J a n Krcho
D o św ia d cze n ia k o n serw a cji
trzech p rzygran iczn ych k o śc io łó w
na S ło w a cji
C h c i a ł b y m p r z y b l i ż y ć w y n ik i b a d a ń n a d h is to rią t r z e c h p r z y g r a n i c z n y c h k o ś c i o ł ó w o r a z d o ś w i a d c z e n i a n a b y t e p o d czas ich r e n o w a c j i . K ościoły te z n a j d u j ą się w p o ł u d n i o w o - - w s c h o d n i e j cz ęści Słow acji, n i e m a l d o k ł a d n i e n a o b e c n e j g ra n ic y s ł o w a c k o - w ę g i e r s k i e j. W s z y s tk ie tr z y s t a n o w i ą w ł a s n o ś ć w ę g ie rs k ie j w s p ó l n o t y k o ścielne j, a ich b a d a n i a o r a z r e n o w a c j a z o s ta ł y z r e a l i z o w a n e t a k ż e d z ię k i w s p a r c i u w ę g i e r s k ieg o M i n i s t e r s t w a N a r o d o w e g o D z ie d z i c t w a K u l t u r o w e g o ( N e m z e ti K u lt u r â l i s Ô r ô k s é g M i n is z t é r i u m a ) . Te trz y k o ścio ły to: r z y m s k o k a to l i c k i kościół p o d w e z w a n i e m św. S te fa n a w C h y r n i e (w ę g . H im ), z b ó r k a lw iń s k i w Seńa (w ęg. S zina) o r a z z b ó r k a l w i ń s k i w Vel'kiej T nie (w ęg. N a g y t o r o n y a ) .
W p r a k ty c e d o 2002 ro k u sło w ac cy k o n s e r w a t o r z y nie z a w s z e d o k o n y w a l i b a d a ń p o p r z e d z a j ą c y c h re n o w a c j ę z a b y t ków, co w ięcej, c z ę sto u r z ę d y o c h r o n y nie n a k ł a d a ły n a w ła ś cicieli z a b y t k ó w o b o w i ą z k u w c z e ś n ie js z e g o ich p r z e p r o w a d z a nia. Z a s ię g i jak o ść b a d a ń b yły b a r d z o ró ż n e. Z d ru g ie j s tr o n y w ś w ia d o m o ś c i właścicieli tkwiło, a p o części tk w i d o dziś, p e w n e w r o g i e o d c z u c i e w o b e c instytucji c h r o n ią c y c h za bytki, jak r ó w n i e ż w o b e c w s z e lk ie g o r o d z a j u o d n o w y z a b y tk ó w . W y p ł y w a o n o c z ę ś c io w o z n i e p o s z a n o w a n i a w a rto śc i z a b y tk u , częś c io w o za ś s tą d , ż e u r z ę d y w p r a w d z i e określały, w jaki sp o s ó b właściciel m a d o k o n a ć r e n o w a c ji o b ie k tu , j e d n a k w w iększ ości w y p a d k ó w istn ia ły z a l e d w i e m i n i m a l n e albo nie istniały ż a d n e ź r ó d ła w s p a r c i a fin a n s o w e g o . W r a z z u s t a w ą , k tó ra w e sz ła
W sp ó łcz esn o ść k resów 22 6
w życie w 2002 ro k u , b a d a n ia p o p r z e d z a ją c e r e s ta u ra c ję stały się o b o w ią z k o w e , a o b o k n o w e g o p r a w a w y k sz ta łc ił się także s y ste m dotacji, k t ó r y m a m y n a d z ie ję , jeśli b ę d z ie z d o l n y d o d z ia ła n ia na d ł u ż s z ą m e tę , m o ż e nie tylko p o z w o lić na p o z n a n ie historii w ę g ie rsk ic h z a b y tk ó w n a s ł o w a c k im te re n ie p r z y g ra n ic z n y m , ale r ó w n i e ż ich k o n s e rw a c ję . W ę g ie rs k i r z ą d w ro k u 1998 u r u c h o m i ł p o d o b n y p r o g r a m d otacji p o d n a z w ą „ D z i e d z i c tw o N a r o d o w e " , a w ro k u 1999 ó w c z e s n y D e p a r t a m e n t O c h r o n y Z a b y t k ó w p r z y m i n i s t e r s t w i e r o z s z e r z y ł te n p r o g r a m p o z a g r a n ic e W ęgier. J e d n y m z je g o c e ló w b y ło w s p a r c i e b a d a ń p o p r z e d z a j ą c y c h r e n o w acje. W s p ó ł p r a c ę k u l t u r a l n ą p o m i ę d z y S ło w a c ją i W ę g r a m i g w a r a n t u j e r ó w n i e ż w ie le o b u s t r o n n y c h u m ó w , p o z a nim i w ę g ie rs k i U r z ą d O c h r o n y D z ie d z i c t w a K u l t u r o w e g o (Kul- tu rälis Ô r ô k s é g v é d e l m i H iv atal) i S ło w ack i U r z ą d O c h r o n y Z a b y t k ó w (S lo v e n s k ÿ p a m i a t k o v ÿ ń r a d ) r o k r o c z n i e z a w i e r a ją z e so b ą p o r o z u m i e n i a . P rac e b a d a w c z e w t r z e c h kościo łac h p r z y g r a n i c z n y c h r o z p o c z ę ł y się w 2002 r o k u , jeszc ze p r z e d p o c z ą t k i e m p r o c e s u re n o w a c ji, n a t o m i a s t b a d a n i a trz e c ie g o kościoła p r z y g r a n i c z n e g o o d b y w a ły się r ó w n o c z e ś n i e z jego k o n se rw a c ją . M o g lib y śm y p o w ie d z ie ć , ż e w ę g ie rsk i p r o g r a m dotacji p o p r z e d z i ł czy też w s p o m ó g ł p o z y t y w n e z m i a n y z a c h o d z ą c e w d z i e d z i n ie o c h r o n y z a b y t k ó w na Słowacji. Poza w s p a r c i e m f i n a n s o w y m , w a ż n e b yło r ó w n i e ż to, że W ę g r z y fa c h o w y m i r a d a m i p o m a g a li s tro n ie słow ackiej t a k ż e w r o z w i ą z y w a n i u p r a k ty c z n y c h p r o b l e m ó w p o d c z a s re now acji.
Kościół katolicki w C h ÿ m i e (w ęg. H im ) z n a la z ł się w 2001 r o k u w k r ę g u z a i n t e r e s o w a ń n a u k o w c ó w . W ó w c z a s katolicka w s p ó l n o t a z w ró c iła się z p r o ś b ą o z b a d a n i e m a l o w i d e ł z d o b i ą c yc h p r e z b i t e r i u m kościoła, p o n i e w a ż n o siła się z z a m i a r e m ich o d n o w i e n i a . P o c z ą t k o w o p l a n o w a n o p r z e m a l o w a ć ś r o d k o w ą cześć w ł a s n y m i siłam i, a p o z o s t a łe p a r t i e p r z y k r y ć w a r s t w ą białej farby. M ie js c o w y u r z ą d o c h r o n y z a b y t k ó w z g o d n ie z w y t y c z n y m i ó w c z e s n e j sło w ac k ie j u s t a w y o o c h r o n i e z a b y t k ó w (z 1987 ro k u ) n ie n a d z o r o w a ł p r a c r e m o n t o w y c h ,
2 2 7 Jan K rcho D ośw iadczenia k o n serw acji trzech przygranicznych kościołów
p o n i e w a ż o b ie k t t e n n ie f i g u r o w a ł w r e je s tr z e z a b y tk ó w . P o d c z a s w i z y t y p r z e k o n y w a l i ś m y c z ł o n k ó w r a d y p a ra fia ln e j o w y s o k ie j w a rto śc i kościoła i jeg o m a lo w i d e ł , b y u ś w i a d o m i ć k o n i e c z n o ś ć ich r a to w a n i a . Jesz cze w ty m s a m y m r o k u u z y sk a liś m y p o p a r c i e w ę g ie r s k i e g o M i n i s t e r s t w a N a r o d o w e g o D z ie d z i c tw a K u l t u r o w e g o d la k o n s e r w a c j i m a l o w i d e ł p r e z b i t e r i u m o r a z p r z y g o t o w a n i a n a u k o w e j d o k u m e n t a c j i d o t y c z ą cej t e g o z e s p o łu a r c h i t e k t o n i c z n e g o . W io s n ą i l a t e m 2002 r o k u , p o d k i e r u n k i e m k o n s e r w a t o r a P e te ra G o m b o ś a , p r z e p r o w a d z o n o o d k ry c ie i k o n s e r w a c j ę m a lo w id e ł. J e d n o c z e ś n i e trw a ły pra c e i n w e n t a r y z a c y jn e i b a d a w c z e . Po k o n s e r w a c ji m a l o w i d e ł w y d a w a ł o się u z a s a d n i o n e u s u n ię c ie c e m e n t o w e g o t y n k u , p o k ry w a ją c e g o d o l n e p a rtie ścian w e w n ę t r z n y c h p r e z b ite riu m . Po w y k o n a n i u tych pra c o k a z a ło się, ż e w m u r o w a n o d o ściany nie tylko f r a g m e n ty ż e b e r tw o r z ą c e n i e g d y ś goty ck ie sk le p ie n ie p re z b ite riu m , ale t a k ż e m a s w e r k i o k ien o ra z d a lsz e części ś r e d n io w iecz n ej k am ien iark i. P ozostałości g o tyckich, rz e ź b io n y c h detali a r c h ite k to n ic z n y c h s t o p n i o w o w y j m o w a n o , a miejsca p o n ich w y p e ł n i a n o w ą tk i e m c e g la n y m .
B adając historię p r z e k s z ta łc e ń kościoła, u d a ł o się o d r ó ż nić cz te ry e t a p y b u d o w y o ra z w d w ó c h lu b trz e c h w y p a d k a c h s tw ie rd z ić p r z e ró b k i n a m n ie js z ą skalę. P o n a d t o b a d a n i a d o p r o w a d z iły n a s d o kilku n o w y c h i w a ż n y c h w n io sk ó w . D ow io d ły , że kościół te n jest z n a c z ą c y m , g o d n y m o c h r o n y z a b y tk ie m , a b a d a n i a n a d n im p rz y n io s ły w iele w a ż n y c h w ia d o m o ś c i o h i storii C h y rn u . N a p o d s t a w i e b a d a n i a m u r ó w , ze sta w ia ją c ich w y n i k z d a n y m i p o c h o d z ą c y m i z z a c h o w a n y c h p r z e k a z ó w p is e m n y c h , m o ż e m y z r e k o n s t r u o w a ć ś r e d n io w ie c z n e d zieje b u d o w y , p rz y p u s z c z a ją c , ż e m iały m iejsce d w a e t a p y a r c h ite k to n iczn e . O p i e r w s z y m kościele w C h y rn ie m o ż e m y j e d y n i e p o w ie d z ie ć , że istniał ju ż w 1321 r o k u 1. Z tej b u d o w l i z a c h o w a
1 W d o k u m e n c ie w y d a n y m w 1325 ro k u z a c h o w a ło się im ię k sięd za z C h y m u , k tó ry w y s tę p u je tu w z w ią z k u ze s p r a w ą są d o w ą z 1321 roku. Istn ieją w ięc p o d s ta w y d o p rz y p u s z c z e ń , że o sa d a w e w s p o m n ia n y m roku m iała ju ż kościół i b u d y n e k p arafialn y .
W sp ó łczesn o ść k re só w 2 2 8
ły się tylko płaskie cegły o g ru b o ś c i c z te rec h i p ó ł d o pięciu c e n ty m e tró w , c h a r a k t e r y s ty c z n e r ó w n i e ż dla trz y n a s to w ie c z n y c h k o ściołów ro z s ia n y c h w pobliskich m iejscow ościach.
S t o s u n k o w o d u ż o w i e m y o d ru g ie j (obe jm ując ej cały b u d y n e k ) ś r e d n io w ie c z n e j fazie. P o w stała w t e d y w p e łn i g o ty c k a św ią ty n ia - d o dziś p r z e t r w a ł a n a w a o ra z f r a g m e n t y sk lep ien ia, k tó re p o ro z e b r a n iu w b u d o w a n o w n o w ą ścianę p re z b ite riu m . R zeź b io n e, k a m i e n n e detale , d o k tó ry c h m o ż n a było d o t r z e ć od w n ę t r z a p re z b ite riu m , w y j m o w a n o s u k c e s y w n i e w trakcie b a d a ń . N a p o d s t a w i e u z y s k a n y c h k liń có w m o g liś m y się p o k u s ić o r e k o n s tr u k c ję p i e r w o tn e g o k s z ta łtu p r e z b it e r i u m o ra z je g o sklepienia. W z n o s z o n o je na p la n ie m niej w ięcej o ś m i o b o k u , z a m y k a ją c o d g ó ry s k le p ie n ie m k r z y ż o w o - ż e b r o w y m b e z g u r tów. M iało p rz y n a j m n ie j d w a g otyckie k a m i e n n e o k n a . O d k r y liśm y ła w ę o k i e n n ą i w ę g a r j e d n e g o z nich. Ó w c z e s n y p o z i o m p o s a d z k i u j a w n i ł się p r z y w g łę b ie n iu r o w u o s u s z a ją c e g o , o k o ło 30—40 cm p o n iżej d zisiejsze go sta n u . Profile ż e b e r to d w u s t r o n nie ż ł o b k o w a n e w k lę słe form y, sk lep ien ie o p ie ra się n a e l e m e n tach k a m i e n n y c h p r z y p o m i n a j ą c y c h służki o p r z e k r o j u w a łk a , k tó re u d o łu z a k o ń c z o n e są s t o ż k o w a tą f o r m ą z d o b i o n ą ż ł o b k o w a n ie m o profilach listew lu b lasek. N a z a c h o d n i m w ę g a r z e w s c h o d n i e g o o k n a n a w y o d k ry liś m y d w a g m e r k i w kształcie litery „Z". P rzy d a t o w a n i u gotyckiej fazy kościoła m o ż e m y o p rz e ć się je d y n ie n a lo k a ln y c h a n a logia ch. N a ich fio d staw ie, z p e w n y m i z a s tr z e ż e n ia m i, istn ie n ie tego kościoła m o ż e m y d a t o w a ć m i ę d z y k o ń c e m XV a p o c z ą tk ie m XVI w ie k u . Z a c h o w a n y w e f r a g m e n ta c h p o ł u d n i o w y p>ortal św ią ty n i z d o b i c h a r a k t e ry sty c z n e r e n e s a n s o w e ż ło b k o w a n ie . N a j p r a w d o p o d o b n i e j n a jego m iejscu stał n ie g d y ś gotycki p ortal, n a jego o b e c n o ś ć w s k a z u ją ś la d y k ro p ie ln ic y p o n iż e j p o z i o m u r e n e s a n s o w y c h ra m d r z w i o w y c h . B u d o w la ta, w e d ł u g za p is ó w , istniała jeszcze w latach 1733-1769: „ H a b e t ecclesiam c a th o lic a m cu ltae olim s t r u c t u r a e m o d o [...] s u b m a n i b u s c a lv in ista ru m s a n c tu a rii for nix p r o x i m a m r u i n a m m in a tu r, hic loci incolae [...] ex i n d u l t u d o m i n o r u m t e rr e s triu m c a th o lic o r u m a f u n d a m e n t o n o v a m
22 9 J a n K rch o D ośw iadczenia k onserw acji trze ch przygranicznych kościołów
e r ig e re p a r a n t / c e r q u a m / [ . . . ] p r a e s t a r e n t [praestaret?] et t a n e m a n t i q u u m c a th o lic u m t e m p l u m illis s u m p t i b u s r e p a r a r e " (N ie g d y ś b o g a t o z d o b i o n y kościół katolicki [...] dziś w rę k a c h kal w in ó w , sk lep ien ie p r e z b i t e r i u m grozi z a w a l e n i e m w n ie d ł u g i m czasie. M ie s z k a ń c y za p o z w o l e n i e m katolickich p a n ó w p l a n u j ą b u d o w ę n o w e g o [kościoła] o d p o d s t a w [...], c h o ć z ty ch p ie n i ę d z y p o w i n n o się raczej o d n o w i ć s ta ry katolicki kościół)2. A w r o k u 1769: „In p o s s e s io n e H y m dicta, q u a e u n o q u a d r a n t e a M a t r e d istat h a b e t ecclesiam r u i n a t a m ex m a te ria lib u s l a p i d e is sin e tecto. Q u o a n n o erecta nesc itu r" (W posiadłości z w a n e j H y m , leżącej k w a d r a n s d ro g i o d kościoła m a c ie rz y s te g o , stoi k a m i e n n y kościół w ru in ie, b e z d a c h u , k ie d y b u d o w a n o , nie w i a d o m o ) 1. P re z b ite riu m kościoła jest b a r o k o w e , w z n ie s io n o je z fu n d a cji J o s e p h u s a K o r p o n a y e g o i S te fa n u s a M ârczy e g o . W e d ł u g n ie k tó ry c h ź ró d e ł, f u n d a t o r e m był raczej s a m Istv ân M â rc z i - jego p o d o b i z n a w i d n ie j e n a o b ra z ie w o t y w n y m n a p ó ł n o c n e j ścianie p r e z b i t e r i u m 4. Z teg o o k re s u p o c h o d z i w ią- z a r d a c h o w y kościoła, w ty m czasie p rz e k s z t a ł c o n o ta k ż e g o tyckie o k n a naw y. Ś w ią ty n ia m iała t a k ż e d r e w n i a n y chór, lecz nie b y ło zakrystii.
T rzecia, w i ę k s z a p r z e b u d o w a z o s ta ła p r z e p r o w a d z o n a p o 1865 ro k u w e d ł u g p r o j e k t ó w M i h â l y a R é p â s z k y e g o 1. P r o j e k t t e n z r e a l i z o w a n o z p e w n y m i z m i a n a m i . W s k a z u j e n a
to z a ł ą c z n i k z a w i e r a ją c y k o s z t o r y s i p r o j e k t n a p r a w y r z y m
2 Acta cassae parochorum Egyhâzmegyék szerint besorolt iratok, Egri egyhâzmegye 1. fiiz e t (A miivészettôrténeti dokumentaciós központ forrâskiadvânyai V.), B u d a p e st 1969, s. 150. O ry g in a ł: Conscriptio Ecclesiarum et Parochiarum in comitatu seu Archidiaconatu Abaujvariensi existenctium . 1733, s. 15-16. (Za tłu m a c z e n ie p rz y to c z o n y c h tu łacińskich te k s tó w d z ię k u ję Ja n o s o w i A rv ay em u .) 3 Puncta Interrogatoria & Responsoria... 1769, AA C ass (A rch iv u m A rch id io ece- sis C asso v ien sis) - D istrictu a V o lu m e 18.
4 Csoma József, Abauj -T o m a vdrmegye Nemes csalddjai, Kassa. 1 8 9 7 ,389o. 5 M ih â ly R é p âszk y (1833-1909), a rc h ite k t z K oszyc, p ra c o w a ł w b iu rz e L eo p o ld a K au sera, Frigyesa Fessla i K ârolya G e rste ra , n a s tę p n ie s tu d io w a ł w P eszcie i M o n a c h iu m , jeg o b ra t Jó zsef R é p âszk y (1828-1897) o d 1881 ro k u b y ł k a n o n ik ie m k oszyckim . T ak że sy n M ih âly a R é p â sz k y e g o , G y u la (1870- 1925) b y ł a rc h ite k te m , por. n p . M aria M ih ô k o v â , Slovntk Kosickÿch osobnosti 1848-1919, K osice 1995, s. 339-340.
W sp ó łcz esn o ść k resó w 2 3 0
sko k ato lick ieg o kościoła w C h y rn ie 6 o r a z fotogra fia z lat c z te r dz ie sty c h XX w ie k u . Z a m i e r z e n i e m p i e r w o t n e g o p r o j e k tu b y ło w y b u d o w a n i e zakrystii, c h ó r u i s y g n a tu r k i o r a z p r z e b u d o w a fa sa d y z a c h o d n ie j z g o d n i e z d u c h e m epoki. W re z u lta c ie z a m ia s t s y g n a t u r k i sta n ę ła w ież a p r z e d z a c h o d n i ą fa sa d ą , w sto s u n k u d o p i e r w o tn y c h p l a n ó w p o s z e r z o n o ją, w p r o w a d z a j ą c podziały, dzięki z a s t o s o w a n i u lizen o r a z g z y m s u k o r o n u j ą c e go i g z y m s ó w d z ia ło w y c h . P o d g z y m s e m k o r o n u j ą c y m fryz a r k a d o w y , p o n iż e j ś r o d k o w e g o g z y m s u d z ia ł o w e g o , p o d z i a ł o d p o w i a d a j ą c y g ó r n e m u fryzow i, z p r o s t y m o d c i n k i e m z a m ia st łu ków , a p o d d o l n y m g z y m s e m rz ą d z m o t y w e m cz te ro- liścia. D e ta le w y k o n a n e z g o d n i e z p l a n e m w s k a z u j ą n a z w i ą z e k m i ę d z y p r o j e k t e m a z r e a l i z o w a n ą p r z e b u d o w ą . T a k w ięc w z a s a d z ie p o k r y w a j ą się z p ro je k te m : n a d m u r o w a n i e s z k a rp , trzy s tr o n y (g o ty c y z u ją c y c h ) czteroliści p o d g z y m s a m i p o d w y ż s z o n y c h s z k a r p o ra z g ó r n e p a r tie d r e w n i a n e j k o n s tru k c ji wieży. P o r ó w n u j ą c w y k o n a n ą o r n a m e n t y k ę z r y s u n k i e m o ra z d a ls z y m i r e a l i z o w a n y m i p ro je k ta m i M i h â l y a R é p â s z k y e g o , w i d zim y, ż e m a o n a o w ie le b ard ziej l u d o w y ch a rak ter, o d s t ę p u j e o d z a s a d s t o s o w a n y c h p r z y k lasy cz n y ch p o d z i a ła c h a r c h i t e k t o n ic z n y c h , co jest m o ż e w y n i k i e m „ręki" m i e j s c o w e g o m u r a r z a . G o n t kryjący d a c h kościoła z a c h o w a ł się t a k ż e p o p r z e b u d o w ie, w e d ł u g r a c h u n k u s p o r z ą d z o n e g o w z w ią z k u z r e m o n t e m d a c h u p r e z b it e r iu m kościoła z 1887 ro k u n a jego n a p r a w ę w y d a n o sto fo r in t ó w i o sie m d z ie s ią t c z te ry k ra jc a ry 7. Z z a c h o w a n y c h r a c h u n k ó w w y n i k a , że p o d k o n ie c XIX w ie k u , w 1899 ro k u p r z e p r o w a d z o n o jeszcze je d e n d u ż y r e m o n t. W XX w i e ku nie w p r o w a d z o n o ju ż ż a d n y c h z m i a n , s ta n kościoła u l e g a ł s t o p n i o w e m u p o g o r s z e n iu . P re z b ite riu m z o s ta ło z d e w a s t o w a ne, z n i k n ą ł o s i e m n a s t o w i e c z n y o b ra z o ł t a r z o w y z p r z e d s t a w i e n ie m św. S tefana i N a jśw ię tsz ej Marii P a n n y , k t ó r y z a s tą p i o n o p ó ź n ie j k ie p s k ą k o p ią. O łtarz , a m b o n a i k ro p ie ln ic a z a g in ę ł y b e z śladu. N ie p o z o s t a ł y p o n ic h n a w e t fotografie...
6 AA C ass (A rch iv u m A rch id io cesis C asso v ien sis), A cta P a ro c h ia e , P erin 14. 7 AA C ass (A rch iv u m A rch id io cesis C asso v ien sis), A cta P a ro ch iae, P erin 14.
2 3 1 J a n K rcho D o św iad czen ia k onserw acji trze ch przygranicznych kościołów
W s p a rc ie o t r z y m a n e od w ę g ie r s k i e g o M i n i s t e r s t w a N a r o d o w e g o D z i e d z i c t w a K u l t u r o w e g o o r a z e f e k ty d o t y c h c z a s o w y c h p ra c k o n s e r w a t o r s k i c h z a c h ę c iły m ie j s c o w ą s p o łe c z n o ś ć d o d z ia ła n ia . M i e s z k a ń c y C h y r n u z o r g a n i z o w a l i z b i ó r k ę p i e n i ę d z y i o d n o w i l i i n n e części kościoła, a d z iś p l a n u j ą k o n t y n u a c j ę tych prac.
B a d a n ia z b o r u k a l w i ń s k i e g o w m ie js c o w o śc i Seńa (w ęg. S zin a) p o d k ą t e m h is to rii a r c h i t e k t u r y r o z p o c z ę ły się w 2001 r o k u , w trakcie o s u s z a n i a z a w i l g o c o n y c h ścian. P race a r c h e o lo g ic z n e p r o w a d z i ł a M a r c e la D u riso v â , b a d a n i e k o n s e r w a t o rs k ie - P e t e r G o m b o ś . W trakc ie ty c h p r a c o k a z a ło się, ż e b u d o w l a m a w p r z e w a ż a j ą c e j części r o d o w ó d ś r e d n i o w i e c z ny, z p e w n y m i z m i a n a m i p o w s t a ł y m i w 1905 ro k u w s k u t e k n e o g o ty c k ie j p r z e b u d o w y . W s p o m n i a n e b a d a n i a z b o r u w r a z z p r a c a m i a r c h e o l o g i c z n y m i p r z y n io s ł y w i e l e n o w y c h w i a d o m o ś c i n a t e m a t j e g o dziejó w . P r z e k a z y p i s e m n e z XVIII w ie k u o r a z r e z u l t a t y b a d a nia m u r ó w ( z n a c z n a ilość p o n o w n i e w y k o r z y s t a n y c h cegieł i k a m i e n i a r k i w o b r ę b i e t r z y n a s t o w i e c z n y c h f r a g m e n t ó w ) k a ż ą p r z y p u s z c z a ć , ż e w ty m m ie jsc u m ó g ł stać kościół t a k ż e p r z e d XIII w i e k i e m : „In h a c Filiali p o s s e s s i o n e S z in a e s t O r a t o r i u m A c a t h o l i c o r u m H e lv e ti c a e C o n fe s s io n i a d d i c t o r u m , p r i m is H u n g a r i c a e Ecclesiae sae culis e l a p id e , a n t i q u o o p e re et r o b o r e c o n s t r u c t u m fo rsita n a b ipsis v e t u s t is s im i h u j u s loci incolis..." (W tej filii w S zin a w p o s i a d a n i u p r o t e s t a n t ó w w y z n a n i a h e l w e c k i e g o z n a j d u j e się o r a t o r i u m , w z n i e s i o n e z k a m i e n i a w p i e r w s z y c h w ie k a c h i s t n ie n ia Kościoła w ę g i e r skieg o , s p o s o b e m i r z e te l n o ś c i ą starą , m o ż e p r z e z s a m y c h n a j s ta r s z y c h m i e s z k a ń c ó w te g o miejsca...). Ecclesia h a e c fuit olim D o m i n o M a r ti n o E p is c o p o sacra..." (Kościół t e n p o ś w ię c ił n i e g d y ś k s i ą d z b i s k u p M a r t i n u s [1141-1150].,.)8.
K Visitatio Canonica E nyitzke 1769, s. 44—47, AA C ass (A rch iv u m A rch id io ce- sis C assoviensis). C z ę śc io w o o p u b lik o w a n e w : S tefan K olivosko, Seńa, Seńa 1999, s. 71.
W spółczesność k re só w 2 3 2
B a d a n ia w y k a z a ły , że n a w a i p r e z b i t e r i u m w całości p o c h o d z ą z j e d n e g o o k re s u . W ty m czasie p o w s t a ł y t a k ż e p o r t a le: p o ł u d n i o w y i z a c h o d n i . Z tej p i e r w s z e j fa z y p o c h o d z ą te ż p r z e z r o c z a p r e z b i t e r i u m i n aw y . U k ła d o k i e n w n a w i e o r a z w y n i k i b a d a ń m u r ó w p o z w a l a j ą p r z y p u s z c z a ć , że p i e r w s z y e t a p b u d o w y objął r ó w n i e ż c h ó r z a c h o d n i , n a k t ó r y m p o ja w ia ją się j u ż f o r m y goty ck ie. T e n p i e r w s z y e t a p m o ż e m y d a t o w a ć n a p o d s t a w i e z a c h o w a n y c h r o z w i ą z a ń f o r m a l n y c h o r a z p r z e k a z ó w p i s e m n y c h n a p o ł o w ę XIII w i e k u 4.
W k r ó tc e p o w y b u d o w a n i u n a w y i p r e z b i t e r i u m , p o d k o n iec XIII lu b n a p o c z ą t k u XIV w i e k u p o w s t a ł b u d y n e k z a k r y stii, w z n i e s i o n y n a p la n i e s z e śc io b o k u . O d k r y l i ś m y f r a g m e n t y s k le p ie n ia k r z y ż o w o - ż e b r o w e g o , o d k u t e k o n s o le i n a s a d n i k i , z a m u r o w a n e p ó ź n ie j r z e ź b i o n e k o n so le , z e w n ę t r z n e u k s z t a ł t o w a n i e n a r o ż n i k ó w h e k s a g o n u , f r a g m e n t k a m i e n n y c h o p r a w o k i e n n y c h o r a z kilka p o w t ó r n i e w b u d o w a n y c h żeber. P o d o b n y b u d y n e k z n a j d u j e się w m ie jsc o w o ś c i P a sz tó , jest o n z e z n a n y c h n a m d z iś z a b y t k ó w te g o s a m e g o o k r e s u g e o g r a ficznie n a j b l i ż s z y 1". Ta b u d o w l a o p l a n i e s z e ś c i o k ą t n y m m o g ł a f u n k c j o n o w a ć ja k o z a k ry s tia a z a r a z e m k a p lic a " . P o d c z a s k o lejnej fa zy p r z e b u d o w y ś r e d n i o w ie c z n e j p r z e k s z t a ł c o n o o k n a n a w y i p r e z b i t e r i u m . G o ty c k i ł u k o k n a p o w s t a ł p r z y p o w t ó r n y m w y k o r z y s t a n i u cegieł u z y s k a n y c h z p e w n o ś c i ą z p o s a d z k i kościoła. Kliniec z a m y k a j ą c y o b r a m o w a n i e c z w a r t e g o r o m a ń s k i e g o p r z e z r o c z a o d n a l e ź l i ś m y n a d g o t y c k i m o k n e m .
“ N a jsta rsz y d o k u m e n t o d n o sz ą c y się d o Seńa p o c h o d z i z 1249 ro k u , w nim król Bela IV o b d a ro w u je o s a d n ik ó w z Seńa tym i sam y m i p ra w a m i, jakie p o sia d a ją o sa d n ic y z K oszyc. O ry g in a ł: O L (O rsz â g o s lev éltâr), D l.337, W. VII, 281-282.
111 Ilona Valter, A Pńsztói XIII. szńzacli hatszögii kâpolna, „A rcheologiai értesito ", vol. 118, 1991/1-2, s. 28. N a p o d s ta w ie p o d o b ie ń s tw fo rm a ln y c h r o tu n d y z P asztó z o m a w ia n ą tu z a k ry s tią a u to r p rz y p u s z c z a , ż e o sa d n ic y p rz y b y li ta k ż e w ta m ty m p rz y p a d k u z te re n ó w au striac k ich .
11 Z w ró ciła n a to u w a g ę Eva M. K ozak, za co sk ła d a m jej p o d z ię k o w a n ie . O d k ry ła o n a z a k ry s tię z p o z o sta ło śc ia m i o łta rz a w m iejscow ości G u ta tö ttö s , w ięcej na te n tem at: Eva M. K ozâk, A G utatöttösi r.k. templom feltńrńsa, „A rch e ologia! értesito ", 1976/1, s. 102—116.
2 3 3 J a n K rcho D ośw iadczenia k onserw acji trze ch przygranicznych kościołów
N ie z a c h o w a ł o się n a t o m i a s t p i e r w o t n e o k n o , k t ó r e p r z y p u s z cz a ln ie istn ia ło w p o ł u d n i o w e j ś cian ie p r e z b i t e r i u m . J e g o g o tycka p r z e b u d o w a z w y k o r z y s t a n i e m cegieł p o s a d z k o w y c h m a z całą p e w n o ś c i ą z w i ą z e k z w z n ie s ie n i e m w ieży. P o w s t a nie w i e ż y m o ż e m y u z n a ć z a n a jp e łn i e j s z ą i n a j b a r d z i e j r o z l e głą w cz asie g o t y c k ą fazą b u d o w l a n ą . P r z y p a d a n a p i e r w s z ą p o ł o w ę XIV w ie k u . K ościół w ś r e d n i o w i e c z u b y ł o z d o b i o n y m a l o w i d ł a m i - d o d z iś u d a ł o n a m się o d n a l e ź ć j e d y n i e n i e w ielkie ich f r a g m e n t y . W ś r ó d m n ie j s z y c h , ale je sz c z e ś r e d n i o w ie c z n y c h p r z e k s z t a ł c e ń kościoła n a l e ż y w y m i e n i ć p r z e b u d o w ę p r o s t o k ą t n e g o o k n a , o d k r y t e g o w e w s c h o d n i e j części p o ł u d n i o w e j ściany. O k n o to o t r z y m a ł o k a m i e n n ą i c z ę ś c io w o ce g la n ą o p r a w ę o k r a w ę d z i z c h a r a k t e r y s t y c z n y m o s t r y m p r o filem, k t ó r y u d o ł u p r z e c h o d z i w profil p r o s to k ą tn y . W ro k u 1762 lu b 1763, p r z y r o z e b r a n i u z a k ry stii p o d w y ż s z o n o śc ia n y n a w y i p r e z b i t e r i u m . W t y m czasie fio w sta ła t a k ż e n o w a k o n stru k c ja d a c h o w a . Ś cian y p o d n i e s i o n o p o n o w n i e w 1905 ro k u p o d c z a s o d n o w i e n i a kościoła, w t e d y n a j p r a w d o p o d o b n i e j p o raz k o le jn y w y m i e n i o n o w i ą z a r d a c h o w y . W y stró j ś w ią t y n i p o c h o d z i r ó w n i e ż z te g o o k re s u .
J e d y n ie f u n d a m e n t y z a c h o w a ł y się z p rz y le g a ją c e g o d o kościoła o d północy, p r o s t o k ą t n e g o b u d y n k u o ra z z kostnicy, u s y t u o w a n e j n a w s c h o d n i m k r a ń c u tej o statniej b u d o w l i . R a z e m s t a n o w i ł y p ó ł n o c n e p a r tie w y m i e n i o n e j w ź r ó d ła c h z 1769 ro k u p o d w ó j n e j św iąty n i. W e d ł u g Visitatio canonica z 1769 roku: „H oc S z in a ie n se O r a t o r i u m fuit olim Ecclesia C a t h o l ic h o r u m n o n u n a , s e d d u p le x . U n a m a j o r a d m e r i d i e m , q u a m H u n g a r u s p o p u l u s C a th o lic u s , a lte ra m i n o r a d s e p t e m t r i o n e m u n ic o p a riete, sive m u r o , a p r i o r e s e p a r a t a , q u a m p r i m i t u s S clav o n ica p le b s f r e q u e n t a b a t , h o n o r i b u s S. N icolaj C o n fe s s o ris E p isc o pi d icta" ( O r a t o r i u m z S z in a b y ło n i e g d y ś n ie p o j e d y n c z y m , lecz p o d w ó j n y m k o ś c io łe m k a to lik ó w : p o ł u d n i o w ą , w i ę k s z ą jeg o część [ o d w i e d z a ła ] w ę g i e r s k a l u d n o ś ć k ato lick a, d r u g a , m n i e js z a cz ęść o d p ó ł n o c y o d d z i e l o n a b y ła o d p i e r w s z e j ścia ną , a o d w i e d z a l i ją o d p o c z ą t k u m i e s z k a ń c y n a r o d o w o ś c i sło
W sp ó łcz esn o ść k resów 2 3 4 w a c k ie j, z o sta ła p o ś w i ę c o n a ś w i ę t e m u M ik o ł a jo w i b i s k u p o w i , w y z n a w c y w i a r y ) 12. W e d ł u g tej in fo rm a c ji „ o b s z a r e m g r a n ic z n y m " b y ła p ó ł n o c n a ś c ia n a n a w y o b e c n e g o kościoła. P ra c e b a d a w c z e w o k ó ł z b o r u k a l w i ń s k i e g o w Vel'kiej T r ń e (w ęg. N a g y t o r o n y a ) r o z p o c z ę ły się w 2003 ro k u , w r a m a c h p r o g r a m u w s p a r c i a , u r u c h o m i o n e g o p r z e z sło w a c k ie m i n i s t e r s t w o k u ltu ry . W 2004 ro k u p r a c e w s p a r ł o t a k ż e W ę g iers k ie M i n i s t e r s t w o N a r o d o w e g o D z i e d z i c t w a K u l t u r o w e go. W k ościele p o z a b a d a n i a m i h i s t o r y c z n y m i p r z e p r o w a d z o n o t a k ż e p r a c e a r c h e o l o g i c z n e i k o n s e r w a t o r s k i e . W y k o p a li s k a p r o w a d z o n o p o d k i e r u n k i e m D a r iu s a G a śś a ja i P e t e r a Tajko- va, a p o d k ą t e m k o n s e r w a t o r s k i m ś w i ą t y n i ą o p i e k o w a ł się P e te r G o m b o ś . B a d a n ie t e g o o b ie k tu b y ł o z e o m a w i a n y c h t r z e c h n a j b a r dziej fa sc y n u ją c e . Z n a n y je s t p a t r o n k ościoła z 1335 r o k u - św. M i c h a ł 13. N a j w a ż n i e j s z e p a r tie kościoła z n a j d u j ą się w z a c h o d n i e j części n a w y , z a k o ń c z o n e j e m p o r ą d o k tó rej p r z y le g a w ież a. Kościół z b u d o w a n o z ce g ły i o z d o b i o n o n a z e w n ą t r z o r n a m e n t a m i . Ś w i ą t y n i a jest z n a n y m i c z ę s t o w y m i e n i a n y m w li te r a tu r z e z a b y t k i e m , z w ł a s z c z a o d c z a s u u k a z a n i a się p u b lik acji V äclava M e n e la i Tibora G e r e v i c h a 14. W s c h o d n ią część kościoła s t a n o w i ł o n i e g d y ś p r e z b i t e r i u m w z n ie s i o n e n a p r z e ł o m i e XV i XVI w ie k u . M iało o n o t a k ą s a m ą s z e ro k o ś ć jak n a w a i b y ło z a k o ń c z o n e t r z e m a b o k a m i o ś m i o b o k u . S k le p i e n i e p r e z b i t e r i u m r o z e b r a n o w 1834 r o k u , a s a m e ścian y w 1936. O b e c n ą w s c h o d n i ą część kościoła z b u d o w a n o p o ro z e b r a n i u p r e z b i t e r i u m d o f u n d a m e n t ó w g o t y c k i c h , p o d n a d z o r e m c z e s k ie g o k o n s e r w a t o r a V äclava M e n e la . P o d c z a s k o n serw acji z ro k u 1936 o d k r y t o o r n a m e n t y k ę z d o b i ą c ą fa s a d ę
12 Visitatio canonica, (H an isk a 1769), AA C ass (A rch iv u m A rch id io cesis Cas- soviensis) s. 44-47.
13 M onum enta Vaticana historiam regni H ungariae illustrantia, Ser. I - 1 , B u d a p e st 1885-1889, s. 25Ü, 320, 346, 362.
14 V aclav M encl, Stredovekä architektura na Slovensku, P ra h a -P re so v 1937, s. 324, il. LXXVI s. 108; T ibor G erev ich , M agyarorszäg romànkori emlékei, B u d a p e s t 1938, s. 34, 36.
2 3 5 J a n K rcho D ośw iadczenia k o n serw acji trze ch przygranicznych kościołów kościoła. W tra k c ie o s ta t n i c h p r a c b a d a w c z y c h o d n a l e ź l i ś m y d a l s z e w a r s t w y r o m a ń s k i e . N a p o d s t a w i e n a s z y c h b a d a ń - s ą d z ą c z o d k r y t y c h f r a g m e n t ó w f u n d a m e n t u - r o m a ń s k i e p r e z b i t e r i u m p r z e d s t a w i a się jak o b u d o w l a z a m k n i ę ta a p s y - d ą o k ształc ie n i e c o e lip s o id a ln e j. O d s ł o n i l i ś m y p o z i o m p o s a d z k i r o m a ń s k i e j ś w ią ty n i, w d w ó c h m ie js c a c h o d n a l e ź l i ś m y f r a g m e n t y i ś l a d y p o p o s a d z c e u ł o ż o n e j z w ą t k ó w c e g la n y c h p o ł ą c z o n y c h w a p i e n n ą z a p r a w ą . N a p ó ł n o c n e j ścianie o d k r y l i ś m y ś l a d y s k u t y c h r o m a ń s k i c h s c h o d ó w p r o w a d z ą c y c h n a e m p o r ę . D o k o n u j ą c t e o r e t y c z n e j r e k o n s tr u k c j i , m o ż e m y u s y t u o w a ć p o c z ą t e k s c h o d ó w p r z y tęcz y kościoła. Taki u k ł a d s u g e r u j e , że z a c h o d n i a e m p o r a s p e ł n i a ł a p r z e d e w s z y s tk im fu n k c ję litu r g ic z n ą . W s p e c ja listy c z n e j w ę g ie rs k ie j li te r a t u r z e e m p o r a m i z a c h o d n i m i z a j m o w a ł się p r z e d e w s z y s t k i m G e z a E n tz, p u b l i k u ją c n a ich t e m a t o d 1959 r o k u liczn e r o z p r a w y 15. P r o w a d z ą c b a d a n i a n a d e m p o r a m i , z a s t o s o w a ł r ó ż n e m e t o dy, n ie u n i k a ł r ó w n i e ż o m ó w i e n i a ich m o ż l i w y c h funkcji. Z a c h o d n i a e m p o r a b yła dla n i e g o w t y m czasie jeszc ze: „ m ie j sc e m p r z e z n a c z o n y m d la p a n a , k tó r y z a j m u j ą c m iejsce n a d l u d n o ś c i ą , u c z e s t n i c z y w liturgii o d p r a w i a n e j p r z y g ł ó w n y m o ł t a r z u ''16. D u ż y w p ł y w n a te o rie G e z y E n tz a , p o z a b a d a n i a m i z a c h o d n i o e u r o p e j s k i m i , w y w a r ł a o p u b l i k o w a n a n a t e n t e m a t k s i ą ż k a A n d r z e j a T o m a s z e w s k i e g o 17. P o u k a z a n i u się tej p r a c y G é z a E n t z po d w u d z i e s t u la ta c h p o w r ó c i ł jeszc ze raz d o p r o b l e m a t y k i e m p o r i, r e w i d u j ą c s w o j e p o g lą d y , n a p isa ł: „ P o t r z e b u j e m y j e sz c z e w i e lu w s p ó l n y c h s t a r a ń , b y ś m y m ogli u c z y n ić d a ls z e k ro k i d o p r z o d u . T a k ż e p o d t y m w z g l ę d e m w a ż n ą i n sp ira c ją p o z o s t a j e p r a c a T o m a s z e w s k i e g o , k t ó r a o b e j m u j e tę p r o b l e m a t y k ę z p e r s p e k t y w y t r z e c h k r a jó w p o ł o ż o n y c h w e
15 G éza E n tz, N y u g a ti karzatok românkori épitészetünkben in M iivészettürténeti értesito, VII. B u d a p e s t 1959, s. 130-142; te n ż e , Westemporen in der ungarischen romanik in Acta Historiae A rtiu m , B u d a p e st 1959, s. 1-19.
16 G éza E ntz, M ég egyszer a nyugati karzatm l in Épités, Epitészettudom âny, X lI/1-4, B u d a p e s tl9 8 Ö , s. 137.
17 A n d rz e j T o m a sz e w sk i, Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski Czech i Węgier, W ro cław 1974.
W sp ó łcz esn o ść kresó w 2 3 6
w s c h o d n i e j części E u r o p y Ś r o d k o w e j , w z b o g a c a j ą c p o d k a ż d y m w z g l ę d e m n a s z ą w i e d z ę n a te n te m a t. P r z e p r o w a d z a j ą c a n a li z ę h i s t o r y c z n ą u k s z t a ł t o w a n i a k o n s t r u k c j i a r c h i t e k t o n i c z n y c h o ra z ich fu n k c ji, p o ł o ż y ł d u ż y n a c is k n a w y m o g i li t u r g i c z n e . W y n ik i je g o b a d a ń z j e d n e j s t r o n y p o d k r e ś li ł y rolę l i tu r g ic z n ą z a c h o d n i c h e m p o r , z d r u g i e j z a ś o d k r y ł y n o w e z a le ż n o ś c i w re la c ja c h e m p o r z k o l a t o r e m " 18. N a j n o w s z e w y niki b a d a ń n a W ę g r z e c h u m o ż l i w i ł y d a t o w a n i e r o m a ń s k i c h p a r tii z b o r u r e f o r m o w a n e g o w Vel’kiej Tfńe. N a jb l iż s z ą a n a l o g ią w s p o m n i a n e j t u e m p o r y z a c h o d n i e j z w i e ż ą u s y t u o w a n ą p o ś r o d k u jest - n a p o d s t a w i e p o ł o ż e n i a g e o g r a f i c z n e g o , cech f o r m a l n y c h a t a k ż e z e w z g l ę d u n a w i e l k o ś ć c e g ie ł - r o m a ń s k a część z b o r u k a l w i ń s k i e g o w m ie js c o w o ś c i B o d r o g s z e n te s . Z kolei p o r t a l k o ś c io ła w B o d r o g s z e n t e s m a w i e l e w s p ó l n y c h c e c h z d r u g ą o r a z trz e c ią fa zą b u d o w l a n ą k o ścio ła w Karcsa, w i d o c z n e są tu w p ł y w y O s t r z y c h o m i a i V é r t e s s z e n t k e r e s z t . P r z y p u s z c z e n i a o p o w i ą z a n i a c h z K arcsa u m a c n i a b u l la w y d a n a w 1187 r o k u p r z e z p a p i e ż a U r b a n a II19. B a d a n i a p r z e p r o w a d z o n e p r z e z J e n ó S z ü c s a w y k a z u j ą , ż e Vel’kâ Trńa b y ł a j e d n y m z w a ż n y c h c e n t r ó w l a t y f u n d i u m T o lc sv a , k tó re „ n a z w a n o inaczej z i e m i ą s y n ó w i r o d u U z a i L a n g i u s a (terra e o r u n d e m g e n e r a t i o n u m 1299)"2,). W tra k c ie b a d a ń m u r u u k a z a ły się d a l s z e p o z o s t a ł o ś c i, t a k ż e z fa z y g o ty c k ie j kościoła: f r a g m e n t y g z y m s u , m a s w e r k i , g o ty c k ie s c h o d y p r o w a d z ą c e na e m p o r ę . O d n a l e ź l i ś m y t a k ż e f r a g m e n t y m a l o w i d e ł , o k t ó ry c h w s p o m i n a n o w a r c h i w a li a c h .
I!i G éza E n tz , M ég egyszer a nyugati, d z . cyt., s. 14].
19 T ibor G e re v ic h , M agyarorszdg românkori, d z . cyt., s. 101,1(12, 145, il. XLV. E rn ö M a ro si, M egjegyzések a 7,3. szàzadi magyarorszagi épitészet kronológiajahoz, [w:] Epités-és épitészettudom ânyi kôzlem ények X ., 1-4, B u d a p e s t 1980, s. 301- 305; E rn ö M aro si, Die A nfänge der G otik in Ungarn. Esztergom in der K unst des 12.-13. Jahrhunderts, B u d a p e s t 1984; o s ta tn io z a jm o w a ł się tą p ro b le m a ty k ą S a n d o r Fóth: Hatkarćlyos rotundaink, [w:] Arhitectura religiosa medievalâ diu Transilvania III, S atu M a re 2004, s. 22-23.
20 Je n ö S zü cs, Sârospatak kezdetei es a pataki erdôuradalom, „ T ô rté n e lm i szem le XXXV", 1993/1.2, s. 30, 31.
2 3 7 J a n K rcho D o św iad c ze n ia k o n se rw a c ji trz e c h przy g ran iczn y ch kościołów
B a d a n i a i k o n s e r w a c j a z a b y t k ó w a r c h i t e k t o n i c z n y c h n a Słow acji n i e m o ż e się o b y ć b e z w s p a r c i a n a u k o w e g o s p e c j a l is tó w n ie ty lk o z W ę g i e r i C z e c h , ale - j a k u d o w o d n i ł n a s z p r z y p a d e k - t a k ż e z P olski. N ie c o u p r a s z c z a j ą c i p r z e r y s o w u ją c , m o g l i b y ś m y p o w i e d z i e ć , ż e tu z n a j d u j ą się t a k ż e „ o b s z a r y g r a n i c z n e " p o lsk ie j h isto rii s z tu k i. M y ś lą c o r e z u l t a t a c h n a s z y c h w s p ó l n y c h d ą ż e ń , m o ż e m y p o w i e d z ie ć , u ż y w a j ą c p o ję ć A n d r z e j a T o m a s z e w s k i e g o , ż e n a l e ż y r o z p o z n a ć w a r tości t k w i ą c e w n a s z y c h „ d o b r a c h k u l t u r o w y c h " , a n a s t ę p n i e „ u z n a ć w s z e l k ie w a r t o ś c i k u l t u r o w e z a d z i e d z i c t w o " . Jeśli te g o n ie z r o b im y , to n i e ty l k o n i e b ę d z i e m y m ieli d z i e d z i c t w a , ale is tn ie je o b a w a , ż e n a w e t n i e z a u w a ż y m y , k i e d y je straciliśm y.
