View of A Repressive Character of the Polish Law In Application to the Catholic Church in the Years 1944-1956

(1)

A

R

T

Y

K

U

Ł

Y

R O C Z N I K I N A U K P R A W N Y C H T o m IX, z e s z y t 2 - 1999 J Ó Z E F K R U K O W S K I L u b l i n R E P R E S Y J N O Ś Ć P R A W A P O L S K I E G O W Z A S T O S O W A N I U D O K O Ś C I O Ł A K A T O L I C K I E G O W L A T A C H 1 9 4 4 - 1 9 5 6 * W w y n ik u u k ła d u ja ł t a ń s k i e g o i z a k o ń c z e n i a II w o jn y ś w ia to w e j p o w s ta ło to talitarne P a ń s t w o P o lsk ie , w k tó r y m d y k ta tu r ę s p r a w o w a ł a p a r tia k o m u n i s ty czn a ( n a jp ie rw p o d n a z w ą P P R , a od 1948 ro k u - P Z P R ) . R e ż im k o m u n i s ty czny o b e j m o w a ł sw o isty s y ste m re la c ji p a ń s t w a do K o ś c io ła , u k s z ta łto w a n y w R osji s o w ie c k ie j, k tó ry po II w o jn ie ś w ia to w e j n a r z u c o n o P o ls c e i in n y m p a ń s tw o m E u r o p y ś ro d k o w e j. B ył to „ c e z a r o p a p iz m s t a l i n o w s k i ” , w k tó ry m n a stą p iła k u m u l a c j a trz e c h c z y n n ik ó w . P ie r w s z y m z n ich b y ła tr a d y c ja c e z a r o p a p i z m u b iz a n t y j s k o - m o s k i e w s k i e g o , c h a ra k te ry z u ją c e g o się z w ie r z c h n ic tw e m w ła d z y p a ń s t w o w e j n a d k o ś c i e l n ą oraz p o l i t y k ą d r o b ia z g o w e g o n a d z o r u i in g e re n c ji a p a r a tu p a ń s t w o w e g o w sp ra w y w e w n ę tr z n e K o śc io ła . D ru g im c z y n n ik ie m - n o w s z y m od p o p r z e d n ie g o - b y ł a i d e o lo g ia k o m u n is ty c z n a z m ie r z a ją c a do n a r z u c e n ia c a łe m u s p o ł e c z e ń s t w u ś w i a to p o g lą d u a te is ty c z n e g o , przy u ż y c iu a p a ra tu p a ń s t w o w e g o , p o s ł u g u j ą c e g o się te rro re m w celu z a s tr a s z e n ia s p o łe c z e ń s tw a . T rz e c im c z y n n ik ie m b y ł a m a r k s i s t o w s k a k o n c e p c j a p r a w a j a k o i n s t r u m e n tu w rę k u w ła d z p a r t y j n o - p a ń s t w o w y c h w o s ią g a n iu o k r e ś l o n y c h c e ló w i d e o lo g ic z n y c h . K o n c e p c ja ta b y ła s w o i s t ą o d m i a n ą p o z y t y w i z m u p ra w n ic z e g o , R e f e r a t w y g ł o s z o n y w d n i u 18 X I 19 8 9 r. w L u b l i n i e p o d c z a s k o n f e r e n c j i n a u k o w e j - z o r g a n i z o w a n e j p r z e z O k r ę g o w ą K o m i s j ę B a d a n i a Z b r o d n i p r z e c i w k o N a r o d o w i P o l s k i e m u i I n s t y t u t P a m i ę c i N a r o d o w e j w L u b l i n i e o r a z I n s t y t u t H i s t o r i i K o ś c i o ł a K U L - n a t e m a t „ A p a r a t u c i s k u n a L u b e l s z c z y ź n i e w l a t a c h 1 9 4 4 - 1 9 5 6 w o b e c d u c h o w i e ń s t w a k a t o l i c k i e g o ” .

(2)

o d r z u c a j ą c e g o is tn ie n ie n o r m p r a w a n a tu r a ln e g o , n a d rz ę d n y c h w sto s u n k u do p r a w a s t a n o w io n e g o . O r y g i n a l n y m ry s e m te g o p o z y t y w i z m u by ło za ło ż e n ie, iż p r a w o m a c h a r a k te r k l a s o w y w ty m s e n sie , iż s łu ż y in te re so m k la s y p a n u j ą c e j . P r a w o p a ń s tw a s o c ja lis ty c z n e g o m ia ło słu ż y ć in tereso m k lasy r o b o t n i c zej. W isto cie r z e c z y , p r a w o to s łu ż y ło in te re s o m partii k o m u n is ty c z n e j, a ś c iśle j m ó w ią c - o lig a rc h ii p a rty jn e j, z w a n e j n o m e n k la tu rą .

W e d ł u g tej k o n c e p c ji w o ln o ś ć s u m i e n i a i w y z n a n i a nie była p o j m o w a n a j a k o p r a w o c z ło w ie k a , ale j a k o p r a w o o b y w a t e l s k i e 1, które p a ń s tw o n a d a je je d n o s t c e lu d z k ie j i m o ż e j e s w o b o d n i e o g r a n ic z a ć s to s o w n ie do w ła s n y c h i n te r e s ó w . Je g o treść b y ła w ię c c a ł k o w i c i e u z a le ż n io n a od u z n a n ia w ła d z p a r t y j n o - p a ń s t w o w y c h . W p r a k t y c e w o l n o ś ć w y z n a w a n i a sw o ic h p rz e k o n a ń r e l i g i j n y c h b y ła z r e d u k o w a n a do w o ln o ś c i n ie w y z n a w a n i a ich. C z ło w ie k w i e r z ą c y i o tw a r c ie p r a k t y k u j ą c y b y ł t r a k t o w a n y ja k o o b y w a te l g o rs z e j k a te g o rii, n ie z d a tn y do s p r a w o w a n i a s t a n o w i s k p u b lic z n y c h .

S y s te m ten o b e j m o w a ł s w o i s t ą s tr a te g ię i t a k ty k ę w o b e c religii i K o śc io ła . S t r a t e g i a ta z m ie r z a ła do z n is z c z e n i a w s p o łe c z e ń s tw ie ś w ia d o m o ś c i relig ijn ej i in s ty tu c ji k o ś c ie ln y c h , a z b u d o w a n i a s p o ł e c z e ń s tw a k o m u n is ty c z n e g o , w k tó r y m id e o lo g ia m a r k s i s t o w s k o - l e n i n o w s k a i ś w ia to p o g lą d a te is ty c z n y m ia ły z a s tą p ić relig ię . W P o ls c e s t r a te g ia ta b y ła taka sa m a j a k w Rosji. N a t o m i a s t ta k ty k a u le g a ła p e w n y m m o d y f i k a c j o m o d p o w ie d n io do w a r u n k ó w k u l t u r o w y c h . W R o s ji w ł a d z e k o m u n i s t y c z n e p ro w a d z iły w a lk ę g łó w n ie z K o ś c i o ł e m p r a w o s ł a w n y m , k tó r y z g o d n ie z tra d y c ją b i z a n t y js k o - c a r s k ą o d z n a c z a ł się u l e g ł o ś c i ą w o b e c w ł a d z y p a ń s tw o w e j. W P o lsce zaś po raz p i e r w s z y w d z ie ja c h n a s tą p iło na s z e r s z ą sk a lę z d e r z e n ie w o ju ją c e g o k o m u n i z m u z K o ś c i o ł e m k a to lic k im , k tó r y w y r ó ż n i a się n ie z a l e ż n o ś c i ą od w ła d z y ś w i e c k i e j i m o c n y m z a k o r z e n i e n i e m w ty s ią c le tn ie j k u ltu rz e n a ro d o w e j. W ł a d z e k o m u n i s t y c z n e , ś w i a d o m e tej o d m i e n n o ś c i , w w a lc e z K o ś c io łe m k a to lic k im w P o ls c e z a s t o s o w a ł y i n n ą t a k t y k ę w a lk i n iż w R osji w o b e c K o ś c io ła p r a w o s ł a w n e g o . T a k t y k ę tę n a z w a n o „ t a k t y k ą s a l a m i ” , czyli o d c in a n ia p la s te r k a p o p l a s t e r k u 2. K o ś c i ó ł b y ł p o j m o w a n y p rz e z k o m u n i s t ó w j a k o in sty tu c ja w r o g a w o b ec u s tr o ju k o m u n i s t y c z n e g o . D la te g o w ł a d z e s t o s o w a ły w o b e c n ie g o ró ż n o r o d n e r e p r e s je n a tu r y p o l ity c z n e j, e k o n o m i c z n e j i p ra w n e j. W p ra k ty c e teg o sy s te m u w y s t ą p i ł a s w o is ta p a r a n o j a p o l e g a j ą c a n a r o z b ie ż n o ś c ia c h m ię d z y d e k l a r o w a n y m i g w a r a n c ja m i w o l n o ś c i o w y m i , j a k i e w p i s y w a n o do p ra w a s ta n o w io n e g o , 1 W . U r u s z c z a k, P r a w o w y z n a n i o w e , K r a k ó w 19 97, s. 21. 2 A . D u d e k, P a ń s t w o i K o ś c i ó ł w P o l s c e ¡ 9 4 5 - 1 9 7 0 , K r a k ó w 199 5, s. 7.

(3)

a ich fa k ty c z n y m i o g r a n i c z e n i a m i n a r z u c a n y m i K o ś c i o ł o w i i lu d z io m w i e r z ą c y m p rzez o rg a n y w y k o n a w c z e .

A b y w ię c w pełni o c e n ić r e p r e s y j n o ś ć p r a w a w o b e c K o ś c i o ł a w p a ń s t w i e k o m u n is ty c z n y m n a le ż y u w z g lę d n ić n ie ty lk o ak ty n o r m a t y w n e ra n g i u s t a w o wej, ale ta k że ak ty s ta n o w io n e p r z e z o r g a n y w y k o n a w c z e , a z w ł a s z c z a p r a k tykę o rg a n ó w w y s p e c j a l i z o w a n y c h w w a l c e z K o ś c io łe m , j a k i m i b y ły u r z ę d y do sp raw w y z n a ń n a s z c z e b lu c e n tr a ln y m , w o j e w ó d z k i m i p o w i a t o w y m o ra z o rg a n y a p a ra tu b e z p i e c z e ń s t w a p u b lic z n e g o . P rz e c iw k o a k to m p o g w a ł c e n i a p r a w a s t a n o w io n e g o p r z e z te o r g a n y E p i s k o p a t P o ls k i ra z p o raz w n o s i ł p r o testy do w ła d z c e n t r a l n y c h ' . P r z e d m io te m n i n i e js z e g o o p r a c o w a n i a j e s t o c e n a r e p r e s y j n o ś c i p o l s k i e g o p r a w a s ta n o w io n e g o w o b e c K o ś c i o ł a w la ta c h 1 9 4 4 -1 9 5 6 , c z y li w o k r e s ie sta lin o w s k im . R e p r e s y jn o ś ć ta b y ła s to p n io w a n a .

W roku 1944 w ł a d z e k o m u n i s t y c z n e p o s t ę p o w a ł y w o b e c K o ś c i o ł a z p e w n ą o g lę d n o ś c ią . T a k a ta k ty k a p o d s t ę p n i e z o s ta ła z a p r o g r a m o w a n a p r z e z J. S t a l i na, który s tro fo w a ł p o ls k ic h k o m u n i s t ó w , ab y z m ie js c a n ie p o d e j m o w a l i o tw a rte j w a lk i z K o ś c i o ł e m 4. P ie r w s z y m ak te m p r o g r a m o w y m n o w e j w ła d z y , u w a ż a n y m p r z e z k o m u n i s tów za akt n o r m a t y w n y o c h a r a k t e rz e n ie m a l ż e k o n s t y t u c y j n y m , b y ł M a n i f e s t P K W N o g ło s z o n y 22 V II 1944 r. w C h e ł m i e L u b e l s k i m (D z .U . 1944, n r 1, z a łą c zn ik ). M a n if e s t ten z a p o w ia d a ł, iż w d z ie d z i n i e u s t r o jo w e j m a j ą o b o w i ą z y w a ć w P o ls c e p o d s t a w o w e z a s a d y K o n s ty tu c ji M a r c o w e j z 1921 r. - aż do „ z w o ła n ia w y b r a n e g o w d e m o k r a t y c z n e j o r d y n a c ji S e jm u u s t a w o d a w c z e g o i u c h w a le n ia n o w e j k o n s t y t u c j i ” . Z b r z m i e n i a teg o d o k u m e n t u w y n i k a ł o , iż w p o lity c e w y z n a n io w e j w ła d z y k o m u n i s t y c z n e j b ę d ą o b o w i ą z y w a ć z a s a d y w p is a n e do K o n s ty tu c ji M a r c o w e j, a ty m s a m y m p o z o s t a j e w m o c y K o n k o r dat z 1925 r. z a w a rty na je j p o d s ta w ie . A rt. 114, ust. 2 tej k o n s ty tu c ji s t a n o w ił, iż s to s u n e k p a ń s t w a do K o ś c i o ł a r z y m s k o k a t o l i c k i e g o b ę d z ie „ o k r e ś lo n y n a p o d s ta w ie u k ła d u ze S t o l i c ą A p o s t o l s k ą ” . K o n k o r d a t ten p o d p i s a n y 25 II 1925 r., r a t y f ik o w a n y p rz e z S e jm 27 III i p r z e z S e n a t 23 IV 1925 r. (D z .U . 1925, n r 72, poz. 5 0 1 ), n ie stra c ił m o c y o b o w ią z u ją c e j.

P o w s ta ł w ięc p r o b le m , j a k w ł a d z a k o m u n i s t y c z n a b ę d z i e r e a l i z o w a ć k o n sty tu c y jn e i k o n k o r d a t o w e g w a r a n c j e w o ln o ś c i s u m i e n i a i relig ii o r a z z a s a d y sto s u n k u p a ń s tw a do K o ś c io ła . 3 Z b i ó r p r o t e s t ó w E p i s k o p a t u P o l s k i w o b e c r e p r e s j i w ł a d z k o m u n i s t y c z n y c h z e b r a ł P. R a i n a (K o ś c i ó ł u’ P R L . D o k u m e n t y , t. I, 1 9 4 5 - 1 9 5 8 , P o z n a ń 19 9 4 ). 4 T a k i e ś w i a d e c t w o d a j e W a n d a W a s i l e w s k a ( W s p o m n i e n i a W a n d y W a s i l e w s k i e j ( 1 9 3 9 - 1 9 4 4 ) , [w:] A r c h i w u m R u c h u R o b o t n i c z e g o , t. V I I , W a r s z a w a 1 9 8 2 , s. 4 0 2 ) .

(4)

J u ż w p i e r w s z y c h m i e s ią c a c h s p r a w o w a n i a w ła d z y p rz e z k o m u n is tó w za z n a c z y ł a s ię r ó ż n i c a w p o lity c e w o b e c K o ś c io ła n a tzw . z ie m ia c h o d z y s k a n y c h i w P o ls c e c e n tra ln e j.

N a te r e n a c h , k tó r e w o k r e s ie m i ę d z y w o j e n n y m n a le ż a ły do P olski, istniała stała o r g a n i z a c j a k o ś c ie ln a . N a t o m i a s t s y tu a c ja n a z ie m ia c h o d z y s k a n y c h była tr u d n ie js z a , p o n i e w a ż S to lic a A p o s t o l s k a w s t r z y m y w a ł a się z u s ta n o w ie n ie m stałej p o ls k ie j o r g a n iz a c ji k o ś c ie ln e j z p o w o d u o b o w i ą z y w a n i a n a tym te ren ie K o n k o r d a t u z R z e s z ą N i e m i e c k ą (do c z a su z a w a r c ia p rz e z P o ls k ę p o k o jo w e g o u k ła d u z N ie m c a m i ) . W ł a d z e k o m u n i s t y c z n e w y k o r z y s ty w a ły to do w a lk i p r o p a g a n d o w e j ze S t o l i c ą A p o s t o l s k ą i a d m in is tr a c y jn e j z K o ś c io łe m w P o lsce. W n a s t ę p s t w i e p r z e s u n i ę c i a g ra n ic P o ls k i ze w s c h o d u n a z a c h ó d n a s tą p iło p r z e s i e d l e n i e m i l i o n ó w P o l a k ó w z z ie m w s c h o d n ic h z a b u r z a ń s k ic h w ł ą c z o n y c h d o Z w i ą z k u R a d z i e c k i e g o - n a m o c y u k ła d u M o ł o t o w - R i b b e n t r o p - na p r z y ł ą c z o n e do P o ls k i z ie m ie p ó ł n o c n e i z a c h o d n ie . K o ś c ió ł p o d ją ł w o b ec n ich p r a c ę d u s z p a s te r s k ą . P r y m a s P o ls k i, A u g u s t H lo n d , n a m o c y sp e c ja ln y c h u p r a w n i e ń S to lic y A p o s t o l s k i e j u s ta n o w ił n a tych z ie m ia c h a d m in is tra tu ry a p o s to ls k ie ( O p o le , W r o c ł a w , G o r z ó w , G d a ń s k , O ls z ty n ) i 15 V III 1945 r. z a m i a n o w a ł d la n ic h a d m i n i s t r a t o r ó w a p o s to ls k ic h , o c z y m p o w ia d o m ił p r e z y d e n ta B. B ie ru ta . J e d n a k B ie ru t n ie c h c ia ł p rz y ją ć tych d e c y z ji do w i a d o m o śc i. I. Z E R W A N I E K O N K O R D A T U P i e r w s z y m a k te m w r o g ie j p o lity k i k o m u n is tó w p o ls k ic h w o b e c K o ś c io ła k a t o l i c k i e g o b y ła u c h w a ł a R a d y M in is tr ó w T y m c z a s o w e g o R z ą d u J e d n o ś c i N a r o d o w e j z 12 IX 1945 r. o g ła s z a ją c a , iż „ K o n k o r d a t z a w a rty m ię d z y S to li c ą A p o s t o l s k ą i R z e c z ą p o s p o l i t ą P o l s k ą p rz e s ta ł o b o w i ą z y w a ć ” („G ło s L u d u ” z d n ia 14 IX 1945 r.). U c h w a ł a ta o b e j m o w a ł a trzy punkty:

P i e r w s z y p u n k t d e k l a r o w a ł z e r w a n i e K o n k o r d a t u n a sk u te k n a ru s z e n ia go p r z e z S t o l i c ę A p o s t o l s k ą . W ten s p o s ó b k o m u n iś c i c h c ie li zrzu cić o d p o w i e d z i a ln o ś ć z a z e r w a n i e k o n k o r d a t u na S to lic ę A p o s t o l s k ą z p o w o d u rz e k o m e g o n a r u s z e n i a art. IX K o n k o r d a t u p o d c z a s o k u p a c ji h itle ro w s k ie j. M o t y w a c j a ta b y ł a p o d o b n a do m o t y w a c j i w ł a d z k o m u n i s t y c z n y c h inn y ch p a ń s tw E u ro p y ś r o d k o w o - w s c h o d n i e j , k tó re r ó w n i e ż w tym c z a s ie z e r w a ły k o n k o r d a ty z a w a r te w o k r e s i e m i ę d z y w o j e n n y m . D ru g i p u n k t d o t y c z y ł n i e p r z y j ę c i a d o w i a d o m o ś c i n o m in a c ji a d m i n i s t r a t o ró w a p o s to ls k ic h , m i a n o w a n y c h 15 V III 1945 r., z p o w o d u n ie u z n a n ia p rz e z S to lic ę A p o s t o l s k ą T y m c z a s o w e g o R z ą d u J e d n o ś c i N a ro d o w e j. P e rfid ia tego

(5)

u z a s a d n ie n ia p o le g a ła n a tym , iż R z ą d n ie z w r a c a ł się do S to lic y A p o s t o l s k i e j o tak ie u z n an ie.

T rzeci p u n k t z a w ie ra ł o ś w ia d c z e n ie , że „ T y m c z a s o w y R z ą d J e d n o ś c i N a r o d o w e j j a k d o tą d n ic z y m n ie k r ę p o w a ł d z i a ł a n i a K o ś c io ła K a t o lic k ie g o , p o d o b nie i nadal z a p e w n ia K o ś c io ło w i K a t o l i c k i e m u p e ł n ą s w o b o d ę d z i a ł a n i a w r a m a c h o b o w ią z u ją c y c h u s t a w ” .

P o w y ż s z a d e c y z ja R z ą d u co do z e r w a n i a K o n k o r d a t u n a s tą p iła z n a r u s z e n iem z a sa d p ra w a m ię d z y n a r o d o w e g o d o t y c z ą c e g o w y p o w i a d a n i a u m ó w m i ę d z y n a r o d o w y c h '1. W n a s tę p s tw ie z e r w a n i a K o n k o r d a t u w s y s t e m i e p r a w a p o ls k ie g o zaistn ia ła luka, k tó ra w s k u t k a c h sta ła się b a r d z o d o t k l i w a dla K o śc io ła .

Z e r w a n ie k o n k o rd a tu o z n a c z a ło b o w i e m p r z y ję c ie p r z e z n o w e w ł a d z e za sa d y su p re m a c ji p a ń s t w a n a d K o ś c i o ł e m (c e z a ro p a p iz m ) o ra z w y ł ą c z n i e je d n o s t r o n n e j re g u la c ji s y tu a c ji p r a w n e j K o ś c i o ł a w P o lsc e . S y t u a c ję tę m ia ły o k re śla ć akty u s ta w o w e . W ten s p o s ó b K o ś c i ó ł k a to lic k i z n a la z ł się w t r u d n ie jsz e j sytuacji od innych K o ś c i o ł ó w i z w i ą z k ó w w y z n a n i o w y c h , k tó r y c h s y tu a c ja w o k re s ie m i ę d z y w o j e n n y m b y ła o k r e ś l o n a w f o r m ie a k tó w u s t a w o w y c h . T a k ie j re g u la c ji w s t o s u n k u do K o ś c i o ł a k a t o lic k ie g o nie b y ło . N a t o m iast n o w e akty n o r m a ty w n e , s t a n o w i o n e p r z e z w ł a d z e k o m u n i s t y c z n e w f o r m ie u sta w i d e k re tó w , z m ie r z a ły w p r o s t d o u s u n i ę c i a religii z ż y c ia p u b l i c z n e g o , p o z b a w ie n ia K o ś c io ła d o t y c h c z a s o w y c h u p r a w n ie ń w c e lu u n i e m o ż l i w ie n ia m u p e łn ie n ia sw ej m isji w o b e c s p o ł e c z e ń s t w a p o ls k ie g o .

W ła ś c iw ie były to re p re s je z m i e r z a j ą c e do o g r a n i c z e n i a w o ln o ś c i re lig ijn e j w w y m ia r z e i n d y w id u a ln y m i in s ty tu c jo n a ln y m . J e d n o c z e ś n i e m ia ły o n e c h a ra k te r a k tó w o d w e to w y c h za k r y ty c z n y s to s u n e k K o ś c io ła d o id e o lo g ii k o m u n is ty c z n e j i o d m o w ę p o d p o r z ą d k o w a n i a się n a k a z o m w ła d z y k o m u n is ty c z n e j. D o ty c z y ły one n a s tę p u ją c y c h d z ie d z in ż y c ia sp o łe c z n e g o :

5 K o m i s j a N a r o d o w o ś c i o w a i W y z n a n i o w a K R N 12 X I I 1945 r. u c h w a l i ł a r e z o l u c j ę a p r o b u j ą c ą u c h w a l ę R a d y M i n i s t r ó w w s p r a w i e z e r w a n i a K o n k o r d a t u . W ł a d z e k o m u n i s t y c z n e n ie p o w i a d o m i ł y S t o l i c y A p o s t o l s k i e j o tej d e c y z j i . P a p i e ż P i u s X I I w l i ś c i e s k i e r o w a n y m 17 I 1946 r. d o p r y m a s a A. H l o n d a s k o m e n t o w a ł o s k a r ż e n i a w ł a d z k o m u n i s t y c z n y c h w o b e c S t o l i c y A p o s t o l s k i e j n a s t ę p u j ą c o : .,[...] j e ż e l i w c z a s i e w o j n y z o s t a ł y w P o l s c e p o w z i ę t e j a k i e ś n a d z w y c z a j n e z a r z ą d z e n i a , k t ó r y c h n a g l ą c o w y m a g a ł y p o t r z e b y w i e r n y c h , to n ie s p r z e c i w i a ł y s i ę o n e w ż a d e n s p o s ó b i s t n i e j ą c y m u k ł a d o m a ni ic h n i e n a r u s z a ł y . Z e r w a n i e k o n k o r d a t u L...] w y k a z a ło, ż e n i e k t ó r z y l u d z i e m a j ą ta m , u w a s , j a k ą ś n i e s z c z ę s n ą s k ł o n n o ś ć , k t ó r a ic h n i e u s p o s a b i a d o s p r a w r e l i g i j n y c h i d o n a j w i ę k s z y c h d ó b r W a s z e g o n a r o d u ” (S. W y s z y ń s k i, P i u s X I I a P o l s k a w ś w i e t l e n i e k t ó r y c h d o k u m e n t ó w . P r z e m ó w i e n i a i l i s t y p a s t e r s k i e ¡ 9 3 9 - 1 9 4 6 , [ b . m . r . w . ] , s. 8 2 - 8 3 ) .

(6)

- u s u w a n i e e l e m e n t ó w r e l i g i j n y c h z ż y c ia p u b lic z n e g o , a w s z c z e g ó ln o ś c i z n ie s ie n ie p r z y s ię g i r e lig ijn e j s k ł a d a n e j w u r z ę d a c h p a ń s tw o w y c h ;

- l a i c y z a c j a p r a w a ro d z in n e g o ;

- s t a n o w i e n i e n o w y c h p r z e p i s ó w k a r n y c h w c e lu s tw o r z e n ia p o d s ta w y do r e p r e s j o n o w a n i a d z ia ła ln o ś c i re lig ijn e j p o d p r e te k s te m o c h ro n y w o ln o ś c i s u m i e n i a i religii;

- p o z b a w i a n i e in s ty tu c ji k o ś c i e l n y c h p r a w m a ją tk o w y c h ; - li k w i d a c j a s t o w a r z y s z e ń k a to lic k ic h ;

- u p a ń s t w o w i e n i e sz p ita li, z a k ł a d ó w o p ie k i s p o łe c z n e j, o rg a n iz a c ji „ C a r ita s ” ; - z n o s z e n i e św ią t k o ś c ie ln y c h ;

- li k w i d a c j a p ra s y i w y d a w n i c t w k a to lic k ic h ;

- u s u w a n i e n au k i relig ii ze s z k ó ł p u b l i c z n y c h , l ik w id a c ja szkół k ato lick ich ; - in g e r e n c ja w s p r a w y w e w n ę t r z n e K o ś c io ła , a z w ła s z c z a w o b s a d z a n ie u r z ę d ó w k o ś c ie ln y c h ;

- u s t a n o w i e n i e s p e c j a l n y c h o r g a n ó w do w a lk i z K o ś c io łe m .

I I . U S U N I Ę C I E E L E M E N T Ó W R E L I G I J N Y C H Z Ż Y C I A P U B L I C Z N E G O

1. Z n ie s ie n ie p r z y s ię g i r e lig ijn e j u r z ę d n i k ó w p a ń s tw o w y c h . D e k re te m P K W N z d n ia 28 X II 1944 r. o ś lu b o w a n i u u rz ę d n ik ó w p a ń s tw o w y c h i s ę d z i ó w (D z .U . 1944, n r 89, p o z. 4 8 6 ), z a s tą p io n y m d e k r e te m z 6 X 1948 r. 0 r o c ie ś l u b o w a n i a m in i s t r ó w , f u n k c j o n a r i u s z y p a ń s tw o w y c h , s ę d z ió w i p r o k u r a t o r ó w o raz f u n k c j o n a r i u s z y s łu ż b y b e z p i e c z e ń s t w a p u b lic z n e g o (D z.U . 1948, n r 49, p o z . 3 1 0 ), u s u n ię to r o tę p r z y s ię g i re lig ijn e j sk ła d a n e j przy o b e j m o w a n i u u r z ę d ó w p a ń s t w o w y c h p r z e z p r e z y d e n t a (na m o c y art. 4 k o n s ty tu c ji m a r c o w e j i r o z p o r z ą d z e n i a R a d y M in i s t r ó w z 22 X I 1919 r.) z a c z y n a ją c e j się s ł o w a m i „ P r z y s i ę g a m P a n u B o g u W s z e c h m o g ą c e m u ” , a k o ń c z ą c e j się „T ak m i, P a n ie B o ż e , d o p o m ó ż ” ;

2. Z n ie s ie n ie p r z y s ię g i r e lig ijn e j w s ą d o w n i c t w i e a w p r o w a d z e n ie ś w i e c k ie g o p r z y r z e c z e n i a n a s tą p iło n a m o c y u s ta w y z 27 IV 1949 r. o z m ia n ie p r z e p i s ó w p o s t ę p o w a n i a k a r n e g o i o z m i a n i e p r z e p is ó w p o s tę p o w a n ia c y w i l n e g o w k o d e k s ie p o s t ę p o w a n i a c y w i l n e g o (D z .U . 1949, n r 32, poz. 238 1 2 4 0 ). W m ie js c e p r z y s ię g i w y z n a n i o w e j w p r o w a d z o n o p r z y r z e c z e n ie ś w ie c k ie d la ś w ia d k ó w : „ ś w i a d o m y w a g i m y c h s łó w i o d p o w ie d z ia ln o ś c i p rz e d p r a w e m p r z y r z e k a m u r o c z y ś c i e , że b ę d ę m ó w ił p r a w d ę , n ic z e g o n ie u k r y w a ją c z teg o , co mi j e s t w i a d o m e ” . P r z y r z e c z e n i e ś w ie c k ie w p r o w a d z o n o r ó w n ie ż d la b ie g łe g o .

(7)

3. U s ta w ą z d n ia 8 V II 1950 r. u s u n ię to r ó w n ie ż z ro ty p r z y s ię g i w o j s k o w ej s ło w a „T ak m i d o p o m ó ż B ó g ” (D z .U . 1950, n r 36, p o z. 328).

4. W r a m a c h s te r o w a n e j la ic y z a cji w y c h o w a n i a m ł o d z i e ż y na d r o d z e a d m i n is tra c y jn e j j u ż w la ta c h c z t e r d z ie s ty c h z a b r o n io n o p r o w a d z e n i a w s z k o ła c h o rg a n iz a c ji k a to lic k ic h (S o d a lic je i K r u c ja ta E u c h a r y s t y c z n a ) , j a k r ó w n i e ż u su n ię to e le m e n ty r e lig ijn e z ż y c ia Z H P .

T e g o ro d z a ju ak ty r e s tr y k c y jn e z m ie r z a ły do w y k o r z e n i e n i a w a r to ś c i r e l i g ijn y c h z ż y c ia p u b lic z n e g o . I I I . W P R O W A D Z E N I E O B L I G A T O R Y J N Y C H Ś L U B Ó W C Y W I L N Y C H I R O Z W O D Ó W O R A Z P O Z B A W I E N I E D U C H O W N Y C H F U N K C J I U R Z Ę D N I K Ó W S T A N U C Y W I L N E G O Na m o c y d e k re tu R a d y M in i s t r ó w d n ia 25 IX 1945 r. (D z .U . 1945, n r 48, poz. 2 70), z a tw ie r d z o n e g o p r z e z K R N 3 I 1946 r., n a s tą p iło w p r o w a d z e n i e o b lig a to ry jn y c h ś lu b ó w c y w iln y c h . W ślad za ty m n a s t ą p i ł a la ic y z a c ja p r a w a r o d z in n e g o . D e k r e te m z d n ia 22 I 1946 r. w p r o w a d z o n o n o w e p r a w o r o d z i n n e p o z b a w io n e ja k i c h k o l w i e k e le m e n t ó w w y z n a n i o w y c h (D z .U . 1946, n r 14, poz. 51). N a s tę p n y m e ta p e m b y ła u s ta w a z 27 V I 1950 r. - K o d e k s ro d z in n y (D z.U . 1950, n r 34, poz. 3 0 8), k tó ry w s z e d ł w ż y c ie 1 X 1950 r., w z o r o w a n y na p ra w ie r a d z ie c k im . J a k k o lw ie k d e k re t ten n ie z a b r a n ia ł w i e r n y m z a w i e r a n i a ślu b u k o ś c i e l n e g o , to w p r o w a d z ił in sty tu c ję r o z w o d u p o d w a ż a j ą c ą z a s a d ę tr w a ło ś c i, a ty m b a r d ziej n ie ro z e r w a ln o ś c i m a ł ż e ń s t w a m ię d z y o s o b a m i o c h r z c z o n y m i 6.

D e k re te m z d n ia 25 IX 1945 r. w y d a n o p r a w o o a k ta c h s ta n u c y w i l n e g o (D z.U . 1945, nr 48, poz. 2 7 2 ). N a m o c y te g o d e k r e t u d u c h o w n i p r z e s ta li pełn ić f u n k c je u rz ę d n ik ó w s tan u c y w iln e g o . E p i s k o p a t P o ls k i n ie p r o t e s t o w a ł p rz e c iw k o w p r o w a d z e n iu p a ń s t w o w e j r e je s tra c ji m a ł ż e ń s t w a ani in n y c h ak tó w , a n a w e t p o le c ił p r o b o s z c z o m , b y u ła tw ia li u r z ę d o m s ta n u c y w i l n e g o „ s p o rz ą d z e n ie d la s ie b ie o d p i s ó w z ty ch k s i ą g ” tam , g d z i e n ie b y ło d u p l i katów . 6 E p i s k o p a t P o l s k i z ł o ż y ł p r o t e s t p r z e c i w k o w p r o w a d z e n i u r o z w o d ó w c y w i l n y c h . P a p i e ż P i u s X I I w lisTie z 17 I 1946 r. p i s a ł m . i n . : „ J a k t e g o w y m a g a ł w a s z o b o w i ą z e k , d o ł o ż y l i ś c i e w s z e l k i c h s t a r a ń , a b y o c a l i ć p o d s t a w ę s p o ł e c z e ń s t w a i z a l ą ż e k p a ń s t w a , r o d z i n ę , k t ó r a z n a t u r y s w o j e j p o s i a d a w a r u n k i , p o t r z e b n e d o o d p o w i e d n i e g o w y c h o w a n i a i w y r o b i e n i a o s o b y c z ł o w i e ka. G l o s w a s z j e d n a k p r z e b r z m i a ł b e z e c h a [...] ” (P a p i e ż P i u s X I I a P o l s k a , s. 8 3 ).

(8)

I V . Z M I A N A P R Z E P I S Ó W K A R N Y C H D O T Y C Z Ą C Y C H O C H R O N Y W O L N O Ś C I S U M I E N I A I W Y Z N A N I A P o II w o jn ie ś w ia to w e j o b o w i ą z y w a ł w P o ls c e k o d e k s k a rn y z o k re s u m ię d z y w o j e n n e g o z 11 V II 1932 r. (D z .U . 1932, n r 60, poz. 571). K o d e k s ten o ta c z a ł o c h r o n ą k a r n ą u c z u c ia r e lig ijn e , u z n a w a ł za p rz e s tę p s tw o o b r a z ę B o g a 7, a d u c h o w n y c h t r a k to w a ł j a k u r z ę d n i k ó w p e łn ią c y c h fu n k c je p u b lic z n e . P o 1944 r. w ł a d z e k o m u n i s t y c z n e k a ra ły d u c h o w n y c h , ja k o p r z e c iw n ik ó w w ł a d z y lu d o w e j, n a p o d s t a w i e in n y c h a k tó w n o r m a t y w n y c h niż p r z e d w o je n n y K o d e k s k a rn y . S ię g a n o w ty m c e lu do p r z e p is ó w K o d e k s u k a r n e g o W o js k a P o l s k i e g o d o t y c z ą c y c h z b r o d n i s ta n u z 1944 r., do p rz e p is ó w d e k re tu z 22 I 1946 r. o o d p o w i e d z i a l n o ś c i z a k lę s k ę w r z e ś n i o w ą i fa s z y z a c ję ż y c ia kraju c z y te ż d o d e k r e tu z 13 V I 1936 r. o p r z e s tę p s tw a c h s z c z e g ó ln ie n ie b e z p i e c z n y c h w o k r e s ie o d b u d o w y p a ń s t w a 8. S z c z e g ó ln y m p rz e ja w e m n a d u ż y ć w s to s o w a n i u p r a w a k a r n e g o w o b e c d u c h o w n y c h w c e lu z a s tra s z e n ia s p o ł e c z e ń s tw a b y ł p o k a z o w y p ro c e s k a r n y o r d y n a r i u s z a k ie le c k ie g o , b p a C z e s ła w a K a c z m a r ka, s k a z a n e g o n a p o d s t a w i e s f a ł s z o w a n y c h z a r z u tó w z art. 86 k o d e k s u k a r n e g o W P . W c e lu s tw o r z e n ia p o d s t a w y d o in g e re n c ji o rg a n ó w p a ń s t w o w y c h w sferę w o l n o ś c i r e lig ijn e j p o d p r e t e k s t e m o c h r o n y tej w o ln o ś c i w ła d z e k o m u n i s t y c z n e w y d a ł y d e k r e t z d n i a 5 V III 1949 r. n o s z ą c y tytuł „ P r z e s tę p s tw a p r z e c i w k o w o ln o ś c i s u m ie n ia i w y z n a n i a ” ( D z .U . 1949, n r 45, poz. 3 34). D e k r e t ten w p r o w a d z a ł n o w e ty p y p r z e s t ę p s t w re p r e s jo n u ją c y c h d z ia ła ln o ś ć religijną. N o w o ś c i ą b y ło w p r o w a d z e n i e k a r a ln o ś c i n ie ty lk o za d o k o n a n ie i u s iło w a n ie , ale n a w e t za p r z y g o t o w a n i e d o „ n a d u ż y c i a w o ln o ś c i s u m ie n ia i w y z n a n i a w c e la c h w r o g ic h u s tr o jo w i R z e c z y p o s p o l i t e j P o l s k i e j ” (k a ra do lat 3 p o z b a w i e n ia w o l n o ś c i - art. 8 d e k r e tu ) . N a s t ę p n i e w p r o w a d z o n o k a r ę za w y z y s k i w a n i e ła tw o w ie r n o ś c i ludzkiej p r z e z s z e r z e n ie f a ł s z y w y c h w i a d o m o ś c i lub w p r o w a d z a n i e w b łą d innych o s ó b p rz e z o s z u k a ń c z e lub p o d s t ę p n e c z y n n o ś c i (art. 9). C h o d z iło tu o z a p o b ie g a n ie , p rz y u ż y c iu s a n k c ji k a r n y c h , z ja w is k o m c u d o w n y m , z w ią z a n y m ze 7 A r t . 172 s t a n o w i ł : „ K t o p u b l i c z n i e B o g u b l u ź n i , p o d l e g a k a r z e w i ę z i e n i a d o lat p i ę c i u ” ; ar t. 173: „ K t o p u b l i c z n i e iży l u b w y s z y d z a p r a w n i e u z n a n e w y z n a n i e lu b z w i ą z e k r e l i g ij n y , j e g o d o g m a t y , w i e r z e n i a lu b o b r z ę d y p o d l e g a k a r z e [ . . . ] ” . W ł a d z e k o m u n i s t y c z n e n i k o g o ni e k a r a ł y z a n a r u s z a n i e t y c h p r z e p i s ó w . 8 A . W ą s e k, P r z e s t ę p s t w a p r z e c i w k o p r z e k o n a n i o m r e l i g i j n y m d e l e g e la t a i d e le g e f e r e n d a , „ P a ń s t w o i P r a w o ” , 5 0 ( 1 9 9 5 ) , z. 7, s. 28 ; H. M i s z t a 1, P o l s k i e p r a w o w y z n a n i o w e , t. I, L u b l i n 1997, s. 2 2 9 - 2 3 3 .

(9)

s p o n ta n ic z n y m g r o m a d z e n ie m się lu d zi w i e r z ą c y c h . W ten s p o s ó b s t w o r z o n o p o d s ta w y u s ta w o w e do k a r a n ia lu d z i, z w ł a s z c z a o s ó b d u c h o w n y c h , za n i e l e g a ln e z g r o m a d z e n ie (art. 10)9. P e n a l i z a c j a ta b y ła s k i e r o w a n a p r z e c i w k o lu d z io m w ie rz ą c y m , d u c h o w n y m i .świeckim . N a t o m i a s t d z i a ł a n i a w ł a d z p a ń s tw o w y c h p o le g a ją c e n a o g r a n ic z a n iu , a n a w e t p o z b a w i a n i u p ra w p o l i t y c z n y ch i s p o łe c z n y c h ludzi w ie r z ą c y c h , k tó rz y o t w a r c ie p r z y z n a w a l i się do sw ej p r z y n a le ż n o ś c i do K o ś c io ła , n ig d y nie b y ły k a ra n e .

Z m ie n io n o r ó w n ie ż p r a w o k a rn e w y k o n a w c z e . Z c h w i l ą z e r w a n i a k o n k o r d atu p rz e s ta ły o b o w ią z y w a ć p r z e p is y d o t y c z ą c e u l g o w e g o t r a k t o w a n i a d u c h o w n y c h p rzez słu ż b y w ię z ie n n e , jak: z a m k n i ę c i e w j e d n o o s o b o w e j celi, m o ż liw o ś ć o d p r a w i a n i a M s z y św ., p o s i a d a n i a w ł a s n e g o u b ra n ia , m o ż liw o ś ć k o rz y s ta n ia z k s ią ż e k (art. X II k o n k o r d a tu i par. 241 r e g u l a m i n u w i ę z i e n n e g o z 1931 r.), ja k r ó w n ie ż s p e łn ia n ia p r a k ty k re lig ijn y c h p r z e z w i ę ź n i ó w ( m o d litw a , u c z e s tn ic z e n ie w e M s z y św.). V . P O Z B A W I A N I E K O Ś C I O Ł A P R A W M A J Ą T K O W Y C H , N A K Ł A D A N I E P O D A T K Ó W D O C H O D O W Y C H N A D U C H O W N Y C H I I N S T Y T U C J E K O Ś C I E L N E K o ś c ió ł p o s ia d a ł p e w ie n z a s ó b n i e r u c h o m o ś c i , z w a n y c h d o b r a m i m a r tw e j ręki, k tó re w o k re s ie m i ę d z y w o j e n n y m z g o d n i e z art. X X I V , p k t 5-9 k o n k o r d atu , m ia ły b y ć p o d d a n e p a rc e la c ji. P a r c e l a c j a ta d o w r z e ś n i a 1939 r. nie zo sta ła z re a liz o w a n a . W ł a d z a k o m u n i s t y c z n a d o k o n a ł a tej p a rc e la c ji, ale na in n y c h z a s a d a c h n iż p r z e w i d y w a ł K o n k o r d a t. W p ie r w s z y m d e k re c ie P K W N z 6 IX 1944 r. o p r z e p r o w a d z e n i u r e f o r m y r o ln ej (D z .U . 1945, n r 8, poz. 13), w art. 2 u r e g u l o w a n i e n i e r u c h o m o ś c i z ie m s k ic h n a le ż ą c y c h do K o ś c io ła r z y m s k o k a t o l i c k i e g o lub in n y c h g m in w y z n a n io w y c h p o z o s ta w io n o p r z y s z ł e m u S e j m o w i U s ta w o d a w c z e m u . R e g u la c ji tych d o k o n y w a n o e ta p a m i. N a j p i e r w n a Z i e m i a c h z a c h o d n i c h i p ó łn o c n y c h , a n a s tę p n ie w P o ls c e c e n tr a ln e j. N a m o c y art. 1, 4 i 5 d e k r e tu z 6 IX 1946 r. o u s tro ju r o ln y m i o s a d n ic tw ie n a z ie m ia c h z a c h o d n ic h i p ó ł n o c n y c h (D z .U . 1946, n r 49, p o z. 2 7 9), d o b r a k o ś c ie ln e p rz e s z ły na w ł a s n o ś ć p a ń s t w a i z o s ta ły w ł ą c z o n e w skład P a ń s tw o w e g o F u n d u s z u Z ie m i. W p o s i a d a n i u K o ś c io ła p o z o s t a ł a ty lk o n i e

9 O k a z j ą d o z m i a n y t y c h p r z e p i s ó w b y t y w y d a r z e n i a w K a t e d r z e l u b e l s k i e j , z w i ą z a n e z c u d e m M a t k i B o s k i e j p l ą c z ą c e j .

(10)

w ie lk a lic z b a k o ś c i e l n y c h n i e r u c h o m o ś c i r o ln y c h , k tó re były w g ra n ic a c h a d m i n i s t r a c y j n y c h m iast.

N a z i e m ia c h P o ls k i c e n tr a ln e j p o z b a w i e n i e K o ś c io ła n ie ru c h o m o ś c i n a s t ą piło w d r o d z e d w ó c h k o l e j n y c h ustaw :

1. U s t a w y z 2 0 III 1950 r. „O p r z e ję c iu p rz e z p a ń s tw o d ó b r m a rtw e j ręki, p o r ę c z e n i u p r o b o s z c z o m p o s i a d a n i a g o s p o d a r s t w r o ln y c h i u tw o rz e n iu F u n d u szu K o ś c i e l n e g o ” (D z .U . 1950, n r 8, poz. 87). N a m o c y tej u sta w y P a ń s tw o p r z e ję ło n a w ł a s n o ś ć b e z o d s z k o d o w a n i a i b e z o b c ią ż e ń w s z y s tk ie n i e r u c h o m o ś c i z ie m s k ie je d n o s t e k o r g a n i z a c y j n y c h K o ś c io ła r z y m s k o k a to lic k ie g o i in n y c h z w i ą z k ó w w y z n a n i o w y c h . P r o b o s z c z o m p o z o s t a w i o n o tylko j a k o źródło ich u t r z y m a n i a g o s p o d a r s t w a ro ln e s p e łn ia ją c e f u n k c j ę z a b e z p ie c z e n ia m a te r i a ln e g o - do 5 0 ha, a w ó w c z e s n y c h w o j e w ó d z t w a c h p o z n a ń s k im , p o m o r s k im i ś lą s k im - do 100 ha, k l a s z to r o m - do 5 ha. W y k o n a n i e tej u sta w y w w ie lu w y p a d k a c h o d b i e g a ł o od je j b r z m i e n i a na n ie k o r z y ś ć instytucji k o ś c ie ln y c h .

G w a r a n c j e te z o s ta ły n ie c o r o z s z e r z o n e w „ P o r o z u m i e n i u m ię d z y p r z e d s ta w ic i e l a m i E p is k o p a tu i R z ą d u ” p o d p i s a n y m 14 IV 1950 r. W a n e k s ie do tego p o r o z u m i e n i a R z ą d p o s ta n o w ił, iż re a liz u ją c u s ta w ę z 20 III 1950 r. p o z o s t a w i o r d y n a r i u s z o m i s e m i n a r i o m d u c h o w n y m o g r o d y i g o s p o d a r s tw a ro ln e do 5 0 h a w r a z z in w e n t a r z e m , a z g r o m a d z e n i o m z a k o n n y m - g o s p o d a r s tw a d o m o w e d o 5 ha. P o s t a n o w i e n i a te k s ią d z p r y m a s W y s z y ń s k i o c e n ił ja k o n a j w a ż n i e j s z e o s ią g n ię c ie , w y n e g o c j o w a n e p rz e z K o m is ję M i e s z a n ą p r z e d s ta w ic ie li R z ą d u i E p i s k o p a t u P o lsk i. P o z w o liło to - j e g o z d a n ie m - z a b e z p i e c z y ć K o ś c io ło w i m i n i m u m ś r o d k ó w m a t e r i a l n y c h n ie z b ę d n y c h do eg z y ste n c ji. D o c h o d y z n i e r u c h o m o ś c i k o ś c ie ln y c h z a g r a b i o n y c h p rz e z P a ń s tw o m iały b y ć p r z e z n a c z o n e n a F u n d u s z K o ś c ie ln y , k tó r e g o ce le zo sta ły o k r e ś lo n e w art. 9 tej u s ta w y . N ie s te ty , F u n d u s z ten p o z o s ta ł fik cją. D o chw ili o b e c n e j nie w y d a n o a k tu w y k o n a w c z e g o , aby d o c h o d y z ty ch n ie r u c h o m o ś c i b y ły o d p r o w a d z a n e n a ten F u n d u s z .

2. D r u g i m a k te m n o r m a t y w n y m o g r a n i c z a j ą c y m p r a w a m a ją tk o w e in s ty tu cji k o ś c i e l n y c h b y ł d e k r e t z d n ia 2 4 IV 1952 r. o z n ie s ie n iu fu n d a c ji (D z.U .

1952, n r 2 5 , poz. 172), k tó r y c h m a ją te k p r z e s z e d ł n a w ła s n o ś ć P aństw a. S z c z e g ó l n ą f o r m ą w a lk i z K o ś c i o ł e m - z a i n i c j o w a n ą w 1949 ro k u i k o n t y n u o w a n ą w n a s tę p n y c h la ta c h - p rz e z w ł a d z e a d m in is tr a c y jn e w d ro d z e „ o k ó l n i k ó w ” ( M i n i s t e r s t w a S k a r b u , M i n i s t e r s t w a F in a n s ó w , M in is te rs tw a A d m in is tr a c ji P u b lic z n e j) b y ł a p o lity k a p o d a t k o w a . N a k ła d a n o na in sty tu cje k o ś c i e l n e w s p o s ó b d o w o l n y ( n ie m a ją c e p o d s t a w w o b o w ią z u ją c y c h u s ta w a c h ) n a d m ie r n e p o d a tk i d o c h o d o w e , p o d a tk i od n i e r u c h o m o ś c i, p o d atk i lo k a lo w e od b u d y n k ó w p a r a f ia ln y c h , s z k o ln y c h , od c m e n ta rz a ; na k s ię ż y j a k o

(11)

o s o b y f i z y c z n e n a k ł a d a n o p o d a tk i j a k n a o s o b y p r a w n e , d o m i e r z a n o im p o d a te k za lata u b ie g łe itp. B y ła to j e d n o c z e ś n i e w a l k a e k o n o m i c z n a i p s y c h o l o g ic z n a z d u c h o w ie ń s tw e m .

V I . R E P R E S J E W O B E C Z A K O N Ó W

I L I K W I D A C J A S T O W A R Z Y S Z E Ń K O Ś C I E L N Y C H

W o k re s ie m i ę d z y w o j e n n y m K o ś c ió ł w P o ls c e p o s i a d a ł lic z n e z a k o n y m ę s k ie i żeń sk ie, j a k r ó w n ie ż lic z n e s t o w a r z y s z e n i a w i e r n y c h , w ś r ó d k tó r y c h w i e l k ą a k ty w n o ś c ią w y r ó ż n i a ł a się A k c j a K a to lic k a . S t o w a r z y s z e n i a te w z n o w iły s w o ją d z ia ła ln o ś ć p o II w o j n i e ś w ia to w e j. S t o w a r z y s z e n i a te n a m o c y art. 9 pkt a „ p ra w a o s t o w a r z y s z e n i a c h ” z 1932 r. (D z .U . 1932, n r 45, poz. 8 0 8), b y ły w y ję te s p o d n a d z o r u p a ń s t w o w e g o , czy li k i e r o w a ły się w y łąc z n ie p r a w e m k a n o n i c z n y m i w ł a s n y m i s ta tu ta m i. N a m o c y d e k r e t u z d n ia 5 V III 1949 r. o z m ia n ie n ie k t ó r y c h p r z e p i s ó w p r a w a o s t o w a r z y s z e n i a c h „ z a k o n y i k o n g r e g a c je d u c h o w n e ” o ra z w s z y s t k i e s to w a r z y s z e n ia , w ty m o r g a n iz a c je z a k ła d a n e p r z e z w ł a d z e k o ś c ie ln e , m a ją c e n a c e lu w y k o n y w a n i e kultu r e lig ijn e g o ( b r a c t w a k o ś c ie ln e , s o d a lic je m a r ia ń s k ie itp.) z o s ta ły p o d d a ne p r a w u o s t o w a r z y s z e n ia c h z 5 V III 1932 r. T y m s a m y m z o s ta ły o n e p o z b a w io n e o s o b o w o ś c i c y w i l n o p r a w n e j . W a r u n k i e m u z y s k a n i a tej o s o b o w o ś c i by ło p o d d a n ie się w y m o g o w i r e je s tra c ji w try b ie a d m i n i s t r a c y j n y m n a z a s a dach o k re ś lo n y c h r o z p o r z ą d z e n i e m M in is tr a A d m i n i s t r a c j i P u b lic z n e j z 6 V III 1949 r. W a r u n k ie m tej r e je s tra c ji b y ło z g ł o s z e n ie sta tu tu , listy c z ł o n k ó w za rz ą d u i w y k a z u n i e r u c h o m o ś c i.

R y g o r o m tej u s ta w y p o d d a ły się z a k o n y . P o d s t a w ą u z y s k a n i a p r z e z n ie o s o b o w o ś c i stała się w ię c r e je s tra c ja . J e d n a k w ł a d z e p a ń s t w o w e w w ie lu w y p a d k a c h o d m a w ia ły tej reje stra c ji.

N a to m ia s t r e p re sje , j a k i e z o s ta ły z a s t o s o w a n e p rz e z w ł a d z e a d m i n i s t r a c y j n e w o b e c s t o w a r z y s z e ń , jak: a r e s z t o w a n i e c z ł o n k ó w A k c ji K a to lic k ie j p o d z a r z u tem d z ia ła ln o ś c i a n ty p a ń s tw o w e j, s p o w o d o w a ł y ich lik w id a c ję . D l a t e g o E p i s k o p a t P o lsk i p o s ta n o w ił, aby w w a r u n k a c h ta k ic h r e p re s ji p r a w ie w s z y s t k i e sto w a r z y s z e n ia k o ś c ie ln e z a p r z e s ta ły sw e j d z i a ł a l n o ś c i 10.

10 J. K r u k o w s k i, T h e S i t u a t i o n o f t h e E c c l e s i a s t i c a l A s s o c i a t i o n in P o l a n d , [w :] T h e A s s o c i a t i o n a l E l e m e n t in t h e C h u r c h , St. O t t i l i e n 1 9 8 7 , s. 4 1 1 - 4 2 1 .

(12)

V I I . U P A Ń S T W O W I E N I E S Z P I T A L I I O R G A N I Z A C J I „ C A R I T A S ”

N a m o c y u s t a w y z 28 X 1948 r. o z a k ła d a c h s p o łe c z n e j słu ż b y z d ro w ia (D z .U . 1948, n r 55, p o z. 4 3 4 z p ó ź n i e j s z y m i zm .) p a ń s tw o zajęło na w ła s n o ś ć w s z y s t k i e z a k ła d y s łu ż b y z d r o w ia , j a k s z p itale, s a n a to ria , ż łobki i d o m y m a ły ch d z ie c i, p r o w a d z o n e p rz e z in s ty tu c je k o ś c ie ln e . W y d a n a w celu w y k o n a n ia art. 13 tej u s ta w y , u c h w a ł a R a d y M in i s t r ó w z 21 IX 1949 r. (M .P . 1949, n r A -6 8 , p o z . 8 8 4 ) sta n o w iła : 1. P r z e ję c ie na w ł a s n o ś ć p a ń s tw a z a k o n n y c h sz p itali i s a n a to r ió w ; 2. P r z e ję c ie n i e o d p ł a t n i e m a ją tk u r u c h o m e g o , sp rzętu s z p ita ln e g o ; 3. P r z e ję c ie w b e z p ł a t n e u ż y t k o w a n i e (n ie n a w ła s n o ś ć ) n i e r u c h o m o ś c i p o t r z e b n y c h d la szpitali. W ślad za ty m i a k ta m i n o r m a t y w n y m i zo stały p o z b a w i o n e p r a c y w s z p ita la c h s io s try z a k o n n e i b r a c ia za k o n n i. P o z o s t a w i o n o w p r a c y sio s try z a k o n n e ty lk o w n i e k tó r y c h z a k ła d a c h dla o s ó b n i e p e ł n o s p r a w n y c h , p r o w a d z o n y c h p r z e z „ C a r i t a s ” . W 1950 r. w ł a d z e a d m i n i s t r a c y j n e w j e d n y m d n iu w c ałej P o ls c e d o k o n a ły p r z e j ę c i a n a w ł a s n o ś ć p a ń s t w o w ą w s z y s t k i c h o ś r o d k ó w k a to lic k ie j o rg a n iz a c ji „ C a r i t a s ” . A w je j m ie js c e u t w o r z o n o in s ty tu c ję p a ń s t w o w ą p o d tą s a m ą n a z w ą , k tó r e j p r o w a d z e n i e w ł a d z e z le c iły d y w e r s y jn e j o rg a n iz a c ji tzw . d u c h o w n y c h i ś w ie c k ic h i n t e le k tu a lis tó w k a to lic k ic h . V I I I . Z N O S Z E N I E Ś W I Ą T K O Ś C I E L N Y C H W r a m a c h s e k u la r y z a c ji ż y c ia p u b l i c z n e g o d o k o n a n o o g r a n ic z e n ia liczby d n i ś w i ą t e c z n y c h , j a k o dni w o l n y c h od p ra c y . N a m o c y u sta w y z 18 1 1951 r. o d n ia c h w o l n y c h od p r a c y (D z .U . 1951, n r 4, poz. 28) zo stały z n ie s io n e c z te r y d n i ś w ią te c z n e : O c z y s z c z e n i a N M P (2 lu te g o ), Ś w ię to M atk i Bożej K r ó l o w e j P o ls k i (3 m a ja ), d r u g i d z ie ń Z e s ł a n i a D u c h a Ś w ię te g o , N i e p o k a l a n e g o P o c z ę c i a N M P (8 g ru d n ia ).

I X . L I K W I D A C J A P R A S Y I W Y D A W N I C T W K O Ś C I E L N Y C H

K o ś c io ło w i, j a k k a ż d e j g r u p ie w y z n a n i o w e j , p rz y s łu g u je p ra w o do p o s ł u g i w a n i a się w s w y m n a u c z a n i u w s p ó ł c z e s n y m i ś r o d k a m i p rz e k a z u , a w s z c z e g ó ln o ś c i p r a w o d o s t ę p u do p r a s y i p u b lik a c ji. T e g o r o d z a ju d z ia ła ln o ś ć k o ś c ie ln a z o s ta ła p rz e z w ł a d z e k o m u n i s t y c z n e p o d p o r z ą d k o w a n a r y g o ro m d e k re tu z 5 V II 1946 r. o u t w o r z e n iu G ł ó w n e g o U r z ę d u K o n tr o li P ra sy , P u b lik a c ji i W i d o w i s k ( D z .U . 1946, n r 34. p o z . 210; zm . 1948, n r 36, p o z. 237; 1952,

(13)

n r 19, poz. 115; 1953, n r 49, p o z . 2 3 9 ). D e k r e t ten u z a l e ż n i a ł p r o w a d z e n i e d z ia ła ln o ś c i p ra s o w e j i w y d a w n i c z e j p r z e z z w ią z k i w y z n a n i o w e o d z e z w o l e n ia G ł ó w n e g o U rz ę d u K o n tro li P ra sy , k tó r e g o u p r a w n i e n i a w ty m z a k r e s ie nie p o d le g a ły ż a d n y m o g r a n i c z e n i o m . W s z y s t k i e w y d a w n i c t w a k o ś c ie ln e p e rio d y c z n e i n ie p e r io d y c z n e z o s ta ły p o d d a n e k o n tro li p r e w e n c y j n e j o raz m o g ły w y d a w a ć ty lk o w g r a n ic a c h l i m i t o w a n e g o p r z y d z i a ł u p a p ie r u . N a p o d s ta w ie tych p r z e p is ó w w ł a d z e k o m u n i s t y c z n e w la ta c h p ię ć d z i e s i ą t y c h z lik w id o w a ły w ię k s z o ś ć c z a s o p i s m i w y d a w n i c t w k a t o lic k ic h , a t a k ż e p r z e ję ły d ru k a rn ie p r o w a d z o n e p rz e z in s ty tu c je K o ś c i o ł a k a to l i c k i e g o . A te w y d a w n i c twa, które o c a la ły , z o s ta ły p o d d a n e d a le k o id ą c e j k o n t r o l i " .

X . U S U W A N I E N A U K I R E L I G I I Z E S Z K Ó Ł P U B L I C Z N Y C H , L I K W I D A C J A S Z K Ó Ł K A T O L I C K I C H

N a w z ó r Z w ią z k u R a d z i e c k i e g o w ł a d z e k o m u n i s t y c z n e d ą ż y ły d o w p r o w a d z e n ia w P o ls c e w ż y c ie l e n in o w s k ie j z a s a d y „ o d d z i e l e n i a sz k o ły od K o ś c i o ła ” - m im o że nie b y ło j e j w k o n s ty tu c ji - p r z e z n a r z u c e n i e c a ł e m u s y s t e m o wi e d u k a c ji id e o lo g ii m a te ria lis ty c z n e j.

1. S to p n i o w e u s u w a n ie n a u c z a n i a r e lig ii

U s u w a n i e n a u c z a n ia re lig ii ze s z k ó ł w o m a w i a n y m o k r e s ie by ło s to p n io w e . W k r ó tc e po z e r w a n iu k o n k o r d a tu n a m o c y o k ó l n i k a M i n i s t r a O ś w i a t y z 13 IX 1945 r. (nr I I - 1192/45 N) n a u c z a n i e re lig ii m ia ło p o z o s ta ć w s z k o ła c h p u b lic z n y c h ja k o p r z e d m io t o b o w i ą z k o w y d la u c z n i ó w , n a l e ż ą c y c h do w y z n a ń u z n a n y c h p rz e z p a ń s tw o , w w y ją tk ie m ty ch , k tó r y c h „ ro d z ic e z a d e k la r u ją , iż nie ż y c z ą so b ie, by ich d z ie c i p o b ie r a ły n a u k ę r e l i g i i ” .

J e d n o c z e ś n i e w p r a k ty c e p r z y s t ą p i o n o do z a k ł a d a n i a s zk ó ł ś w ie c k ic h , z w a n y c h s z k o ła m i T P D , p o d s t a w o w y c h i ś r e d n ic h , b e z n a u k i re lig ii. P o d ko n iec 1949 r. j u ż ty lk o 2 0 % s z k ó ł p o z o s ta ło z n a u c z a n i e m religii.

W s z k o ła c h śre d n ic h w ł a d z e k o m u n i s t y c z n e u t w o r z y ł y o r g a n iz a c ję m ł o d z i e ż o w ą s o c ja lis ty c z n ą p o d n a z w ą Z w i ą z k u M ł o d z i e ż y P o ls k ie j, do k tó re j u s iło w a n o p o d p r e s ją w c ią g n ą ć j a k n a jw ię c e j m ł o d z i e ż y , d y s k r y m i n u j ą c m ł o dzież, k tó ra n ie c h c ia ła w s tą p ić d o tej o r g a n iz a c ji.

(14)

D o „ P o r o z u m i e n i a m ię d z y E p i s k o p a t e m i R z ą d e m R P ” w 1950 r. w p is a n o g w a r a n c j ę , iż n a u k a re lig ii b ę d z i e p r z e d m i o t e m n a u c z a n i a w s z k o ła c h . J e d n a k w ł a d z e p a ń s t w o w e n ie d o t r z y m a ł y te g o z o b o w ią z a n ia . Nadal k o n t y n u o w a n o a k c ję z w a ln ia n ia n a u c z y c ie li re lig ii ze s z k ó ł p o d j a k i m k o l w i e k p r e te k s te m i z a m i e n i a n o te sz k o ły n a s z k o ły ś w ie c k ie .

P o c z ą w s z y od 1 IX 1954 r. u s u n ię to n a u k ę relig ii ze szkół p e d a g o g ic z n y c h i s z k ó ł z a w o d o w y c h . W s z k o ła c h p o d s t a w o w y c h i lic e a c h o g ó ln o k s z ta łc ą c y c h , w k tó r y c h p o z o s ta ła n a u k a re lig ii, w p r o w a d z o n o zasa d ę , iż re lig ia m o ż e o d b y w a ć się tylko n a o s ta tn ie j lekcji.

P o u c h w a l e n i u K o n s t y t u c j i z 22 V II 1952 r. u s u w a n ie religii ze szkół u z a s a d n i a n o z a s a d ą „ r o z d z ia łu m i ę d z y p a ń s t w e m i K o ś c i o ł e m ” . B y ło to p o g w a ł c e n i e p o d s t a w o w e g o p r a w a r o d z i c ó w do w y c h o w a n i a dzieci z g o d n ie ze s w y m i p r z e k o n a n i a m i , a j e d n o c z e ś n i e o g r a n i c z e n i e p r a w a K o ś c io ła do p e ł n i e n i a s w o je j m isji w d z i e d z i n i e n a u c z a n i a i w y c h o w y w a n ia . 2. L i k w i d a c j a s z k ó ł k a t o lic k ic h

R ó w n o l e g l e z u s u w a n i e m n a u k i re lig ii ze s z k ó ł p u b lic z n y c h lik w id o w a n o s z k o ły k a to lic k ie , p r o w a d z o n e p r z e z in s ty tu c je k o ś c ie ln e , przy u ż y c iu ak tó w a d m in i s t r a c y j n y c h n ie m a j ą c y c h u z a s a d n i e n i a w u sta w a c h . W la ta c h 1 9 5 0 -1 9 5 2 w try b ie a d m i n i s t r a c y j n y m z lik w id o w a n o W y d z ia ł P ra w a i N a u k S p o ł e c z n y c h n a K U L . L i k w i d a c j a ta b y ł a j e d n y m z e le m e n tó w p o l i t y ki z m ie r z a ją c e j d o p o d p o r z ą d k o w a n i a p r a w a i p r a w n i k ó w ideologii k o m u n i s ty c z n e j. W 1954 r. n a s t ą p i ł a li k w i d a c j a w y d z i a ł ó w te o lo g ic z n y c h na u n iw e r s y te ta c h p a ń s t w o w y c h (U J, U W , U A M w P o z n a n i u ) . W ich m ie js c e w 1955 r. u t w o r z o n o n o w ą u c z e ln ię p a ń s t w o w ą p o d n a z w ą A k a d e m i a T e o lo g ii K a to lic k ie j w W a r s z a w i e , k tó r a w p i e r w s z y c h la ta c h n ie m ia ła a p ro b a ty a r c y b is k u p a w a r s z a w s k i e g o . X I . I N G E R E N C J E W S P R A W Y O B S A D Z A N I A U R Z Ę D Ó W K O Ś C I E L N Y C H K l a s y c z n y m p r z e j a w e m c e z a r o p a p i z m u s t a lin o w s k ie g o b y ły in g e re n c je w ła d z k o m u n i s t y c z n y c h w sfe rę o b s a d z a n i a u r z ę d ó w k o ś c ie ln y c h . W n a s tę p s tw ie z e r w a n i a K o n k o r d a t u w ł a d z e p a ń s t w o w e u tra c iły p o d s ta w ę d o in g e re n c ji w s fe rę n o m in a c ji n a u r z ę d y k o ś c ie ln e , a z w ła s z c z a n o m in a c ji n a u rz ę d y b is k u p ie . M im o to p o d e j m o w a ł y ta k ie in g e re n c je w fo r m ie ak tó w a d m in is tr a c y jn y c h k o n k r e tn y c h , j a k r ó w n i e ż w f o r m ie a k tó w g e n e r a ln y c h .

(15)

A k te m ta k ie j b e z p r a w n e j in g e r e n c ji b y ł a d e p o r t a c j a b i s k u p ó w d ie c e z ji k a to w ic k ie j w 1947 r.: b p a r e z y d e n c j a l n e g o S. A d a m s k i e g o i d w ó c h b p ó w p o m o c n ic z y c h J. B ie ń k a i H. B e d n o r z a . D ru g im ak te m b y ła d e c y z ja R z ą d u z 27 I 1951 r. o u s u n i ę c i u ze s t a n o w i s k a d m in is tr a to r ó w a p o s to ls k ic h n a z i e m ia c h z a c h o d n i c h i p ó ł n o c n y c h , m i a n o w a n ych 15 V III 1945 r. p rz e z p r y m a s a A. H l o n d a n a m o c y u d z i e l o n y c h m u p rzez P a p ie ż a s p e c ja ln y c h u p r a w n ie ń , i o b s a d z e n i e ich s t a n o w i s k p r z e z w i k a riu szy k a p itu ln y c h . N a s t ę p n i e w 1952 r. a r e s z t o w a n o w K r a k o w i e a b p a E. B a z ia k a i b p a S. R o s p o n d a .

A k te m in g e re n c ji o c h a r a k t e r z e g e n e r a l n y m b y ł d e k r e t R a d y P a ń s t w a z 9 II 1953 r. „o o b s a d z a n iu d u c h o w n y c h s t a n o w i s k k o ś c i e l n y c h ” (D z .U . 1953, n r 10, poz. 42) i Z a r z ą d z e n i e R a d y M in i s t r ó w z d n ia 5 V 1953 r. „w s p r a w ie w y k o n a n ia d e k re tu o o b s a d z a n i u s ta n o w is k k o ś c i e l n y c h ” . P r z e z „ s t a n o w i s k a k o ś c i e l n e ” n a le ż a ło tu ro z u m ie ć „ w s z y s t k i e s t a n o w i s k a k o ś c ie ln e sta łe i t y m c z a s o w e , j a k r ó w n ie ż p o m o c n i c z e i z a s tę p c z e , p i a s t o w a n e p r z e z d u c h o w n y c h ” (par. 2 w y ż e j w y m i e n i o n e g o z a r z ą d z e n ia ) . D e k r e t ten w p r o w a d z a ł w y m ó g u p rz e d n ie j z g o d y w ła d z p a ń s t w o w y c h n a k a ż d ą z m i a n ę p e r s o n a l n ą n a u r z ę da c h k o ś c ie ln y c h (o d b i s k u p a d i e c e z j a l n e g o do w i k a r i u s z a p a r a f i a l n e g o ) o r a z na k a ż d ą z m ia n ę w s tru k tu r z e o r g a n i z a c y j n e j K o ś c i o ł a ( tw o r z e n ie d i e c e z ji, parafii). B y ła to b a rd z o d a le k o i d ą c a in g e r e n c ja P a ń s t w a w s p r a w y w e w n ę t r z ne K o ś c io ła p o d le g a ją c e j u r y s d y k c j i k o ś c ie ln e j. D e k r e t ten s p o w o d o w a ł m o c ny p ro te s t E p is k o p a tu P o lsk i, u c h w a l o n y 8 V 1953 r. u g r o b u św . S t a n i s ł a w a w K r a k o w ie , z n a n y p o w s z e c h n i e j a k o m e m o r i a ł N o n p o s s u m u s n .

R e a k c ją w ła d z y n a ten p r o te s t b y ło a r e s z t o w a n i e p r y m a s a S. W y s z y ń s k i e g o w n o c y z 25 n a 26 IX 1953 r. w d o m u p rz y ul. M i o d o w e j . W d n iu 28 w r z e ś nia p re z y d iu m R z ą d u w y d a ło k o m u n i k a t , iż w o p a r c i u o s w e u p r a w n i e n i a u s ta w o w e „ z a k a z a ło a r c y b i s k u p o w i S t a f a n o w i W y s z y ń s k i e m u w y k o n y w a n i a fu n k cji z w ią z a n y c h z d o t y c h c z a s o w y m i j e g o s t a n o w i s k a m i k o ś c i e l n y m i ” („ T r y b u n a L u d u ” z 29 IX 1953 r.). W r z e c z y w i s t o ś c i b y ł to akt b e z p r a w n y , g d y ż p r e z y d iu m R z ą d u ta k ic h u p r a w n ie ń n ie p o s ia d a ło . W o k r e s ie i n t e r n o w a nia p r y m a s a W y s z y ń s k i e g o z a r ó w n o s e k r e ta r z E p is k o p a tu b p Z. C h o r o m a ń s k i , j a k p r z e w o d n ic z ą c y b p M . K l e p a c z k o n t y n u o w a l i w y s y ł a n i e p r o te s tó w do w ła d z p a ń s tw o w y c h aż do u w o l n i e n i a P r y m a s a 21 X 1956 r. w c z a s ie o d w i l ży p a ź d z ie r n ik o w e j, lecz n ie o d n o s iły o n e ż a d n y c h s k u tk ó w .

S to s o w n ie do p o s tu la tó w P r y m a s a , w n a s t ę p s t w i e j e g o u w o l n i e n i a , n a s t ą p iła z m ia n a D e k re tu o o b s a d z a n iu s ta n o w i s k k o ś c i e l n y c h z 9 II 1953 r. R a d a

(16)

P a ń s t w a w y d a ł a 31 X II 1956 r. d e k r e t o o r g a n i z o w a n i u i o b s a d z a n iu s ta n o w i s k k o ś c i e l n y c h (D z .U . 1957, n r 1, poz. 6). N o w y d e k re t był m n ie j r e s tr y k c y jn y . W m ie js c e u p r z e d n i e j z g o d y w ła d z p a ń s t w o w y c h na z m ia n y p e rs o n a ln e lub t e r y to r ia ln e in s ty tu c ji k o ś c i e l n y c h w p r o w a d z a ł w y m ó g u p r z e d n ie g o p o r o z u m i e n i a obu s tro n . X I I . O R G A N Y A D M I N I S T R A C J I P A Ń S T W O W E J W Y S P E C J A L I Z O W A N E D O W A L K I Z K O Ś C I O Ł E M P o 19 4 4 r. z a s a d n i c z e d e c y z je w s p r a w a c h p o lity k i p a ń s tw a w o b e c K o ś c i o ła z a p a d a ł y w P o l s c e n a j p i e r w n a s z c z e b lu K o m ite tu C e n tr a ln e g o P Z P R (do

1948 - P P R ). Z a ś b e z p o ś r e d n i n a d z ó r n a d K o ś c i o ł e m s p r a w o w a ły sp e c ja ln e o r g a n y a d m in is tr a c ji p a ń s t w o w e j . W latach 1 9 4 5 -1 9 5 0 tym i s p r a w a m i na s z c z e b l u c e n t r a l n y m z a j m o w a ł o się M in is te r s tw o A d m in is tr a c ji P u b lic z n e j, w k t ó r y m n a w z ó r Z S R R u t w o r z o n o s p e c ja ln y d e p a r t a m e n t do s p ra w w y z n a ń . W 1950 r o k u w y o d r ę b n i o n o w a d m in is tr a c ji p a ń s t w o w e j o rg a n w y s p e c j a l i z o w a n y d o w a l k i z K o ś c i o ł e m p o d n a z w ą U rz ą d d o sp ra w w y z n a ń . C ele i z a d a n i a teg o U r z ę d u z o s ta ły o k r e ś l o n e w d w ó c h o p u b lik o w a n y c h aktach n o r m a t y w n y c h : 1. w u s t a w i e z 19 IV 1950 r. o z m ia n ie o rg a n iz a c ji n a c z e l n y c h w ł a d z p a ń s t w o w y c h w z a k r e s ie g o s p o d a r k i k o m u n a ln e j i a d m in is tra c ji p u b lic z n e j (D z .U . 1950, n r 19, p o z. 156); 2. w u c h w a l e R a d y M i n is tr ó w z 27 V 1950 r. o k r e ś la ją c e j „ t y m c z a s o w y ” statu t U r z ę d u (M .P . 1950, n r A -78 p o z . 9 0 5 ). U r z ą d ten i j e g o o d p o w i e d n i k i w o j e w ó d z k i e (do 1956 r. ta k ż e p o w ia to w e ) m ia ły n a s t ę p u j ą c e z a d a n ia : 1. k o o r d y n a c j a c a ło k s z ta łtu sp raw w y z n a n io w y c h z d z i a ł a l n o ś c i ą in n y c h r e s o r tó w , 2. o p i n i o w a n i e p r o je k tó w a k tó w n o r m a t y w n y c h i in n y c h r o z s t r z y g n i ę ć d o t y c z ą c y c h s t o s u n k ó w w y z n a n io w y c h , 3. p r o w a d z e n i e e w i d e n c j i i s ta ty s ty k i s p r a w w y z n a n i o w y c h , 4. n a d z o r o w a n i e d z ia ła l n o ś c i K o ś c i o ł a i in n y c h z w i ą z k ó w w y z n a n i o w y c h , w m o ż liw ie n a js z e rs z y m z a k r e s ie ( s p r a w y p e r s o n a l n e , s z k o ln ic tw o , s t o w a r z y s z e n i a k o ś c ie ln e , z a k o n y , o p i n i o w a n i e p o d a ń p o d m i o t ó w w y z n a n i o w y c h w n o s z o n y c h do in n y c h o r g a n ó w , s u b s y d ia , d z i a ł a l n o ś ć F u n d u s z u K o ś c ie ln e g o ) . W p ra k ty c e g łó w n y m z a d a n i e m U r z ę d u b y ł o n a d z o r o w a n i e K o ś c io ła k a to lic k ie g o i in n y c h z w ią z k ó w w y z n a n i o w y c h 13.

13 A . N o w a k o w s k i, A d m i n i s t r a c j a s p r a w w y z n a n i o w y c h w p o w o j e n n e j P o l s c e , [w:] K o ś c i ó ł i P r a w o , t. X I I I . L u b l i n 1 9 9 8 , s. 2 8 - 3 2 .

(17)

U rząd ten n ie p ro w a d z ił s a m o d z i e l n e j p o lity k i, lecz w z a s a d z ie w y k o n y w a ł u sta le n ia p o d e j m o w a n e n a s z c z e b lu B i u r a P o l i t y c z n e g o K C P Z P R i n i ż s z y c h instancji p a r ty jn y c h o ra z re s o r tu sp ra w w e w n ę t r z n y c h (V D e p a r t a m e n t M S W ) 14. S z c z e g ó ł o w e z a d a n ia ty c h o r g a n ó w b y ły r e g u l o w a n e z a p o m o c ą ak tó w w e w n ę tr z n y c h , p u b l i k o w a n y c h „ m e t o d ą p o w i e l a c z o w ą ” . P r z e d s t a w i o n y w y ż e j s y ste m r e s tr y k c ji i r e p r e s ji w ł a d z y k o m u n i s t y c z n e j w o b ec K o ś c io ła , ja k i u k s z ta łto w a ł się w P o l s c e w la ta c h 1 9 4 4 -1 9 5 6 , c a ł k o w i cie p rz e c iw s ta w n y do p r z e d w o j e n n e g o s y s t e m u r e la c ji p a ń s t w o - K o ś c i ó ł , s t a n o w ił r e c e p c ję r a d z ie c k ie g o m o d e l u s e p a r a c ji w r o g i e j 15. B y ła to r e a liz a c ja w p isa n e j do art. 70 K o n s ty tu c ji z 1952 r. z a s a d y „ o d d z i e l e n i a K o ś c i o ł a od p a ń s t w a ” , k t ó r ą w ła d z e k o m u n i s t y c z n e i n t e r p r e t o w a ł y i s t o s o w a ły w s p o s ó b d o w o ln y - o d p o w ie d n io do w ł a s n y c h z a ło ż e ń i in te r e s ó w . W y d a r z e n i a p a ź d z ie r n ik o w e 1956 r. s p o w o d o w a ł y p e w n e z a h a m o w a n i e ty c h re p re sji. U w o l nien ie p r y m a s a W y s z y ń s k i e g o i p o d p i s a n i e 5 X II 1956 r. k o m u n i k a t u K o m is ji W s p ó ln e j p rz e d s ta w ic ie li E p i s k o p a t u i R z ą d u , z w a n e g o „ M a ły m P o r o z u m i e n i e m ” , m ia ło p r z y n ie ś ć n a p r a w i e n i e s z k ó d w y r z ą d z o n y c h K o ś c i o ł o w i w p o p r z e d n im o k re s ie . Z a h a m o w a n i e to n ie b y ł o j e d n a k s k u t e c z n e n a d ł u ż s z ą m etę. R a d y k a ln e z m ia n y w p o lity c e w y z n a n i o w e j w P o l s c e w p ła s z c z y ź n i e p ra w n e j n a s tą p iły d o p ie ro w 1989 r. A R E P R E S S I V E C H A R A C T E R O F T H E P O L I S H L A W I N A P P L I C A T I O N T O T H E C A T H O L I C C H U R C H I N T H E Y E A R S 1 9 4 4 - 1 9 5 6 S u m m a r y T h e t o t a l i t a r i a n r e g i m e , i n t r o d u c e d in P o l a n d b y t h e c o m m u n i s t a u t h o r i t i e s a f t e r t h e S e c o n d W o r l d W a r , c o n c e r n e d a s p e c i f i c s y s t e m o f r e l a t i o n s h i p b e t w e e n t h e s t a t e a n d t h e C h u r c h . In th is s y s t e m t h r e e f a c t o r s w e r e a c c u m u l a t e d : 1. th e M u s c o v i t e - B y z a n t i n e c a e s a r o p a p i s n r c h a r a c t e r i s t i c o f t h e s u p r e m a c y o f t h e s t a t e o v e r the C h u r c h , a d e t a i l e d s u p e r v i s i o n a n d i n t e r f e r e n c e o f t h e s t a t e a p p a r a t u s in th e i n t e r n a l a f f a i r s o f the C h u r c h ; 2. i d e o l o g i c a l m o n i s m , t e n d i n g to i m p o s e a t h e i s t i c o u t l o o k o n t h e w h o l e s o c i e t y w i t h th e u s e o f th e s t a te a p p a r a t u s ; 14 P o r . H . D o m i n i c z a k, O r g a n y b e z p i e c z e ń s t w a P R L 1 9 4 4 - 1 9 9 0 , W a r s z a w a 1 9 9 7 , s. 1 3 -1 1 6 . 14 J. K r u k o w s k i , K o ś c i ó ł i P a ń s t w o . P o d s t a w y r e l a c j i p r a w n y c h , L u b l i n 1993 , s. 4 3 - 4 8 . 6 6 - 7 0 , 1 9 5 - 1 9 9 .

(18)

3. t h e M a r x i s t c o n c e p t i o n o f l a w as a n i n s t r u m e n t f o r t h e p a r t y - s t a t e a p p a r a t u s to a c c o m p l i s h its o w n i d e o l o g i c a l e n d s . T h e c o m m u n i s t s t h o u g h t th e C h u r c h t o b e t h e g r e a t e s t o p p o n e n t in the i d e o l o g i c a l b a ttle . T h e r e f o r e t h e y u s e d v a r i o u s r e p r e s s i o n s o f p o l i t i c a l , e c o n o m i c a n d l e g a l n a t u r e . T h e f i r s t a c t o f c o m m u n i s t s ’ h o s t i l e p o l i c y t o w a r d s th e C a t h o l i c C h u r c h in P o l a n d w a s the r e s o l u t i o n o f t h e C a b i n e t o f S e p t e m b e r 12, 1 9 4 5 . T h e r e s o l u t i o n b r e a c h e d th e C o n c o r d a t , t h u s v i o l a t i n g t h e p r i n c i p l e s o f t h e i n t e r n a t i o n a l l a w . In t h i s m a n n e r it w r o u g h t a p a i n f u l g a p f o r t h e C h u r c h in the s y s t e m o f t h e P o l i s h l a w . T h e c o m m u n i s t a u t h o r i t i e s h a d g r a d u a l l y f i ll e d t h a t g a p w i t h l e g a l a c t s c o n c e r n i n g p a r t i c u l a r s p h e r e s o f its a c t i v i t y . A ll t h is w a s d o n e to r e m o v e r e l i g i o n f r o m th e p u b l i c life , d e p r i v e t h e C h u r c h o f its e n t i t l e m e n t a n d m a k e its m i s s i o n in s o c i e t y i m p o s s i b l e . T h e a c t s c o n c e r n e d t h e f o l l o w i n g s p h e r e s o f life: - t h e r e m o v a l o f r e l i g i o u s e l e m e n t s f o r m t h e p u b l i c life , a n d in p a r t i c u l a r a b o l i s h m e n t o f t h e r e l i g i o u s o a t h t a k e n in s t a t e o f f i c e s ; - s e c u l a r i z a t i o n o f f a m i l y l i fe ( i n t r o d u c i n g o b l i g a t o r y c i v i l m a r r i a g e s a n d t h e p r a c t i c e o f d i v o r c e s ) ; - t h e c h a n g e o f c r i m i n a l r e g u l a t i o n s in o r d e r to e s t a b l i s h th e f o u n d a t i o n s f o r th e r e p r e s s i o n o f r e l i g i o u s a c t i v i t y u n d e r t h e p r e t e x t o f th e p r o t e c t i o n o f t h e f r e e d o m o f c o n s c i e n c e a n d r e l i g i o n ; - d e p r i v i n g c h u r c h i n s t i t u t i o n s o f th e p r o p e r t y ; - l i q u i d a t i o n o f C a t h o l i c a s s o c i a t i o n s ; - n a t i o n a l i z a t i o n o f h o s p i t a l s , i n s t i t u t i o n s o f s o c i a l w e l f a r e , C a r i t a s o r g a n i z a t i o n s ; - a b o l i s h m e n t o f c h u r c h f e a s t s ; - r e m o v i n g r e l i g i o n i n s t r u c t i o n f r o m p u b l i c s c h o o l s , a b o l i s h i n g C a t h o l i c s c h o o l s , a n d , in p a r t i c u l a r , l i m i t i n g th e a c t i v i t y o f t h e C a t h o l i c U n i v e r s i t y o f L u b l i n ; - i n t e r f e r i n g in t h e p r o c e s s o f t h e a p p o i n t m e n t s at th e c h u r c h o f fi c e s ; - e s t a b l i s h m e n t o f s o m e a d m i n i s t r a t i v e o r g a n s e s t a b l i s h e d to f i g h t a g a i n s t th e C h u r c h . T h i s s y s t e m o f r e s t r i c t i o n s a n d r e p r e s s i o n s a p p l i e d b y t h e c o m m u n i s t a u t h o r i t i e s a g a i n s t t h e C h u r c h w a s e s t a b l i s h e d in P o l a n d in t h e y e a r s 1 9 4 4 - 1 9 4 5 . It w a s a r e c e p t i o n o f th e S o v i e t m o d e l o f h o s t i l e s e p a r a t i o n . C o n t r a r y to w h a t t h e c o m m u n i s t a u t h o r i t i e s d e c l a r e d a b o u t th e c o n s t r u c t i o n o f a s e c u l a r s t a t e , it w a s a r e l i g i o u s s t a t e à r e b o u r s , in w h i c h r e l i g i o n w a s r e p l a c e d w i t h a n o f f i c i a l a t h e i s t i c i d e o l o g y . T r a n s l a t e d b y J a n K t o s