Acta Universität is i odzie ns is
Anna Buchner-Jeziorska, W łodzimierz Jaśkiewicz
INTEGRACJA SPOŁECZNA
W PROCESIE INDUSTRIALIZACJI
NA PRZYKŁADZIE BEŁCHATOWA
U
WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO
1988
KOMITET REDAKCYJNY
WYDAWNICTW UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO
A ndrzej B anasiak, Bohdan Baranowski, Z d zisła w K la p c iń sk i Wacław P io tro w ski (p rz ew o d n icz ący), K rystyna Urbanowicz
• '• • ‘ ‘у t
REDAKCJA WYDAWNICT^ "FO LIA SOCIOLOGICA" Bogusław S u łk o w sk i, Danuta D uraj, U rszula How akowska
RECENZENT Władysław Misiak
REDAKTOR WYDAWNICTWA UŁ Janina oórecka
REDAKTOR TECHNICZNY JaA/ig a K ulesza
KOREKTORZY
Joanna B alcerak, Bogusława Kwiatkowska
îc rJr.
Wydawnictwo U niw ersytetu Łódzkiego 1988
Wydanie X. Nakład 210+85 egz. A rk. wyd, 8,6. Ark. druk. 9,25. P a p ie r k l . I I I , 70 g , 70x100.
Zan. 44/1510/88. H-1 7. Cena z ł 344,-D rukarnia U n iw ersytetu Łódzkiego
Łódź, u l i Nowotki 143 J S S N 0208-6Û0X
PRZEDMOWA
Ponad 20 l a t temu łó dzcy s o c jo lo g o w ie r o z p o c z ę li badania w B e ł ch ato w ie. Ówczesny program badań przewidywał op^s stanu przedindu- s t r i a l n e g o , ś le d z e n ie procesu uprzem ysłowienia oraz w p r z y s z ł o ś c i - op is skutków tego p rocesu. Z różnych powodów 't e n dłu g ofalow y program z o s t a ł z re a liz o w a n y w n ie c o i n n e j p o s t a c i . . Pow stało jednak k i l k a k s ią ż e k i w i e l e a rt y k u łó w , raportów i opracowań o B e ł c h a t o wie l a t s z e ś ć d z i e s i ą t y c h i s ie d e m d z ie s ią ty c h .
N i n i e j s z a ksią żk a j e s t poświęcona załogom k o p a ln i i e le k tro w - ' n i , a więc dotyczy sch y łk u procesu u p rzem ysłow ienia. Problem badaw czy sformułowano zgodnie z pewną t r a d y c j ą opisu tego p rocesu: za łoga nowego zakładu p r z e k s z t a łc a s i ę z przypadkowego zb io ru w zintegrowaną grupę, zaś z a ło g i nowych zakładów tworzą wraz z mie szkańcami nową zintegrowaną społeczn ość.
Badania przeprowadzono latem 1983 r . Być może w l a t a c h n a s tę p nych procesy i n t e g r a c y j n e u l e g ł y n a s i l e n i u i k s ią ż k a będzie s ta n o w i ł a świadectwo pewnego okresu w h i s t o r i i B ełchatow a.
Prezentowane badania pokazują ciekawe z a l e ż n o ś c i : zaawansowane procesy i n t e g r a c j i f u n k c j o n a l n e j i k u lt u r o w e j przy objawach d e z in t e g r a c j i komunikacyjnej i s t r u k t u r a l n e j . Można s ą d z ić za autoram i, iż ujawnione k o n f l i k t y n ie są s p e c y f ic z n e d la B ełch a to w a , le c z mają b a r d z i e j u n iw e rs a ln y c h a r a k t e r i podłoże. Tak więc ks ią ż k a m iałaby również b a r d z i e j u n iw e rs a ln ą w a rto ś ć , o d z w i e r c i e d l a j ą c mechanizmy s p o łe c z n e j i n t e g r a c j i i k o n f l i k t u , c h a r a k t e r y s t y c z n e d la p o l s k i c h p r z e d s i ę b io r s t w l a t o s ie m d z ie s ią ty c h .
K siążka powstała w ramach badań c e n t r a l n i e sterowanych (PW 10. 2 ) , p t . " I n t e g r a c j a społeczna w p r o c e s i e i n d u s t r i a l i z a c j i " . W j e j powstaniu u c z e s t n i c z y l i obok autorów- również i n n i pracownicy i s t u denci I n s t y t u t u S o c j o l o g i i , d la k tó r y c h Bełchatów stanow i i n t e r e s u j ą c e i ważne la b o ra to riu m przemian sp ołeczn ych.
S o c jo lo g ic z n e a n a l i z y procesów uprzemysłowienia zachodzące w P o ls c e w o k re s ie o s t a tn ie g o c z t e r d z i e s t o l e c i a mają długą już t r a d y c j ę i bogaty dorobek zarówno poznawczy, ja k i t e o r e t y c z n y . Kon c e n tro w a ły s i ę one na o p i s i e społecznych uwarunkowań i skutków i n tensywnej i n d u s t r i a l i z a c j i , próbując jed n ocz eśn ie wychwycić ujaw n i a j ą c e s i ę podobieństwa i praw id łow o ści mechanizmów, o k r e ś l a ją c y c h i s t o t ę tych z ja w is k i procesów. Efektem dociekań s o c j o l o g i i i i n nych nauk społecznych j e s t w miarę pełny za rys te o re ty c z n y s p o łe c z nych procesów uprzem ysłow ienia, zachodzących w ro zw ija ją c y m s i ę sp ołe cze ń stw ie zarówno w s k a l i r e g i o n a l n e j , ja k również w s k a l i ma- k r o s p o ł e c z n e j . K o n s ta t a c ja ta może sugerować pogląd, że podejmowa n ie w t e j s y t u a c j i problemów związanych z uprzemysłowieniem n ie zn a jd u je większego u z a sa d n ie n ia , a uzyskane w y n ik i stan ow ić będą k o le jn e p otw ierd z enie znanych już w c z eś n ie j z ja w is k generowanych pr. ■-/ przemysłowe in w e s t y c j e . Stanowisko t a k i e , mimo pozornej oczy w i s t o ś c i , n ie j e s t jednak p rze ko n y w a ją ce , a p r z y j ę c i e określon ych p rze słan e k w s p o jrz e n iu na procesy uprzemysłowienia c z yn i j e wręcz fałszywym.
Cechą szczególną i n d u s t r i a l i z a c j i w P o ls c e j e s t j e j permanentny c h a r a k t e r , w pływający na c i ą g ł o ś ć procesów uprzem ysłow ienia, a co za tym i d z i e - wpływający na dynamikę szeroko rozumianych p rz e k s z t a łc e ń społecznych, zaznaczających s i ę s z c z e g ó ln ie w yraźnie w s fe rz e świadomości ( o r i e n t a c j a na inne niż w poprzednich fazach pro cesu u przem ysłow ienia, b a r d z i e j a t r a k c y j n e wzory ż y c i a , nowe j a k o ś ciowa oczekiw ania dotyczące standardu ż y c i a , p r e f e r e n c j e d la zacho wań konsumpcyjnych i t p . ) . Powoduje to i s t o t n e , ja k s i ę wydaje, zmiany warunków, w k tórych p r z e b ie g a ją procesy uprzem ysłow ienia i to zarówno w s k a l i l o k a l n e j , ja k i obejm ującej c a ł e sp ołeczeństw a. O koliczność t a , wzmocniona dodatkowo załamaniem gospodarczym o n i e s p otyk anej w c z eś n ie j s k a l i i jego r o z le g ły m i reperkusjam i
społecz-nymi, stanowi ważny powód u z a s a d n ia ją c y naukowy ogląd p r z e b i e g a jąc yc h w spółcześnie procesów u p rzem ysłow ienia.
Następna p r z e s ła n k a , łą c z ą c a s i ę ś c i ś l e z p oprzednią, o p ie ra s i ę na przekonaniu o dopuszczalności z a ło ż e n ia , że mechanizmy z j a wisk wywołanych uprzemysłowieniem, choć znane, mogą powodować sku t k i o odmiennym z a k r e s ie i s i l e wpływu, n iż m iało to m ie js c e wcze ś n i e j , w c a ł k o w i c i e n i e k i e d y różnych warunkach ekonomicznych i spo łe c z n y c h .
T r z e c i w re s z c ie powód u z a s a d n ia ją c y badania z ja w is k • s p o łe c z nych w związku ze zmianami przemysłowymi, to p o t e n c ja ln a u ż y te c z ność t a k i c h a n a l i z r y s u ją c a s i ę n a j w y r a ź n i e j w a s p ek c ie sposobów i m ożliw ości s t a b i l i z o w a n i a systemu społecznego nowej i n w e s t y c j i , ob szaru pozostającego pod j e j wpływem, nowej jakościow o s p o łe c z n o ś c i l o k a l n e j oraz możliwości a n t y c y p a c j i zmian, zakresu o d d z ia ły w a n ia i t p .
P o d ję te w Z a k ła d z i e S o c j o l o g i i Przemysłu UL w 1983 r . badania b y ły prowadzone w ramach Problemu Węzłowego 10.2. - "Zmiany w ś r o dowisku w r e j o n i e Bełch a to w sk ie g o Okręgu Przemysłowego. Program rozwiązań p rze strze nn ych do 2000 ro k u ". Celem badań b y ło p r z e d s t a w ie n ie uwarunkowań procesu i n t e g r a c j i s p o łe c z n e j pracowników pod stawowych p r z e d s i ę b io r s t w Bełcha tow skie g o Okręgu Przemysłowego K op a ln i Węgla Brunatnego "B e łc h a tó w " i E le k t r o w n i w Rogowcu. Za równo koncepcja badania ja k i o p arte na jego wynikach studium n ie mają a m b ic ji kompleksowego opisu problemu, choć wszędzie tam, gdzie b yło to możliwe s ta ra n o s i ę s ię g a ć do innych ź r ó d e ł, uzupełniających empiryczny m a t e r i a ł uzyskany w badaniu i p o d k r e ś la ją c y dynamiczny c h a r a k t e r procesu i n t e g r a c j i s p o łe c z n e j zachodzącej w obszarze ba d a n ia . S z c z e g ó ln ie przydatne b y ły w tym w zględzie l i c z n e badania s p o łe c z n o ś c i b e łc h a t o w s k ie j prowadzone przez I n s t y t u t S o c j o l o g i i UL w l a t a c h 1962-1965, a więc w o k r e s i e p rzedinw estycyjnym (p re in d u - s t r i a l n y m ) oraz w pie rw szych l a t a c h , r e a l i z a c j i i n w e s t y c j i (1976- -1977) .
Objęte badaniem obszary g e n e r a c j i czynników wpływ ających na p rzebieg procesów in t e g r a c y j n y c h dotyczą różnorodnych s f e r , a ic h wybór w ynik ał z c h ę c i o k r e ś l e n i a wpływu na badany problem zmien nych lo k a ln y c h ograniczonych do samej i n w e s t y c j i , w stosunku do zmiennych zewnętrznych, warunkowanych przez ogólnospołeczną s y t u a c j ę ekonomiczną i mechanizmy funkcjonowania systemu społeczno-gos podarczego. Tak więc przedmiotem z a in te re s o w a n ia badawczego b y ła
s y t u a c ja pracy w poszczególnych p r z e d s ię b io rs t w a c h , wzajemne mię dzy nimi r e l a c j e w y n ik a ją ce z kombinatowego ch a ra k te ru i n w e s t y c j i (te c h n o lo g ic z n e z a le ż n o ś c i E le k t ro w n i i K o p a l n i ) , s y t u a c ja poza pracę ( i n f r a s t r u k t u r a socja lno -u słu g ow a ) oraz c h a r a k t e ry s ty c z n e cechy społeczno-demograficzne załóg pracowniczych (pochodzenie t e r y t o r i a l n e - sw oi, obcy, pozycja w system ie organizacyjn ym i w yn i k a ją c e z n i e j f u n k c je , p ł e ć , s ta ż p r a c y , i t p . ) . Zjaw isk a i s y t u a c je mogące mieć wpływ na procesy i n t e g r a c j i badanych załóg - wewnątrz zakładowe i międzyzakładowe - s ta ra n o s i ę prze d sta w ia ć w k o n te k ś c ie procesów i n d u s t r i a l i z a c j i zachodzących w obszarze badania. P o d s ta wowe in fo rm acje o i n w e s t y c j i b e łc h a t o w s k ie j i obszarze j e j n a j s i l n i e j s z y c h wpływów zawiera r o z d z i a ł I , Głównym celem r o z d z ia łu j e s t c h a r a k t e ry s ty k a rejonu Bełchatowa w f a z i e p r e i n d u s t r i a l n e j i pierwszych etapach uprzem ysłowienia, przedstawiona na t l e podstawo wych założeń s o c j o l o g i c z n e j t e o r i i i n d u s t r i a l i z a c j i .
Ro zd z iał następny p r ez en tu je koncepcję badania i n t e g r a c j i spo ł e c z n e j w uprzemysławianym r e j o n i e w o d n ie s i e n iu do j e j różnych teo rety c zn y c h k o n c e p c ji. Zawiera on również z a ło ż e n ia badawcze i o- p e r a c j o n a l i z a c j ę podstawowych pojęć używanych w p ra c y , a także in fo rm a c je o badaniu (metoda, n a rz ę d z ia , dobór p r ó b y ).
Ro zd z iał I I I dotyczy problemów, k t ó r e w myśl p r z y j ę t y c h założeń stanowią i s t o t n e t ł o d la różnego rodzaju z ja w is k i procesów s p o ł e cznych zachodzących w system ie społecznym p r z e d s i ę b io r s t w a , w tym także d la procesów i n t e g r a c j i s p o łe c z n e j. Ro zd z iał p rzed staw ia o- c zekiw ania badanych dotyczące pracy w B e łc h a to w ie (motywacje pod j ę c i a p r a c y ) i ic h praktyczną w e r y f i k a c j ę (oceny warunków p r a c y ) oraz m ie js c e Bełchatowa w planach życiowych i zawodowych ( s t o sunek do p r a c y ) .
K o le jn e r o z d z i a ł y dotyczą opisu uwarunkowań i n t e g r a c j i s p o łe c z n e j ujmowanej w trz e c h różnych poziomach - i n t e g r a c j i w zespole roboczym ( r o z d z i a ł I V ) , i n t e g r a c j i w p r z e d s i ę b i o r s t w i e ( r o z d z i a ł V) oraz i n t e g r a c j i między Kopalnią i E le k t r o w n i ą ( r o z d z i a ł V I ) . Są one oparte na wynikach przeprowadzonych badań empirycznych i zaw ie r a j ą próby w e r y f i k a c j i założeń i h ip o t e z . Szczególny n a c isk z o s t a ł położony w tych fragmentach pracy na o k r e ś l e n i e prze słan e k wpływa ją c y c h na i n t e g r a c j ę oraz na j e j s p e c y f ic z n y c h a r a k t e r ( j e s t ona a- nalizowana w c z te re c h różnych w ym iarach). Uzyskane w ynik i są rów^ nież inte rpre to w a ne na o k o lic z n o ś ć u s t a l e n i a zakresu wpływu, j a k i na przebieg i n t e g r a c j i w yw ie ra ją c z y n n ik i wewnętrzne i zewnętrzne.
Uzupełnieniem a n a l i z i n t e g r a c j i j e s t u w zg lęd nien ie w o p i s i e j e j przebiegu niez w yk le ważnej zmiennej, ja k ą stanowią p ł a c e . Rozważa n ia dotyczące wpływu p ła c na i n t e g r a c j ę w wymiarze p oszczeg ól nych badanych p r z e d s i ę b io r s t w i ca łe g o Kombinatu zaw iera r o z d z i a ł V I I .
O s t a t n i ą , zamykającą c z ę ś c ią opracowania j e s t zakończenie, w którym zawarto n a jw a ż n ie js z e w n i o s k i, do j a k i c h upoważniły autorów uzyskane w badania w y n i k i . Mając na uwadze dynamiczny charakter ba danych z j a w i s k , r o z l e g ł o ś ć ic h uwarunkowań oraz względnie o g r a n i czony c h a r a k t e r badania s t a r a l i s i ę oni n ie wykraczać w t e j s t e r z e poza k o n s t a t a c j e , z n a jd u ją c e o p a r c ie w pozostającym do Mfe #yepo- z y c j i m a t e r i a l e , aczk olw iek n i e k i e d y , a w s z c z e g ó ln o śc i tam, gdzie problem b ył dokumentowany w innych badaniach - formułowane w nioski mają n ie c o o g ó l n i e j s z y c h a r a k t e r .
R o z d z i a ł 1
OBSZAR BADANIA W KONTEKŚCIE INOUSTRIALNYCH PRZEMIAN
1. Społeczne procesy uprzemysłowienia
P a tr z ą c na przebieg rozwoju społecznego można s t w i e r d z i ć , Ze czynnikiem n a j b a r d z i e j stymulującym przebieg procesów rozwojowych j e s t zjaw isko i n d u s t r i a l i z a c j i . Sens tego p o j ę c i a , sprowadzany n a j o g ó l n i e j do s t e r y "z ja w is k i procesów technicznych i gospodarczych, dokonujących s i ę w t r a k c i e rozbudowy przemysłu, powodujących zmia nę s t r u k t u r y g o s p o d a rk i"* , j e s t kojarzony z daleko idącymi zmiana mi w obszarach ż y c ia społecznego, le żą cych poza ekonomią i techniką. Merytoryczny związek pomiędzy i n d u s t r i a l i z a c j ą w wąskim znaczeniu a procesami p o l ity c z n y m i, społecznymi i kulturow ym i, wywołanymi przez uprzem ysłowienie, p odkreśla znaczenie tego zja w is k a w p rz e k s z t a ł c a n i u s t r u k t u r iy .cia społecznego i W dynamice tych przekształ ceń.
W rozważaniach poświęconych wpływom procesów i n d u s t r i a l i z a c j i na ż y c ie społeczne wyróżnia s i ę k i l k a podstawowych mechanizmów, przy pomocy k tórych dokonuje s i ę przekazywanie generowanych w przemyśle
2
zja w is k . Pie rw szy mechanizm obejmuje w s z y s tk ie s k u tk i w ynik ające z m a sz y n iz ac ji pracy (u k ła d "c z ło w ie k - т а з г у п а " ) , dotyczące zasad pod ziału i o r g a n i z a c j i p r a c y , n atę że n ia i rytmu procesów p r o d u k c j i, a także postawy i a s p i r a c j e pracowników wywodzące s i ę z pracy w no wych warunkach.
Drugi mechanizm polega na w y k s z ta łc e n iu s i ę nowego typu i n s t y t u c j i , c h a ra k te ry z u ją c y c h s i ę s p e c y f ic z n ą , sformalizowaną
organiza-J . S z c z e p a ń s k i , Zmiany społeczeństwa p o lsk ie g o w p r o c e s ie uprzem ysłowienia, Warszawa 1973, s . 11.
c j ą . I n s t y t u c j e t e , zorientow ane na z a s p o k a ja n ie różnorodnych po trz e b je d n o s te k , grup i z b io r o w o ś c i, o p i e r a j ą swoją d z i a ł a l n o ś ć na r a c j o n a l n y c h , naukowych podstawach. Dokonująca s i ę w ten sposób pro p ag acja r a c j o n a l n o ś c i w ż y c iu społecznym stw arza je d n o c z e śn ie p rz e s ł a n k i do r o z r o s tu form alnych o r g a n i z a c j i i ic h ro s n ą c e j dom in acji w ż y c iu społeczeństw a (sp ołecz eń stw o o r g a n i z a c y j n e ) .
Następny mechanizm wpływu uprzem ysłow ienia polega na tworzeniu nowych form z b i o r o w o ś c i, t a k i c h ja k grupy celow e, k a t e g o r i e społe- czno-zawodowe, warstwy i k l a s y sp o łe c zn e . Z m ien ia ją s i ę również za sady zróżnicow ania społecznego, bezpośrednio lub p ośred n io związane z pracą w uprzem ysłowio nej gospodarce. Rośnie znaczenie zawodu, k w a l i f i k a c j i i w y k s z t a ł c e n i a w o k r e ś l a n i u p o z y c ji i p r e s t i ż u spo łeczn eg o. Rodzą s i ę nowe grupy in te r e s ó w , nowe s t r u k t u r y i zasady s t r a t y f i k a c j i s p o ł e c z n e j. U le g a ją rozpadowi s t a r e i tworzą s i ę no we formy z b iorow ości t e r y t o r i a l n y c h .
O s t a t n i mechanizm polega na p r o c e s i e wzrostu i różnicow aniu po t r z e b , będących społeczną konsekwencją rozwoju gospodarczego. W w y j a ś n i a n iu d z i a ł a n i a tego mechanizmu p rzyjm uje s i ę z a ło ż e n ie o wpływie poziomu zamożności społeczeństw a na jego a s p i r a c j e i dąże n i a . P o d k re ś la s i ę , że nowe formy ż y c i a zbiorowego i stosunków spo łe c zn y c h w y w ie ra ją i s t o t n y wpływ na c h a r a k t e r zachowań sp o łe c zn y c h , uznawane w a r t o ś c i i s t y l e ż y c i a .
J . S z c z ep a ń sk i, za którym powtórzono t y p o l o g i ę mechanizmów wpływu uprzem ysłow ienia na społeczeństwo zwraca je d n o c z e ś n ie uwagę na ic h społeczny c h a r a k t e r , p r z e j a w i a j ą c y s i ę z je d n e j s tr o n y w s f e r z e obserwowanych skutków procesów i z ja w is k techniczno-ekono micznych, a z d r u g i e j - w s f e r z e w tó r n e j s t y m u l a c j i procesów p rz e mysłowych przez z ja w is k a i procesy p o l i t y c z n e , społeczne i k u l t u r o we, będące skutkiem u p rz em ysłow ie nia . Wzajemne o d d z ia ły w a n ie na s i e b i e przemysłu i sp ołeczeń stw a wytwarza s p l o t różnego rod zaju procesów, s w o is tą s t r u k t u r ę wzajemnie powiązanych z ja w is k oraz ic h przyczyn i skutków. Nadają one o k re ś lo n y c h a r a k t e r procesom ż y c i a społecznego w uprzem ysławiającym s i ę lub już uprzemysłowionym spo ł e c z e ń s t w i e , decydują o kie ru n k a c h rozwoju i jego dynamice.
T e o ria i n d u s t r i a l i z a c j i , ujm ująca ogólne z a le ż n o ś c i między u- przemysłowieniem i życiem społecznym, posiada bardzo bogatą l i t e r a t u r ę i dysponuje znaczną l i c z b ą empirycznych w e r y f i k a c j i swoich tw ie r d z e ń . S z c z e g ó ln ie r o z w ija n o i badano t e o r i ę i n d u s t r i a l i z a c j i p la n o w e j, k o n c e n t r u j ą c e j s i ę na ogólnych param etrach warunkujących
j e j p r z e b ie g , na z a k r e s ie i c h a r a k t e r z e skutków sp ołeczn ych uprze m y sło w ie n ia , s k u te c z n o ś c i o s ią g a n i a celów rozwoju oraz z ja w is k a c h n ie planowanych, sp on ta n iczn y ch . Społeczne konsekwencje uprzem ysło w ie n ia - ic h zak res i d o n io s ło ś ć - zadecydowały o próbach t e o r e t y cznego u j ę c i a związków zachodzących między typem uprzem ysłow ienia ze względu na cechy t e c h n i k i i t e c h n o l o g i i oraz pochodne w stosunku do n ic h cechy p o d z ia łu i o r g a n i z a c j i p rac y a s t r u k t u r ą form ży c i a społecznego (determ inizm t e c h n o lo g i c z n y , t e o r i a k o n w e r g e n c j i).
Mimo źe p o l i t y c z n e i m p l i k a c j e t e o r i i i n d u s t r i a l i z a c j i , a w s z c z e g ó ln o ś c i j e j n urtu d e te r m in is ty c z n e g o , n ie s p r z y j a ł y początko wo badaniom i tw orzeniu t e o t i i i n d u s t r i a l i z a c j i s o c j a l i s t y c z n e j w naszym k r a j u 5 , zapoczątkowany na p rzełom ie l a t p i ę ć d z i e s i ą t y c h i s z e ś ć d z i e s i ą t y c h wzrost aktyw ności badawczej zaowocował w p o s t a c i względnie p e ł n e j d e f i n i c j i i s t o t y s o c j a l i s t y c z n e j i n d u s t r i a l i z a c j i , odmienności j e j cech szczególnych oraz s p o łe c z n o - p o lit y c z n y c h sku- tków . P o d ję to również próby p e r i o d y z a c j i etapów uprzem ysłow ienia w a s p ek c ie p r z e k s z t a łc e ń wywołanych w s f e r z e społeczno-gospodarczej^, a przede wszystkim - próby s yn tez y p rzebiegu procesów uprzem ysło w ie n ia w s k a l i g lobalnego s p o łe c z e ń stw a 6 . Mimo iż u j ę c i a s y n t e t y z u j ą c e s p o t y k a ły s i ę n i e k i e d y z zarzutem o g r a n i c z e n ia a n a l i z y przede wszystkim do wątków społecznych i k u ltu ro w y c h , z pominięciem aspek tów i d e o l o g i c z n o - p o l i t y c z n y c h , ekonomicznych i t e c h n i c z n o - o r g a n iz a c y j n y c h 7 - stanow ią one i s t o t n e dokonanie w p r o c e s i e konstruowania t e o r i i i n d u s t r i a l i z a c j i s o c j a l i s t y c z n e j , z o rie n to w a n e j na w y j a ś n i a n i e s k a l i , zakresu i i s t o t y r z e c z y w is ty c h p r z e k s z t a łc e ń zachodzą cych w ż y c iu społeczeństwp p o l s k ie g o pod wpływem u p rz em y sło w ie n ia .
I s t o t n ą r o l ę w rozwoju wiedzy o skutkach u p rz em y sło w ie n ia , a w r e z u l t a c i e także w tw orzeniu u ję ć s y n t e t y z u ją c y c h , p e ł n i ł y
bada-3. S z с z e p a ń s к i , T e o r i a , badania i p ra k ty k a in d u s t r i a l i z a c j i , [w :] A. K w i l e c k i [ r e d . ] , T e o ria i bada n i a s o c j o l o g i c z n e a p ra k ty k a s p o łe c z n a , Warszawa 1972, s . 37.
4 Ibidem; 3. S z c z e p a ń s k i , Wstęp, [w :] t e n ż e L r e d . j , Przemysł i społeczeństw o w P o l s c e Ludowej, Wrocław 1969. s . 18-23.
5 A. K a r p i ń s k i , Z a rys rozwoju gospodarczego Polski Lu dowej, Warszawa 1980.
^ S z c z e p a ń s k i . , Zmiany Społeczeństw a polskieg-o. . . W. M o r a w s k i , I n d u s t r i a l i z a c j a s o c j a l i s t y c z n a w P o l s c e: d o k try n a , system d e c y z j i , z ja w is k a s p o n ta n ic z n e , [w :] t e n- ż e [ r e d . ] , K ie ro w a n ie w s p o łe c z e ń s t w ie . A n a liz a s o c j o l o g i c z n a , Warszawa 1979.
n ia zmian zachodzących pod wpływem i n d u s t r i a l i z a c j i w rejon a ch nieprzem ysłow ych, bądź o n isk im poziomie rozwoju przem ysłu. P r o wadzenie badań w t a k i c h obszarach u m o ż liw ia ło ś l e d z e n i e , niemal w k l i n i c z n i e c z y s t e j p o s t a c i , przebiegu skutków w kraczania przemysłu w i s t n i e j ą c e dotąd, t r a d y c y j n e s t r u k t u r y s p o łe c z n e , o r g a n i z a c y j ne s t r u k t u r y i n s t y t u c j o n a l n e i gospodarcze oraz n a t u r a l n y system e- k o lo g ic z n y . O b ję c ie badaniami rejonów uprzemysławianych dawało moż l i w o ś ć o b s e r w a c ji i a n a liz o w a n ia sposobu funkcjonow ania s p o łe c z nych mechanizmów u p rzem ysłow ienia w s k a l i p o d d a ją c e j s i ę em p irycz nej, k o n t r o l i , p ozw alało na bezpośrednią obserw ację wzajemnych r e l a c j i przemysłu i środowiska w w i e l o r a k i c h a s p ek ta c h , będących do meną różnych d y s c y p l i n naukowych oraz - co j e s t n ie z m ie r n i e ważne - w różnych faz ach r e a l i z a c j i i n w e s t y c j i . J e ś l i w p r o c e s i e
powsta-O
wania i n w e s t y c j i wyodrębnić za 0. Szczepańskim e ta p y : wstępny, ( p la n o w a n ie , prace przygotowawcze), r e a l i z a c j i t e c h n i c z n e j (od r o z p o c z ę c ia p rac do rozruchu o b i e k t u ) , rozruchu te c h n ic z n o - p r o d u k c y j nego i w r e s z c i e norm alnej e k s p l o a t a c j i ( o s i ą g n i ę c i e przez o b i e k t . p e łn e j mocy p r o d u k c y j n e j ) , to - poza świadomością, że poszczególnym etapom odpowiadają wywołane przez n i e przemiany w środowisku spo łecznym i s p o łe c z n e j świadomuści o bardzo rozleg łym z a k r e s i e n a le ż y być również w p e ł n i świadomym n a tę ż e n ia i gwałtow ności doko nywanych w t e j s f e r z e p rzeobrażeń. K i l k u l e t n i , bądź n i e k i e d y k i l k u n a s t o l e t n i okres między pierwszym a o s ta tn im etapem r e a l i z a c j i i n w e s t y c j i n i e j e s t w s e n s ie czasowym zbyt d ł u g i , a l e w a s p ek c ie zmian warunków ż y c i a s p o łe c z n o ś c i tego obszaru wyznacza on d y s t a n se niep o ró w nyw a ln ie w ię k s z e . Mamy t u t a j do c z y n i e n i a ze swoistym zja w is k ie m nadążania świadomości s p o łe c z n e j lu d n o ś c i r e jo n u u p rz e mysławianego za gwałtownymi przemianami zachodzącymi w d o ty c h c z a so wych warunkach e g z y s t e n c j i , k o n ie c z n o ś c ią dostosowywania s i ę do no wych, c z ę s to d i a m e t r a l n i e różnych od p op rze d n ich, norm i wzorów zachowań. P ro c e sy a d a p t a c j i do nowych o k o l i c z n o ś c i ż y c i a o k r e ś l a nych przez przemysłowy system n i e zawsze mają łagodny c h a r a k t e r , a proces k s z t a ł t o w a n i a nowej s t a b i l i z a c j i i r ó w n o w a g i,je s t znacznie d ł u ż e j t r w a j ą c y w c z a s i e n i ż okres o s i ą g n i ę c i a przez i n w e s t y c j ę p e ł n e j , z a k ła d a n e j normy p r o d u k c y jn e j.
R e a l i z a c j a forsownego programu u p rz em y sław ian ia k r a j u w l a t a c h s ie d e m d z i e s ią t y c h , s t w a r z a j ą c a p rak ty c z n e m oż liw ości d la p e n e t r a c j i
Q
badawczej oraz rosnąca świadomość t e o re t y c z n y c h 1 p rak ty c z n y c h ko r z y ś c i , w y n ik a ją c y c h z badań nad r e a l i z a c j ą i n d u s t r i a l i z a c j i i j e j sp ołecznych k o n s e k w e n c ji, s t w o r z y ł y p r z e s ł a n k i s p r z y j a j ą c e powoła niu do ż y c i a i n s t y t u c j i k i e r u j ą c e j i k o o rd y n u ją c e j c a ł o k s z t a ł t ba dań w tym z a k r e s ie w P o l s c e . I s t o t n ą p rz e sła n k ą powstania w roku 1961 Komitetu Badań Rejonów Uprzemysławianych PAN s t a n o w iła rów n ie ż obserw acja negatywnych skutków wywoływanych przez dotychczas re a liz o w a n e programy przemysłowe w re jo n a c h r o l n i c z y c h 9 .
W początkowym o k r e s i e d z i a ł a n i a Kom itet o b j ą ł badaniami r e j o ny, w k tó ry c h budowano w i e l k i e zak ład y przemysłowe, w c ią g a ją c e w z a s ię g o d d z ia ły w a n ia duże t e r e n y r o l n i c z e : r e jo n p ł o c k i - z kombi natem petrochemicznym, r e jo n p u ław sk i - z kombinatem nawozów azo to wych, Tarnobrzeg - z kombinatem siarkowym, Konin - z k o p a ln ią węgla brunatnego i e l e k t r o w n ią oraz Legnicko-Głd gowski Okręg M ie d z io wy. P rac e s t u d i a l n e p o d ję to również w r e j o n i e b e łc h a to w s k im , mają cym p e ł n i ć w ogólnym programie badań fu n k c je ko n tro ln e g o rejon u n ie uprzemysłowionego*^.
D z i a ł a l n o ś ć Komitetu Badań Rejonów Uprzemysławianych PAN b y ła z a k re ś lo n a szeroko, obejmując c e l e naukowo-badawcze i praktyczne. Te o s t a t n i e d o t y c z y ły przede wszystkim u sp ra w nie nia procesu p l a n i stycznego i n w e s t y c j i przemysłowej i r o z s z e r z e n ia s f e r y planowa n ia poza obszar problemów techniczno-ekonomicznych. W s k a l i g l o b a l n ej c h o d z i ło o t o , "aby w z a k r e s i e i n d u s t r i a l i z a c j i k r a j u d z i a ł a ć ja k n a j b a r d z i e j r a c j o n a l n i e , o s i ą g a j ą c przy m ożliw ie n a j m n i e j szych nakładach zamierzone e f e k t y gospodarcze i s p o ł e c z n e " * * .
Pow ołanie do ż y c i a i n s t y t u c j i o t a k i c h c e l a c h , j a k i e p r z y ś w i e c a ł y Komitetowi b y ło n ie z w y k le potrzeb ne. J e j ewenementowy c h a r a k t e r , p o p a r c ie finansowe ze s tr o n y rządu, dość r o z l e g ł e kompetencje (co n a jm n ie j f o r m a ln e ) , s t r u k t u r a o r g a n i z a c y jn a u m o ż liw ia ją c a spraw ne d z i a ł a n i e - p o z w o l i ł y Komitetowi na r e a l i z a c j ę celów naukowo-ba dawczych, co p r z y c z y n i ł o s i ę do rozwoju t e o r i i i n d u s t r i a l i z a c j i s o c j a l i s t y c z n e j . W s f e r z e celów p rak ty c z n y c h niekwestionowanym o- s ią g n ię e ie m b y ło budzenie świadomości s p o łe c z n e j i j e j u w r a ż liw ie
-9
S- 1 9 n a r . Zadania Komitetu Badań Rejonów Uprzem ysła wianych przy Prezydium PAN, [w.-j Gospodarka czynnikiem ludzkim w re jo n a c h u p rzem ysław ianych, Warszawa 1967, s. 5.
Ibidem , s . 8-9. ** Ibidem, s . 11.
n ie na s k u t k i d z i a ł a n i a sp ołecznych mechanizmów uprzem ysłow ienia w s k a l i regionu i k r a j u . Można p rzyp uszc zać, że p rz y n a jm n ie j w c z ę ś c i d z i a ł a l n o ś ć ta p r z y c z y n i ł a s i ę do u sp ra w nie nia procesów i n d u s t r i a l i z a c j i oraz do k o n t r o l o w a n i a . i z r a c j o n a l i z o w a n i a ic h skutków.
2. B e ł chatów ja k o przedmiot badań s o c jo lo g ic z n y c h
Badania s o c j o l o g i c z n e w r e j o n i e Bełchatow a rozpoczęto po raz p ie rw s z y w 1963 r . Z a in te re s o w a n ie tym obszarem z o s t a ł o wywoła ne przez zamiar r e a l i z a c j i w o k o lic a c h m iasta w i e l k i e j i n w e s t y c j i przem ysłow ej, w związku z odkryciem w r e j o n i e Kleszczowa i S z c z e r cowa złóż węgla brunatnego, u m o ż liw ia ją c y c h budowę kopalń od krywkowych i p r a c u ją c y c h na tym p a l i w i e e l e k t r o w n i . B a d a n ia , prowa dzone w ramach programu naukowo-badawczego Komitetu Badań Rejonów Uprzemysławianych PAN, r e a l i z o w a ł a Łódzka S e k c ja K om itetu. W momen c i e podejmowania p rac badawczych l ic z o n o s i ę z rozpoczęciem prac in w e s t y c y jn y c h n a j p ó ź n i e j w l a t a c h 1966-1970, t r a k t u j ą c tę s y t u a c j ę ja k o dobrą ok azję do ś l e d z e n ia przeobrażeń w s t e r z e ż y c i a s p o łe c z nego we w s z y s tk ic h etapach up rz em ysław ian ia r ejo n u B ełc h a to w a .
Ogólnej k o n c e p c ji podporządkowano, prowadzone w l a t a c h 1963-1964, wieloproblemowe badania terenowe skoncentrowane na r e j e s t r a c j i wa runków, c h a r a k t e r y z u j ą c y c h s ta n w yjścio w y przed rozpoczęciem i n w e s t y c j i . 0 z a k r e s ie podejmowanych w badaniu problemów in fo rm u je s t r u k t u r a r e a liz o w a n y c h tematów: 1) e k o l o g ia s p o łe c z n a ; 2) r o b o t n i c y Bełchatow a w p r o c e s i e przemian, p raca k o b i e t ; 3) pracow nicy umysłowi i i n t e l i g e n c j a , s t r a t y f i k a c j a l u d n o ś c i ; ludność r o l n i c z a w p r o c e s i e przemian, r o d z i n a , więź pokrew ieństw a, ż y c i e domowe; 4) i n s t y t u c j e p rac y i w ładzy; 5) aktyw terenowy i o r g a n i z a c j e spo łe c z n e ; 6) p rz e o b ra ż e n ia k u l t u r a l n e B ełc h a to w a ; ś r o d k i masowego o d d z ia ły w a n ia ; 7) zmiany zachodzące w s z k o l n i c t w i e ; 8) młodzież
12
m a łej s p o łe c z n o ś c i l o k a l n e j
W badaniu stosowano różnorodne t e c h n i k i zdobywania i n f o r m a c j i - o b s e rw a c ję , wywiad swobodny, wywiad k w e s tio n a riu s z o w y , a n a l i z ę i s t n i e j ą c y c h dokumentów. Opracowanie zebranych m a te ri a ł ó w , r e j e s t r u j ą c y c h , o g ó ln i e b i o r ą c , stan świadomości s p o łe c z n e j mieszkańców Bełchatow a przed rozpoczęciem i n w e s t y c j i oraz i n f r a s t r u k t u r ę ż y c i a
Sprawozdanie z S e k c j i Badań Rejonu B e łc h a to w s k ie g o za rok 1964, "Z e s z y ty KBRU" 1965, nr 15.
społecznego w tym o k r e s i e - s ta n o w iło r e a l i z a c j ę zadań pierwszego etapu badań. Zadania drugiego etapu m ia ły dotyczyć procesów zmian wywoływanych r e a l i z a c j ę i n w e s t y c j i . Do p e ł n e j r e a l i z a c j i badań według t e j k o n c e p c ji n ie doszło już nigdy ze względu na n i e o k re ś lo ne w c z a s i e z a w ie s ze n ie planów i n w e s t y c y j n y c h .
E f e k t y prowadzonych badań b y ły jednak znaczne. Dokonano w i e l o aspektowej diagnozy "sta n u w y jś c io w e g o "; a uzyskane w y n ik i można uznać za i s t o t n y wkład do wiedzy o mechanizmach uprzem ysłow ienia w r e g i o n i e . W o p a r c iu o badania ukazało s i ę w i e l e p u b l i k a c j i , w tym także książkow ych, n aw iąz u ją c y c h do t e o r i i zmian sp ołecznych wywo ła n yc h i n d u s t r i a l i z a c j ą 13.
Rejon Bełchatow a s t g ł s i ę p ow tórnie obiektem p e n e t r a c j i s o c j o l o g i c z n e j d o p iero w d r u g i e j p ołow ie l a t s ie d e m d z i e s ią t y c h . Fa kt ten pozostawał w związku z p rz y s tą p ie n ie m do r e a l i z a c j i planowanych d z i e s i ę ć l a t w c z e ś n ie j i n w e s t y c j i przemysłowych. Zapoczątkowane wów- cz ss badania n ie b y ł y tak j a k d a w n iej podporządkowane w sp ó ln ej kon c e p c j i kilkunastoosobowego zespołu i n ie p o s ia d a ły a m b ic ji o b j ę c i a swoim zakresem w s z y s tk ic h zmian dokonujących s i ę pod wpływem in d u s t r i a l i z a c j i . D o ty c z y ły one wybranych problemów^ o k t ó r y c h wyborze decydowały in d yw id u a ln e z a in t e r e s o w a n ia badaczy.
W 1976 r . zapoczątkowano badanie poświęcone ą n a l i z i e uwarunko wań postaw wobec środowiska n a t u ra ln e g o lu d n o ś c i u p rzem ysław ia nego r e jo n u . Zaprojektowane ja k o panelowe badanie w e ry fik o w a ło h ip o te z ę o zmienności postaw wobec środowiska n a t u r a ln e g o , w za le ż n o ś c i od etapu i n d u s t r i a l i z a c j i . Powtórzono j e , przy u ż y c iu tego samego n a r z ę d z ia , w roku 1983. H ipoteza badawcza b y ła również w eryfikowana w badaniu porównawczym, prowadzonym w r e j o n i e o b a r dzo wysokim poziomie uprzem ysłow ienia (Huta K a to w ic e , 1978). Także i to badanie prowadzono przy u ż y c iu tego samego n arz ę d z ia
(wy-14 wiad k w e s tio n a r iu s z o w y ). Uzyskane w y n ik i z o s t a ł y opublikowane
W tym samym c z a s i e rozpoczęto r e a l i z a c j ę innego tematu badaw czego, poświęconego stosunkowi do p rac y kadry i n ż y n i e r y j n o - t e c h n i c z n e j z a t r u d n i o n e j przy r e a l i z a c j i i n w e s t y c j i . I n d u s t r i a l n e i społeczne przemiany Bełchatow a w. mniejszym sto p n iu s t a n o w i ł y
13 E. M a l i n o w s k a , Problem atyka s o c jo l o g i c z n y c h badań nad Bełchatowem w dobie p ie rw sz ych zamierzeń in w e s t y c y j n y c h . R e f e r a t na K o n fe r e n c ję Łódzkiego Oddziału KBRU, P io trk ó w 1981.
i i *
P. T o b e r a, Społeczeństw o i środowisko p r z y r o d n ic z e . Z a ry s p r o b le m aty k i s o c j o e k o l o g i c z n e j , Łódź 1984,
przedmiot z a in t e r e s o w a n ia badawczego, gdyż jego głównym celem by ł a empiryczna w e r y f i k a c j a h ip o te z y d o t y c z ą c e j stosunku do pracy wybranej k a t e g o r i i pracowników tzw. budów p r i o r y t e t o w y c h . Hipoteza z a k ł a d a ł a , iż ponadlokalne i duże znaczenie gospodarcze t a k i c h i n w e s t y c j i w i s t o t n y sposób wpływa na a u t o t e l i c z n o ś ć motywów za t r u d n i e n i a i postaw wobec wykonywanej p r a c y . Przy pomocy tego samego n arzę d z ia badawczego weryfikowano również tę h ip o te z ę w innych p r io r y t e t o w y c h in w e s t y c ja c h (Huta Katowice - 1978, E l e k t r o wnia P o ł a n i e c - 1979). W yniki badań z o s t a ł y w c z ę ś c i opublikow a n i 5
ne
Podobną r o l ę p e ł n i ł r e jo n b e łc h a to w s k i w badaniu poświęconym u s t a l e n i u w a r t o ś c i p racy w środowiskach różnych pod względem u- p r z e m y s ło w ie n ia * 6 . B a d a n ie , r e a liz o w a n e między innymi w B e ł c h a to w ie , w e ry fik o w a ło h i p o t e t y c z n i e założony wpływ zewnętrznych u- warunkowań s u b ie k ty w n e j oceny p racy jako w a r t o ś c i . Zbiorowość bada ną s t a n o w i l i r o b o t n i c y i i n ż y n i e r o w ie p r z e d s i ę b io r s t w budowlanych r e a l i z u j ą c y c h i n w e s t y c j ę (o b sz a r u p rzem ysław ian y) i te same k a t e g o r i e zawodowe z p r z e d s i ę b i o r s t w łó d z k ic h (o b sz a r uprz em ysłow io ny). N ie k tó r e w y n ik i z o s t a ł y opublikowane* .
Na osobne p o d k r e ś le n ie z a s łu g u ją w i e l o l e t n i e badania prowadzo ne w r e j o n i e Bełchatow a w ramach ł ó d z k i e j S e k c j i KBRU przez Ka t e d rę Planow ania i P o l i t y k i Ekonomicznej UŁ. Wieloosobowy zespół p ro w a d z ił obserw ację dynamiki s p o łe c z n e j i zmian rynku p rac y w a- s p e k c ie u p rz em y sło w ie n ia , a publikowane r e z u l t a t y stanow ią e l e ment założeń planów rozwojowych tego obszaru.
Tytułem u z u p e łn ie n ia n a le ż y dodać, że od momentu p r z y s t ą p i e n i a do budowy i n w e s t y c j i b e ł c h a t o w s k i e j podejmowano na tym t e r e n i e w i e l e innych badań s o c jo l o g i c z n y c h o n ie c o mniejszym z a k r e s i e (p r a c e m a g i s t e r s k i e ) . W i e le badań i a n a l i z o użytkowym c h a r a k t e
15 W. J a ś k i e w i c z , Oczekiw ania kadry i n ż y n i e r y j n o - t e c h n ic z n e j dotyczące p racy na w i e l k i c h budowach, " Z e s z y t y Badań Re jonów Uprzemysławianych" 1985, z. 78; t e n ż e P r a c a w r e j o n i e u- przemysławianym w opiniach in ży n ieró w i techników , [w :J Zmiany w ś r o dowisku p rz y s z łe g o B e łc h a to w s k ie g o Okręgu Przemysłowego. Stan z o- k re su p rz e d in w e s ty c y jn e g o i wstępnej faz y p rac y e l e k t r o w n i , Warsza wa 1985.
16 A. C i e ś l a k , P rac a ja k o w artość w środow iskach r ó ż nych pod względem s to p n ia u p rz em y sło w ie n ia . Raport z badań w P r o blem ie Węzłowym 11.2. (m a s z y n o p is ).
17 А. С i e ś 1 a k, Die I d e n t i f i z i e r u n g mit der B e r u f l i c h e n T ä t i g k e i t , [w :] A r b e i t u'nd B e r u f im S o z i a l is m u s , M a r ti n L u th e r U n i v e r s i t ä t , H a ll e - W i t t e n b e r g 1980.
rze prowadzi rów nież, związana o r g a n i z a c y j n i e z i n w e s t y c j ą , P r a c o wnia Badań Sp ołeczn ych.
3 ■ Obs zajr bad an i a - stan w yjściow y
T e o ria rozwoju społeczno-gospodarczego, a w s z c z e g ó ln o ś c i te j e j n u r t y , k tó r e o p i s u ją w a r i a n t rozwojowy o p a rty o s t r a t e g i ę i n d u s t r i a l i z a c j i , obdarza szczególną uwagą o k o l i c z n o ś c i wkroczenia na drogę u p rzem ysłow ienia. W przypadku i n d u s t r i a l i z a c j i r e g i o n a l n e j n a tę ż e n ie i gwałtowność zmian n ie zaznaczają s i ę ta k s i l n i e , ja k w przypadku i n d u s t r i a l i z a c j i dokonywanej w s k a l i g l o b a l n e j , a l e r e la t y w n e o d n i e s i e n i e przemian do stanu wyjściowego j e s t , ze względów co n a jm n ie j poznawczych, bardzo i s t o t n e . R e j e s t r a c j a r z e c z y w i s t o ś c i w s t a n i e wyjściowym pozwala bowiem n ie t y l k o na póź n i e j s z e o k r e ś l e n i e zakresu i c h a r a k t e r u przemian wywołanych przez u p rz em y sło w ie n ie , c z ę s to pozwala również na wnioskowanie, d o ty c z ą ce s k u te c z n o ś c i o s ią g a n i a zało żonych celów i n d u s t r i a l i z a c j i , pozwa la antycypować o k o l i c z n o ś c i s p r z y j a j ą c e bądź u t r u d n i a j ą c e d z i a ł a n i e o k re ś lo n y c h mechanizmów u p rz em ysłow ie nia .
Bełchatów ja k o ośrodek m i e j s k i posiada ponad 2 0 0 - le tn ią t r a d y c j ę , gdyż prawa m i e j s k i e u zysk ał w p ie r w s z e j połow ie X V I I I w. Ze względu na l i c z b ę mieszkańców i poziom rozwoju, mimo m ie js k ie g o s ta t u s u b y ł on r a c z e j n i e w i e l k ą w s ią . Ożywienie gospodarcze na p rzełom ie X V I I I i XIX w ., dokonane za sprawą osadników n ie m ie c k ic h z a k ła d a ją c y c h w a r s z ta t y t k a c k i e , zapoczątkowało rozwój Bełchatow a pod względem wzrostu l i c z b y mieszkańców i zróż nicow ania je g o spo ł e c z n e j s t r u k t u r y .
Powolny rozwój m iasta n a s t ą p i ł w l a t a c h międzywojennych. Około 1000 osób pracowało w dość l i c z n y c h w a rs z ta ta c h i fab ry czk a ch ( c e g i e l n i a , młyn, t a r t a k , f a r b i a r n i a , o l e j a r n i a , g a r b a r n i a , mle c z a r n i a , i t p . ) , a ok. 3000 osób znajdowało z a t r u d n i e n i e w c h a łu p n ic z y c h w a rs z ta t a c h t k a c k i c h . Przed drugą wojną l i c z b a mieszkańców Bełchatow a z b l i ż a ł a s i ę do 9 t y s . Ludność m iasta b y ła zróżnicowana pod względem narodowościowym (Ż y d z i - 44%; Niemcy - 10%). Ta cecha szczególna zadecydowała przede wszystkim o tym, że w roku 1945 mie sz k a ło w B e ł c h a t o w ie z a le d w ie 4,8 t y s . mieszkańców18. W c z a s i e d z i a
18
A. J e l o n e k , L ic z b a l u d n o ś c i m iast i o s i e d l i w P o l s c e w l a t a c h 1810-1955, "Dokumentacja G e o g rafic z n a IG PAN" 1956, z. 5.
ła ń wojennych 40% zabudowy m i e j s k i e j u l e g ł o z n is z c z e n iu . Przez o- k r e s pierwszego powojennego d z i e s i ę c i o l e c i a n ie obserwuje s i ę żad nych i s t o t n y c h zmian w p ołoże n iu m iasta i jego l u d n o ś c i.
W. pewnym s e n s ie przełomowym d la Bełchatow a b ył f a k t uzyskania w 1956 r . s ta t u s u m ia sta powiatowego. Zapoczątkowało to okres a k t y w i z a c j i i rozwoju. P o w s ta ły wówczas nowe i n s t y t u c j e a d m i n i s t r a c y j n e , handlowe, oświatowe. Rozbudowano B e ł c h a t o w s k ie Zakłady P r z e mysłu Baw ełnianego, a w 1959 r . wybudowano nową p r z ę d z a ln ię i t k a l n i ę . Uzyskany d z i ę k i temu p r z y r o s t 600 nowych m ie js c p rac y zw ięk s z y ł z a t r u d n i e n i e w z a k ła d z ie do 2 t y s i ę c y osób. Rzecz c h a r a k t e r y s t y c z n a , że praca w z a k ła d z ie włókienniczym b y ła d la prawie c a ł e j z a ł o g i pierw szą pracą zawodową w ż y c iu (9 9 % ), a co t r z e c i
zatrud-1 9
nion y b ył rob otnikiem w pierwszym pok olen iu . Wśród czynnych zawo dowo mieszkańców 45,5% pracowało w p rzem yśle, a wraz z członkami rod zin - d la 60,9% lu d n o ś c i Bełchatow a przemysł s t a n o w i ł ź ró d ło u trz y m a n ia 20.
W dalszym c ią g u kontynuowana b y ła t r a d y c j a p racy c h a ł u p n i c z e j skupiona we W ł ó k ie n n ic z e j S p ó ł d z i e l n i P r a c y "Czyn Majowy". Także i wśród członków s p ó ł d z i e l n i dominowali pracow nicy pochodzenia c h ło p sk ie g o ( 61 Si ) 21.
Dominacja w ż y c iu m iasta i jego mieszkańców jednego typu aktyw n o ś c i zawodowej s t w a r z a ła p rz e sła n k ę do mówienia o " i n d u s t r i a l i
-22
z a c j i w ł ó k i e n n i c z e j " . B i o r ą c pod uwagę s k u t k i tego z ja w is k a moż na p o w ied z ie ć , że n ie w p łynęło ono zbyt pozytyw nie na rozwój m ia s t a , gdyż jego obraz b a r d z i e j przypominał osadę fab ryczn ą n iż
2 3
r o z w i n i ę t y , w i e l o f u n k c y j n y organizm m i e j s k i . M iasto n i e p o s ia d a ło r o z w i n i ę t e j s i e c i u s łu g , występowały tru d n o ś c i w zaopatrzeniu; po C y t . za: A. N i ż n i k, S. P ą с z k a, B e łc h a t o w s k i Okręg Gór n ic z o - E n e r g e ty c z n y , Łódź 1979, s . 27.
19
S. O z i ę c i e l s k a-M a c h n i k o w s k a , R u c h l i wość klasowa robotników B e ł c h a to w s k ic h Zakładów Przemysłu B a w e ł n i a nego oraz robotników W ł ó k ie n n ic z e j S p ó ł d z i e l n i P r a c y "Czyn Majowy" w B e ł c h a t o w i e , [w :] S o c j o l o g i c z n e problemy i n d u s t r i a l i z a c j i w P o l s c e Ludowej pod red . 3. S z c z e p a ń s k i e g o , Warszawa 1967; A. K a c z m a r e k , Cechy sp ołeczn e i zawodowe p ra c o w n i ków f iz y c z n y c h B e łc h a t o w s k ic h Zakładów Przemysłu Baw ełnianeno " Z e s z y t y KBRU" 1965, nr 16. 20 T o b e r a, op. c i t . , s . 169. 21 O z i ę c i e l s k a-M a c h n i k o w s k a , op. c i t 22 Ibidem. 23 Z. I w a n i G k i , R o l n i c y w s t r u k t u r z e s p o łe c z n e j małych m ia s t , Warszawa 1973, s. 66.
k rótkim o k r e s i e oż yw ie nia związanego 4e s p e łn ia n ie m f u n k c j i miasta powiatowego n a s t ą p i ł a s ta g n a c ja w budownictwie mieszkaniowym. R e l a tyw n ie wysoki poziom uprzem ysłow ienia n ie szed ł w parze z odpowied nim poziomem u r b a n i z a c j i . Społeczność m ie jska s t a n o w iła typ p r z e j ściowy "między biegunowymi ko n s tru kc ja m i ty p o lo g i c z n y m i: t r a d y c y j n ą , ludowy s-połoczneśc-i-ą -a з-industr i a l izowanym i zur.banizowa- nym w ie lk im społeczeństwem". P o s i a d a ł a ona "pewne cechy t r a d y c y j n e j , ludowtej s p o ł e c z n o ś c i " ^ * . Zakres u c z e s t n ic tw a mieszkańców Bełchatow a w k u l t u r z e b y ł w znacznej mierze wyznaczony n isk im po ziome® i c h w y k s z t a ł c e n i a - ponad 57% lu d n o ś c i n ie m iało
ukończo-25 nego podstawowego w y k s z t a łc e n ia
N i s k i s to p ie ń u r b a n i z a c j i wpływał na niedorozwój i n f r a s t r u k t u r y m i e j s k i e j . Z prowadzonych w l a t a c h s z e ś ć d z i e s i ą t y c h badań wynika, że w s t r u k t u r z e mieszkań dominowały m ieszkania dwuizbowe ( 4 7 , 8 % ) ; trz yizb ow e s t a n o w i ł y 24%, a jednoizbowe - 22,5% (na ogólną l i c z b ę 2042 m ie sz ka ń ). Wskaźnik zagęszczenia na 1 izbę w y n o s ił 1,68 osoby. Bardzo n i s k i b y ł stan d ard wyposażenia w u rząd zenia te c h n ic z n o - s a n i- t a r n e . E l e k t r y c z n o ś ć p o s ia d a ło 96,7% mieszkań, wodociąg 4,9%, zlew - 6,8%, ła z i e n k ę - 4,9 , c . o . - 3%^6 .
Wolne tempo rozwoju^ m iasta i c h a r a k t e r y s t y c z n e d la Bełchatow a warunki ż y c i a , a także ograniczone m ożliw ości p racy zawodowej s t a n o w iły główne przyczyny procesów e m ig ra c y jn y c h . Obejmowały one głów n ie k a t e g o r i e lu d n o ś c i n a j b a r d z i e j p r z e d s i ę b i o r c z e j , o wyższych a s p i r a c j a c h i poziomie w y k s z t a ł c e n i a . Głównym kierun kiem em ig ra c j i b y ł y o środ k i przemysłowe ś l ą s k a oraz położone na obszarze daw nego woj. łó d z k ie g o . Tendencje e m ig ra c y jn e utrzymywały s i ę na ob sza rze regionu b e łch a to w sk ie g o do 1973 г . , a więc do ro zp o c zę c ia p ie rw sz ych p rac związanych z r e a l i z a c j ą i n w e s t y c j i . Sam B ełchatów o s i ą g n ą ł poziom lu d n o ś c i z okresu przedwojennego d opiero pod k oniec l a t s z e ś ć d z i e s i ą t y c h (8 , 9 t y s . ) , c h o c ia ż je s z c z e w roku 1972 p
osia-27 d ał ujemne sa ld o m i g r a c j i
Region b e łc h a to w s k i n a l e ż a ł do obszarów typowo r o l n i c z y c h , ch a r a k te r y z o w a ł s i ę znacznym rozdrobnieniem gospodarstw, słabym i
л t.
A. K ł o s k o w s k a , Społeczne ramy k u l t u r y , Warszawa 1972, s . 31.
O-C
I w a n i c k i , op. c i t . , s . 66. 26 I b i d e n , s . 61.
glebami i t ra d y c y jn y m i metodami p r o d u k c j i . Obszary w i e j s k i e odzna c z a ł y s i ę n isk ą ś re d n ią g ę s t o ś c ią z a lu d n i e n ia i n iskim stopniem u r b a n i z a c j i . N a s i l e n i e wspomnianych już wyżej procesów e m i g r a c y j nych wpływało na n ie k o r z y s t n e , z punktu w id zen ia dynamizowania gospodarki r o l n i c z e j , r e l a c j e demograficzne. Ha 100 mężczyzn p r z y padało 108 k o b i e t , a na 100 mieszkańców wsi w wieku produkcyjnym
28 (15-64 l a t a ) przyp ad ało aż 60 osób w wieku nieprodukcyjnym . Zde cydowanie gorsze n iż p r z e c i ę t n i e w P o l s c e b y ły również warunki ży c i a lu d n o śc i regionu b e łc h a to w s kie g o . Na wyodrębnionych w r e g i o n i e 325 jed n ostek osad niczych (bez B e łc h a t o w a ) , t y l k o w 19 uznano warunki mieszkaniowe za dobre a 56 jed n ostek n ie b y ło z e l e k t r y f i k o
-29 wanych
P rób ują c o c e n ić p o ło ż e n ie Bełchatow a i regionu w o k r e s i e przed- in w estycyjn ym , można p o w ied z ie ć , że obszar ten c h a ra k te ry z o w a ł s i ę o g ó ln ie niskim poziomem rozwoju, a pod n ie k tó ry m i względami b y ł ob szarem zacofanym. Rejon p r z y s z ł e j i n w e s t y c j i b y ł m ie rn ie z u rb an iz o wany i uprzemysłowiony. Te j o s t a t n i e j o p i n i i n ie może zmienić wyso k i , aczkolw iek bardzo jed n ostro nn y i o ograniczonym wpływie na r e g io n , poziom uprzem ysłow ienia w B e ł c h a t o w ie . Samo m ia s to , ja k rów n ie ż r e g io n , c h a ra k te ry z o w a ły s i ę bardzo n isk im poziomem rozwoju i n f r a s t r u k t u r y , co w y w ie ra ło o k re ś lo n y wpływ na standard ż y c ia mieszkańców i o g r a n i c z a ło ic h perspektywy życiow e.
R y s u ją c y s i ę w ten sposób obraz stanu w yjściow ego, poprzedza- jąceg o w ie lk ą i n d u s t r i a l i z a c j ę , c z y n i zasadnym z a ł o ż e n i e , że cha r a k t e r przemian wywoływanych uprzemysłowieniem b ę d z ie , pod wieloma względami, typowy d la procesów uprzem ysłow ienia w r e jo n a c h r o l n ic z y c h o trad ycyjnym t y p i e stosunków i s t r u k t u r
społecznych-4. Ch a r a k t e r i z a ł ożen ia i n w e s t y c j i b e łc h a t o w s k ie j
H i s t o r i a i n d u s t r i a l i z a c j i w r e j o n i e bełchatowskim s ię g a roku I960, k ied y to po raz p ie rw s z y , w ramach poszukiwań prowadzonych przez P r z e d s ię b io r s t w o Poszukiwań Naftowych, n a t r a f i o n o na złoża węgla brunatnego. W o d w i e r c ie dokonanym w Lękińsku stw ierd zo no 60- -metrowe z ło ż e . P ra c e rozpoznawcze prowadzone w l a t a c h 1961-1963 po
28 Ibidem, s . 24, 25. 29 Ibidem, s. 38.
z w o l i ł y na s tw ie r d z e n ie p rz y d a tn o ś c i złoża do e k s p l o a t a c j i odkryw kowej oraz do "przemysłowego zagospodarowania w p ie r w s z e j k o l e j n o ś c i spośród złóż węgla brunatnego w P o l s c e " 30.
Rozpoznane złoża zajmują obszar około 32 km2 i tworzą t r z y na t u r a l n e pola e k s p lo a t a c y jn e - " S z c z e r c ó w " , " B e ł c h a t ó w " i "Kam ieńsk". Zasobność złóż o k r e ś la s i ę na ponad 2 mld ton węgla brunatnego o znacznej k a lo r y c z n o ś c i (2150 k c a l / k g ) .
Najbogatszym złożem j e s t pole " B e łc h a t ó w " . Zajmuje ono obszar 18,5 km , a jego długość wynosi 12 km. Zasoby tego pola oszacowano na 1,2 mld to n , z czego 1 mld to zasoby nad ające s i ę do przem ysło wej e k s p l o a t a c j i . Złoże węgla ma ponad 50 m g r u b o ś c i, a warstwa p rzykryw ającego złoże nadkładu osiąg a ś re d n ią grubość 146 m. E k s p l o a t a c j a pola "B e łc h a tó w " stanowi podstawę r e a liz o w a n e j obecnie i n w e s t y c j i . J e j program obejmował budowę k o p a ln i odkrywkowej " B e ł chatów" i w s p ó łp r a c u ją c e j z nią e le k t r o w n i "B e łc h a tó w I " w Rogowcu. Cała in w e s t y c ja ma więc c h a r a k t e r kombinatu paliwowo-energetycznego złożonego z e le k t ro w n i o docelowej mocy t u r b i n 4320 MW i z a o p a tru j ą c e j j ą w p aliw o k o p a ln i węgla brunatnego o planowanej docelowej z d o ln o ś c i wydobywczej rzędu 30 do 40 min ton r o c z n ie . Aby osiągnąć t a k i e wydobycie n ależ y zapewnić z b i e r a n i e za le g a ją c e g o nad złożem nadkładu rzędu 110-130 min m3 r o c z n ie .
Planowana in w e s t y c j a n a l e g a ła do n ajw ię kszych tego typu przed s ię w z i ę ć w ś w i e c i e . Decydowała o tym n ie t y l k o szacowana w ie lk o ś ć nakładów na j e j r e a l i z a c j ę (obecna ponad 120 mld z ł ) , le c z przede wszystkim z a ło ż e n ia e k s p l o a t a c y jn e . Docelowe roczne wydobycie węgl*a w k o p a ln i " B e łc h a tó w " j e s t równe wysokości wydobycia we wszy s t k i c h , a k t u a l n i e p r a c u ją c y c h , p o l s k i c h k o p a ln ia c h węgla brunatnego (Turoszów, Konin, Adamów, Pątnów ). Natomiast docelowa produkcja e n e r g i i e l e k t r y c z n e j wytwarzanej w e le k t r o w n i " B e łc h a tó w " stanowi ok. 25% e n e r g i i u zyskiw anej w całym k r a j u w 1975 r . (2 6,7 mld KWh).
Do r e a l i z a c j i i n w e s t y c j i p rz y s tą p io n o pod k o nie c 1973 r . (p r a c e przygotowawcze, w stęp ne), w połow ie l a t s ie d e m d z ie s ią t y c h prace i n w e sty c y jn e b y ły w pełnym toku, a planowany term in ukończenia inwe s t y c j i ( I etap - normalna, docelowa e k s p l o a t a c ja złoża " B e łc h a tó w " i pełna moc e k s p lo a t a c y jn a e l e k t r o w n i "B e łc h a tó w I " w Rogowcu) o k re ślon o na rok 1985. Mimo n ie k ie d y bardzo znacznych opóźnień prac r e a l i z a c y j n y c h kombinat " k o p a ln ia - e l e k t r o w n i a " p o d ją ł p rodukcję
i z a s i l a krajową s i e ć e ne rg e tyczn ą . Zakończenie planowanego c y k lu in w e s ty c y jn e g o , obejmującego I etap r e a l i z a c j i , s z a c u je s i ę na l a t a 1986-1987.
R e a l i z a c j i zamierzeń in w e s t y c y jn y c h o tak rozległym z a k r e s ie t o w a rz y s z y ły nowoczesne r o zw iąz a n ia t e c h n ic z n e , n ie k ie d y jedyne w swoim rodzaju n ie t y l k o w s k a l i k r a j o w e j . P ra c e przy odkrywce, ze względu na ic h rozmiar i trudne warunki e k s p l o a t a c j i złoża wymagały zastosowania nietypowych w g ó r n i c t w i e odkrywkowym środków t e c h n i c z nych (3 prototypowe ko p ark i kołowe firm y Krupp do zdejmowania nad k ła d u , wymagające s p e c ja ln e g o oprzyrządowania już w t r a k c i e monta żu, 6 typowych koparek kołowych do urobku z ło ż a , system odwadniania z ł o ż a . wypompowujący 1,5 mld m3 wody, system t r a n s p o r t u nadkładu i urobku KTZ - koparka, t r a n s p o r t e r , zwałowarka i i n . ) oraz zbudowa n ia c a ł e j , n ie i s t n i e j ą c e j w r e j o n i e i n w e s t y c j i , i n f r a s t r u k t u r y ko m unalnej, e n e rg e ty c z n e j i t r a n s p o r t o w e j. Budowana e l e k t r o w n i a n a t o m iast posiada n ajw ię ksze obecnie w p o l s k i e j en e rg e ty ce t u r b in y o mocy 360 MW, a po o s i ą g n i ę c i u planowanych parametrów będzie jedną z n ajw ię k szy ch w ś w i e c i e e le k t r o w n i p r a c u ją c y c h na węglu brunatnym. W c h w i l i obecnej oba zakłady zn a jd u ją s i ę na c z e le l i s t y i n w e s t y c j i o b ję ty c h zamówieniami rządowymi, co o k r e ś la ic h p r i o r y t e t o w y cha r a k t e r w o s ią g a n iu celów c a ł e j narodowej g o s p o d ark i3*.
5. Poc z ą t e k i n d u s t r i a l i z a c y j n y c h przemian
In w e s t y c j a o tak rozległym zasięgu prowadzonych prac m usiała wywołać c a ł y szereg daleko id ą cy ch p r z e k s z t a łc e ń w r e j o n i e j e j l o k a l i z a c j i , coraz c z ę ś c i e j nazywanym Bełchatowskim Okręgiem Przemy słowym ( 8 0 P ) . Terminem tym będziemy o k r e ś l a ć obszar "skonc en trow a nego rozwoju społeczno-gospodarczego, ja k również intensywnych p r z e k s z t a łc e ń środowiska p rz y ro d n ic z e g o " , zachodzących w m iejscu l o k a l i z a c j i samej i n w e s t y c j i , j a k i na obszarze zbliżonym do
daw-32 nego powiatu bełchatow sk ieg o .
31 Z a łą c z n ik do Uchwły nr 59 RM, "M o n ito r P o l s k i " nr 192 z 1983 r . poz. 109.
32
T o b e r a, op. c i t . , s. 177. I n n i a u t o r z y , A. N iż n ik i S. Pączka podają inną d e f i n i c j ę ВОР, znacznie r o z s z e r z a ją c ą obszar okręgu. P o r . N i ż n i k , P ą c z k a , op. c i t . , s . 13.
Obserwacja przemian zachodzących w r e j o n i e uprzemysławianym pozwala wyróżnić k i l k a c h a r a k t e r y z u ją c y c h j e cech. Jedną z n ich j e s t występowanie z ja w is k typowych d la procesów u r b a n i z a c j i i mo d e r n i z a c j i , obserwowanych w s k a l i g l o b a l n e j . Drugą cechą są z j a wiska o k re ś lo n e mianem a n ty c y p u ją c o - w y p rż e d z a ją c y c h , odnoszące s i ę do k o n c e n t r a c j i środków in w e s t y c y jn y c h oraz gwałtowności zmian w i n f r a s t r u k t u r z e ż y c ia społecznego i w samym ż y c iu społecznym danego obszaru. T r z e c ią cechę stanowią w s z y s tk ie aspekty w y n ik a ją c e ze s w o i s t e j odmienności obszaru i n d u s t r i a l i z a c j i , decydujące c z ęs to o z a s a d n ic z e j odrębności c a ł o k s z t a ł t u z ja w is k i zmian wywoływanych i n d u s t r i a l i z a c j ą 33. Te c h a r a k t e r y s t y c z n e d la lo k a ln y c h procesów u- przem ysłow ien ia aspekty przemian zaznaczają s i ę z różnym n a s ile n ie m w poszczególnych fazach tych procesów. Zakres i gwałtowność p rz e mian i n d u a t t i a l i z a c y j n y c h są t u tym w ię k sze , w im większym zacofa- « i u pozoatavial obszar l o k a l i z a c j i i n w e s t y c j i w stosunku do poziomu i n d u s t r i a l i z a c j i , m o d e rn iz a c ji i u r b a n i z a c j i , c h a r a k te ry z u ją c e g o rozwój społeczno-gospodarczy k r a j u . B i o r ą c to pod uwagę i odwołując s i ę do c h a r a k t e r y s t y k i stanu wyjściowego n a le ż y s t w i e r d z i ć , że im- pakt i n d u s t r i a l i z a c j i w r e j o n i e ВОР zaz nacz ył s i ę n a j s i l n i e j w po czątkowych fazach r e a l i z a c j i i n w e s t y c j i .
Prace przygotowawcze obejmowały bardzo s z e ro k i i zróżnicowany pod względem c h a r a k te ru f r o n t ro b ó t, z m ie n ia ją c y c h n ie t y l k o środo wisko n a t u r a l n e , a l e tworzących również nowoczesną i c a ł k o w i c i e z m ie n ia ją c ą warunki ż y c i a lu d n o ś c i i n f r a s t r u k t u r ę (budowa i moder n i z a c j a dróg, budowa l i n i i k o l e j o w e j , l i n i e z a s i l a n i a e n e rg e ty c z nego p lacu budowy, stanow iska montażu maszyn podstawowych i z a p le cze remontowe, odwadnianie złoża i p r z e ło ż e n ie biegu r z e k i Wid3wki, bydowa u ję ć wodnych i s i e c i wodociągowej d la r o l n i c t w a , budowa za p le c z a mieszkalnego i s o c ja ln e g o d la załóg budowlanych i t p . ) . Wyko n an ie tych prac b y ło niezbędne przed p rz y stą p ie n ie » , do budowy pod stawowych obiektów . Do roku 1977, a więc przez okres 3 l a t , zakoń czono prace przygotowawcze i p rz y s tą p io n o do zdejmowania nadkładu na budowie k o p a ln i oraz wznoszenia budynku głównego elektrow n i.. Za początkowało to etap r e a l i z a c j i t e c h n i c z n e j podstawowych obiektów i n w e s t y c j i .
F . A d a m s k i , Wstęp w wyborze pamiętników z Legnicko- -Głogowskiego Rejonu Uprzemysławianego, [w :J Lud zie i miedź, War szawa 1974, s . 35.
Etap wstępny oraz etap r e a l i z a c j i t e c h n i c z n e j i n w e s t y c j i beł- c h a t o w s k i e j - poza p r z e k s z t a łc e n ia m i fiz y c z n e g o środ ow iska, w ynik a ją c ym i z c h a r a k t e ru r e a liz o w a n e j i n w e s t y c j i i koniecznych prac związanych z tworzeniem i n f r a s t r u k t u r y - wywołały zdynamizowanie , procesów m ig ra cyjnych lu d n o ś c i , oż y w ie n ie rynku, p racy oraz wzrost popytu na s i ł ę roboczą. W B e łc h a t o w ie pierw sze d odatnie sa ld o mi g r a c j i lu d n o śc i z a re je s tro w a n o w roku 1973 (+ 157 o só b ), a w l a t a c h 1974-1976 l i c z b a mieszkańców w zrosła o 1,3 t y s . osób o s i ą g a j ą c po ziom 10,8 t y s . lu d n o ś d i. S k u t k i uprzem ysłow ienia zaznaczają s i ę również w s t r u k t u r z e z a t r u d n i e n ia - na 8,5 t y s . z a tru d nion ych p r a wie połowa p r a c u je w przemyśle ( 4 6 , 4 % ) , a co p i ą t y p r a c u ją c y miesz k a n ie c Bełchatowa z n a jd u je z a t r u d n i e n ie w budownictwie ( 2 3 , 3 % ) . Po dobne zja w is k a oż yw ie nia rynku p racy obserwujemy w gminach m i e j s k ic h ВОР34. Wysoki u d z ia ł z a t r u d n i e n ia w budownictwie w pie rw szych etapach budowy ВОР wypływał z dużej k o n c e n t r a c j i p rac budowlano- -montażowych. W ystarczy p o w ied z ie ć , że budownictwo w ВОР z a t r u d n i a ło ponad 50% ogółu budowlanych z terenu województwa p io tr k o w s k ie g o . Na z ja w is k o to wywarł również wpływ rozwój budownictwa mieszkalnego i s o c ja ln e g o w r e j o n i e i n w e s t y c j i . K o n c e n tru je s i ę ono przede wszy stkim w B e łc h a t o w ie i P i o t r k o w i e , gdzie oddano do użytku w i e l e no wych bloków. P la n y budownictwa mieszkalnego przew idyw ały oddanie w l a t a c h 1975-1980 ponad 20 000 izb m ie sz ka ln ych , co jednak n ie za s p o k o iło potrzeb mieszkaniowych, gdyż w samym t y l k o B e ł c h a t o w ie przewidywana na rok 1985 l i c z b a mieszkańców m iała osiąg n ąć 30 t y s . (w z ro s t o 178% w stosunku do 1975 r . ) 3'’ . Należy dodać, że stan d ard mieszkaniowy j e s t w y so k i, gdyż w m ie ś c ie wybudowano system k a n a l i z a c j i i wodociągów, o c z y s z c z a ln ię ścieków , ja k również c ie p ło w n ię wraz z ciągami ogrzewczymi.
Przemiany w warunkach ż y c i a l u d n o ś c i zapoczątkowane i n d u s t r i e - . l i z a c j ą p o s ia d a ją - b i o r ą c pod uwagę stan w yjścio w y - r ad y k a ln y c h a r a k t e r . Wydaje s i ę , że gwałtowność zmian zachodzących w r e j o n i e В0Р stanow i cechę szczególną obserwowanych na tym obszarze s p o łe c z nych procesów u p rz em ysłow ienia. Obszar i n w e s t y c j i s t a ł s i ę w s t o sunkowo krótkim c z a s i e terenem rosnącego społecznego z a in t e r e s o w a n ia ze względu na możliwość u zyskania dobrze p ł a t n e j p r a c y , uzyska n i a m ieszkania oraz szanse s t a b i l i z a c j i zawodowej i ż y c io w e j.
Wy-34
N i ż n i k , P ą c z k a , op. p i t . , s . 25-27 oraz s . 79. 35 Ibidem, s . 27.
stępowanie z a in te r e s o w a n ia możliwościami s ta łe g o z a t r u d n i e n ia w ВОР stw ierdzono już we wstępnej f a z i e r e a l i z a c j i i n w e s t y c j i ( l a t a 1976- -1977) wśród kadry i n ż y n i e r y j n o - t e c h n i c z n e j z a t ru d n io n e j w przed s i ę b i o r s t w a c h wykonawczych36. Można s i ę spodziewać, że a tr a k c y j n o ś ć warunków p racy i ż y c ia w r e j o n i e i n w e s t y c j i będzie w zra sta ć w miarę postępu p rac związanych z etapem pełnego rozruchu tecbniczno~-p.ro- dukcyjnego podstawowych obiektów i n w e s t y c j i b e ł c h a t o w s k i e j ,
O k o lic z n o ś c i te p ozw alają p rzypuszczać, że obserwowane współ c z e ś n ie zja w is k a i procesy społeczne c h a r a k t e r y z u j ą c e s i ę dużą dy namiką ruchów lu d n o śc i o c h a r a k t e rz e im igracyjnym będą u l e g a ł y na s i l e n i u . W związku z n ie d o sta tk ie m zasobów s i ł y roboczej w ВОР prze w id u je s i ę , że będzie s i ę ona rek rutow ać z obszaru o promieniu 50 km od centrum z a g łę b ia górniczego jakim j e s t Kleszczów. N a s i l e n iu ulegną również obserwowane w sp ółcz eśn ie trend y zmian w s t r u k t u rze z a t r u d n i e n ia w y s t ę p u ją c e j w BOP. Do momentu zakończenia i n w e s t y c j i (1990 r . ) z a t r u d n i e n ie ogółem w zro śn ie, w stosunku do 1975 г . , o ponad 23 t y s . osób, przy jednoczesnym spadku z a t r u d n i e n ia w r o l n i c t w i e o 20 t y s . osób. Znacznie wzrośnie z a t r u d n i e n i e w przemyśle (o 20 t y s . osób) i w usłu gach (o 14 t y s . o s ó b ). S z c z e g ó l n i e w yraźnie zaznaczą s i ę te tre n d y w r e p a r t y c j i s i ł y rob ocz ej w obszarach w i e j s k i c h okręgu37.
C h a r a k te r y s ty c z n a d la opisywanego obszaru gwałtowność i r o z l e g ło ś ć zmian wywoływanych uprzemysłowieniem z je d n e j s t r o n y , a z d r u g i e j - n i e zakończony je s z c z e proces tw orzenia samej i n w e s t y c j i , p o z w a la ją cy przypuszczać n a s i l a n i e s i ę zmian i z ja w is k już obserwo wanych - tworzą z BOP system sp ołe czn y o r y s u j ą c e j s i ę d op iero s t a b i l i z a c j i . W u zyskiw aniu stanu nowej równowagi i s t o t n ą r o l ę p e ł n i ć będą procesy zmiany świadomości s p o łe c z n e j uczestników tego s y s t e mu, dostosowujących s i ę do nowych, zmienionych warunków p racy i ż y c i a .
J W badaniach prowadzonych przez W. J a ś k i e w i c z a nad stosunkiem do p racy kadry i n ż y n i e r y j n o - t e c h n i c z n e j w i e l k i c h budów stw ie rd zo no, że 64% badanych d e kla ro w a ło chęć s t a ł e g o pobytu i pracy w B e ł c h a t o w ie . P o r . J a ś k i e w i c z , Praca w r e j o n i e u przem ysław ia nym. . .
