozwinięty pod w z g l ę d e m fizycznym' : XX°P°ki 'mężczyzna c h u d y , nisk i e g o wzrostu, chorowity' : Xüfipi xoÿxfyna : %о%ок 'sosna ' ; ÿarmaayna 'targ o niskiej frekwencji sprzeda j ą c y c h i nab y w a j ą c y c h ', ДОГ- mak; kalafoiym : kala for 'Brassica derecea' kfotoyna : kfotek; ko~ óina 'chudy, w y n ę d z n i a ł y kot' : kot; kovolina 'kowal s ł abo zna­ jący zakres c z ynności s w o j e g o zawodu' 1 kcvol; тцупеупа : тиупек 'maszyna do o d d z i e l a n i a p l e w od ziarna'; *ofśina 'rzadki, mało w y d a j n y owies' : %01'ee; ogrutoyna 'mały, zaniedbany ogródek w a ­ rzywny' : ogmdek; papiroéina : papiroa; pyodina 'stary, walący sie płot' Pif ot; ptocyna : ptok; ptoeoyna : ptosek; rove Syna : rover; ватаzpjina : eanoxut; traxoiyna : traxtur; zygoïyna : zygor;

b) n a rzeczowniki r o d zaju żeńskiego: batiina 'niska, chuda, cho r o w i t a kobieta' : baba; aeglina : cegya; oybulina ; cybula; dee- ayna : deska; dercyna 'licha lniana płachta' : derka; firancyna 'brudna p o d n i s z c z o n a firanka' : firanka; furtoyna : furtka; gazedina : gazeta; guovina, gypóine do na^ulći to rfiou l i % m : g%ova; gruecyna 'marna, n i e d o r o d n a g r u s z a i gruszka': grueka; gwnufoy'ia : gumufka 'wóz na o g u m i o n y c h kołach'? xarbaćina 'słaba herb a t a ' : %arbata\ łiglir.a : jśigua; jab^unoyna ; уаЬципка; kaéina : kaea 'kasza'; kabina 'niesmaczna,- męt n a kawa' : kava; kołfidina : kotiita; kobylina : коЬуца; koéulina 'stara p o d n i s z c z o n a koszula' : koéula; kroiHna : krova; kéu- воупа 's кёцека; kurtayna s kurtka; uafeyne : Mtfka; иувсупа : иувка;

rach malborskich, cz, 2, "Rozprawv Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego" XIV, 1968, s. 53-82.

3

M. S z y m c z a k , Gwara Dooianiewka i wsi okolicznych w powiecie łęczyckim, bódź 1961, s. 175.

rmtlina : me typ; miacyna : mieka; Hi toy na : rtitka; nożyna : noga; o- boSyra : Mobora; onuocyna : описка; opouayna : opacka 'kosz w k s z t a ł ­ cie o w a l n y m d o p o d a w a n i a p a szy zwierz ę t o m domowym'; pacoyna

: packa; pocfycyyna 'licha p o d n i s z c z o n a podłoga' : podłoga; po goj i- na 'pogoda deszczcwa, n i e k o r z y s t n a w okresie zbiorów' : pogoda; puypyna : рицка; pwiaoeyna : pwtcoxa; rytiina t ryba; aofina 'stara, zniszczona szafa' s eofa; eopina 'waląca się szopa' t вораj eto- dolina 'stara, w a l ą c a się stodoła' : etodoya; aaladeXyna 'rzadka, ni e d o r o d n a seradela' ; saladera 'Ornithopus ' ; epudkiayna : epudki- oa; êeooyna 'sieczka z samej słomy' s śeoka; śfiooyna : śfioka, śkapina ; ékapa; taroyna : tarka; tataroyna : tatarka 'gryka Fagapy- rum tatricum' ; vutcyna 'najgorsze gatunki wódki' : vutka; vyntcyna

vyntka; iatiina : éàba\

c ) n a r z eczowniki r o d z a j u nijakiego: ÿapcyna (.goifće) : ÿapko; korydina (popsute) : koryto; kSe ślina (.роцитапе) : кХевцо; maślina (za- гобипе tzn. rzadkie i białe) : тавцо; H o b d n a (.potjpaune) : uokno; po vru ślina (ejtpbe) : рог>гивцо; paldina (podarte) : palto; proś ina (rfedo- rodne) : proeo; pudeycyna (.poharatane) : pudeuka; iadiyna Cpo^oüiÿane) :

óadro; zydina (.atraśile 8%аЬе) : ay to.

Naz w y ekspr e s y w n e u t worzone przy pomocy f o r m a n t u -ina w y m a ­ g a j ą u z u p e ł n i e n i a n a s t ę p u j ą c y m i Uwagami:

a) r z e c z o w n i k i z f o r m a n t e m -ina będące nazwami ek s p r e s y w n y m i z a c h o w u j ą rodzaj zgodny z p o d s t a w ą derywacji, c h ociaż o t r z y m u ­ ją zakończenie -a. P o t w i e r d z a j ą t o k o ń c ó w k i po d a n e p r z y p r z y k ł a ­ dach r o dzaju n i j a k i e g o ( w n a wiasach);

b) p r z y k ł a d y t y p u aamoxçfina, traxtoiyna, a w i ę c w p r o w a d z o n e d o języka gwa r o w e g o niedawno, ś w i a d c z ą o żywotności p r z y r o s t k a -ina w czasach dzisiejszych;

c) t y lko rzeczownik droeyna 'droga w pole' nie ma z a b arwienia uczuciowego.

Z a s a d n i c z ą funkcją formantu -teko, k t ó r ą w innych g w arach wy-4

m i e n i a się n a dalszej p o z ycji , jest tw o r z e n i e n a z w augmentatyw-nych: dymbieko : dump; хцофгбкЬ : %uop; uapiako : иара; troóieko : tro- va; śdbiako : żaba.

Formant -ka, w s k a z u j ą c na sty c z n o ś ć między ludźmi, tworzy nazwy córek o d n a z w i s k męskich zakończonych n a -akt -ał3 -ąo, -ia; Bufcocka (Bujak), Kopdoyka (Kopciał), Zafunoka (Zając), Sejiaka (Dziedzic).

P o d w p ł y w e m dia l e k t ó w m a z o w i e c k i c h szerzy się formant -доз li

II

P r z y t y c k à gwara, p o d o b n i e jak znaczne o b szary d i alektów p ó ł ­ n o c n o - w s chodnich, u s u n ę ł a o b o c z n o ś ć suf iksów -ed : -id w czasow­ n i k a c h kla s y IV: ffyupid, ÿaétid, àejid, bu$id, rotiid, eolid.

III. W ZAKRESIE FLEKSJI

O d m i a n a w y r a z ó w na obszarze gminy P r z y t y k w y k a z u j e k i lka o d ­ rębności, które o m ó w i m y kolejno:

1. C a ł k o w i c i e z a n ikły w m i a n o w n i k u 1. mn. formy r o dzaju mę- skoosobowego: te dobre juopy byuu, te zue pany kcrauy, tamte погдог- ee w o g i popSepodauy.

2. W n a r z ę d n i k u 1. mn. w e w s z y s t k i c h odmie n i a j ą c y c h się przez prz y p a d k i częściach mowy ustaliły się dwie końcówki: -amy (rze­ cz o w n i k i ) , -ymy (.-imy) (pozos t a ł e części mowy) k o nsekwentnie we ws i a c h leżących na p ó ł n o c i północny w s c h ó d o d P r z y t y k a ( S u ków, Studzienice, S u k o w s k a Wola, K a s z e w s k a W o l a ) i -amy, -ymy {-imy) obocznie d o -ami, -ymi (,-imi) . w połu d n i o w e j i p o ł u d n i o w o - w s c h o ­ dniej części gminy ( W r z o s , Ostrołęka, podkanna, K r z y s z k o w i c e ): tymy dobryny panamy, в fo*imy robotnyny kołfitcmy, fiirsymy ■Çapkamy, tymi ve- eojiymi ровпеакапг.

3. N a jstarsi mi e s z k a ń c y Sukowakiej Woli oraz leżą c e g o nieopodal B r o d u (gmina J e d l i ń s k ) zachowali w m i e j s c o w n i k u 1. mn. końc ó w k ę -af: v butaf, na nogaf, v zymbaf.

4. K o ń c ó w k a -uf г d o p e ł n i a c z a 1. mn. rze c z o w n i k ó w męskich p r z e chodzi na formy t e g o p r z y p a d k a do rodza j ó w pozostałych: ko- iituf\ koéuluf, iflÿitf, Wpkuf.

5. E n k lityczna p o s t a ć zaimka osoby p i e rwszej w c e lowniku 1. poj. b r zmi my w ę w s i a c h p o ł o ż o n y c h w północnej i p ó ł n o c n o - w s c h o ­ dniej części gminy (S u k o w s k a Wola, Suków, Studzienice, K a s z e w ­ ska W o l a ) i my oboc z n i e do mi na obsz a r z e p o ł u d n i o w y m i p o ł u d ­ niowo-wschodnim: dou my oullerka, kozoą mi cekad.

O b o c z n e formy b i e r n i k a 1. poj. me\\itte m a j ą taki sa m zasięg, jak w a r i a n t y z twardą i m i ę k k ą s p ó ł g ł o e k ą w celowniku: iH j o u me f kaädele, ne dotykaj the, bo ée boli.

6. W d o p e ł n i a c z u 1. mn. zaimek osoby trzeciej upowszechnia, szcze g ó l n i e w ś r ó d m ł o d s z e g o pokolenia., formę iejtjr ( it^ix >•

7. U n a j s t arszych m i e s z k a ń c ó w gmi n y zachował się rozkaźnik пе%о% 'nie bierz, nie dotykaj, nie ruszaj', p o dczas gdy Inne

formy od c z a s o w n i k a nieohad zanikły.

8. W złożeniach c z a s ownikowych składających się z p r z e d r o ­ s tka 1 c z a s ownika u t w o r z o n e g o o d iéd s p o t y k a się c z ę s t o formy z -rf- p o w s t a ł e w w y n i k u p e r i n t e g r a c j i p r z e d r o s t k ó w * ягьп-, vbn- z r d z e n i e m -id-, powszechne n a M a z o w s z u 1 Wa r m i i : puńde, pSyri- de, vyrtde, zaiide.

Zespół Szkół Zawodowych Warka

S t a n i s i a w J a n k o w s k i

ISOCLOSSES IN THE AREA OF THE COMMUNE PRZYTYK IN THE RADOM PROVINCE

The introduction of the paper contains information concerning the pur­ pose of the study and a short description of the commune Przytyk.

In the main part of the article the author discusses the most important features of the Mazovian dialect penetrating into the teritory of Little Po­ land as well as in the opposite direction as localized in the commune men­ tioned above. The features are as follows: .

I. In the field of phonetics: 1) the double form of verbs bać się and stać - without contraction (,bo£a6 śe, stoj^ać ) and contracted; 2) the Mazo­ vian form of the noun ifetrok ’wiatrak’; 3) the behavior of the onset vo­ wels o-, u-, i- (diphtongs or monophtongs); V) the transition i * u of

the type Ihju ’bił, f a ’pił*, robuX ’robił’; 5) the secondary nasality; 6) the continuant of the Old Polish nasal front vowel in acc. sing, -urn: of the type buiom, studAumi 7) the synchronic pronounciation of the palatal consonants b; 8) the Mazovian pronounciation of the noun śfyiia and its derivates; 9) the pronounciation of prepositional я * * вь (transformed into *)/ 10) the gemination of a in the words lass//lasc, bosso//bosco, łis- sok//ćlscokr 11) the standard Polish pronounciation of groups ke, ge, ke, фе/ 12) the transformation -ch ^ -k In the words 'iiŚk, zAi&kt 13) the

Ma-5 K. N i t s с h, Dialekty języka polskiego, [w:] Т. В • n n i, J. Los', K. N i t s c h , J. R o z w a d o w s k i , H. U ł a » * y n, Gra­ matyka języka polskiego, Kraków 1923, 8. 463,

zovian type kouAlS, Mime с; 14) the identification of 1 and î> 15) the interword voicing and devoicing; 16) the standard Polish continuants of the Old Polish groups it, it, it.

XI. In the field of word-foraation: 1) the general aceptance of nouns in -ak in the names of young creatures: kurcokt 2) the considerable vitality of the formant -in* in the formation of diminutives; 3) the formant -ка in the formation of daughters* names from the fathers' surnames in -ak, -at, -4c, -ici 4) the abolition of the alternative suffixes -eć//-ió in verbs of the type ée$Ui, rob'ié.

III. In the field of inflection: t) the disappearance of masculine per­ sonal gender; 2) the double form of the endings -amy/Z-aAi (nouns), -цтц// //-yi(ti (other case inflected /îarts of speech) in instr. pl.; 3) the spora­ dic occurrence of the ending -af in loc. pi. (v butaf)/ 4) the penerali- zation of the ending -uf in gen. pi. from masculine forms onto other gend­ ers; 5) the double form of the enclitic 1st person pronoun in dat. sing. щ /Zàd and in acc. sing. me//ile.