View of Józef Czapski’s Encounters with Russian Emigrant Writers

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXII, zeszyt 7 – 2014. ANNA WO¢NIAK *. JÓZEFA CZAPSKIEGO SPOTKANIA Z ROSYJSKIMI PISARZAMI EMIGRANTAMI. Emigranci rosyjscy opuszczajcy Rosj po rewolucji bolszewickiej sporód wielu miejsc swego osiedlenia wybierali równie Polsk. Wprawdzie Warszawa, jak si na ogó przyjmuje w badaniach na temat emigracji „pierwszej fali”, nie staa si znaczcym centrum uchodców rosyjskich 1, jednak gocia w swoim czasie wane postacie rosyjskiego ycia intelektualnego i literackiego, takich midzy innymi pisarzy, mylicieli i ludzi kultury, jak wiatowego formatu twórc Dmitrija Merekowskiego, Zinaid Gippius, Dmitrija Fiosofowa, Michaia Arcybaszewa, Aleksandra Amfiteatrowa, Borysa Sawinkowa, Lwa Gomolickiego, Wiktora Zobina, Eugeni Weber-Chiriakow, którzy czasowo (na drodze do innych miejsc zamieszkania) lub na stae przebywali w Polsce i angaowali si w rosyjskie ycie intelektualne i literackie Warszawy. W Polsce midzywojnia przebywali take zwykli obywatele. uchodcy z Rosji Sowieckiej, a take mniejszo rosyjska 2. Warszawa, nie uzyskawszy nigdy statusu wanego miejsca rosyjskiej diaspory i nie zdoawszy utworzy porównywalnego z innymi centrami orodka. PROF. DR HAB. ANNA WO¢NIAK – kierownik Katedry Literatury Rosyjskiej w Instytucie Filologii Sowiaskiej KUL; e-mail: anewoz@kul.lublin.pl 1 . | } ` ^, [ #\ , w: t e n e, ] # # ' # #" #/

(2) + 19181939. 5 . #* /Z . 5 # . " * , München 2002, s. 153-171; zob. te: . | x | ` v ^ > \ ], % # # &"# '

(3) 5+\ 1920-30- ", &|^>[\ 2000; I. O b k o w s k a - G a l a n c i a k, # # &"# '. 5# # # , „Studia Rossica” 1997, nr 5. 2 Zob. np. . ' ` } | [ \, % &"# ' 5+\ (1919-1944) ( #( 0. 5. [ + ), „Slavia Orientalis” 49(2000), nr 2, s. 227..

(4) 110. ANNA WO¢NIAK. rosyjskiej kultury uchodczej w Polsce, co oczywicie jest jasne z powodu historycznych stosunków polsko-rosyjskich,3 daa jednak wyrane wiadectwo wizi z kultur rosyjsk i polskiego zainteresowania dorobkiem kulturowym Rosji tradycyjnej i niebolszewickiej. Warszawa, cho dla niektórych bya jedynie etapem przejciowym emigracyjnej tuaczki, udzielia schronienia wielu wygnacom i uchodcom oraz stworzya warunki do rozwoju do bogatej kultury czasopimienniczej i w miar rozbudowanej organizacji rosyjskiego ycia kulturalnego w okresie midzywojennym w Polsce. Wydawano tutaj w latach dwudziestych i trzydziestych rosyjskie gazety „Swoboda”, potem „Za Swobodu”, „Mowa”, „Miecz”; prnie dziaay ugrupowania literackie: „Towarzystwo Literackie”, „Tawerna poetów”, „Domek w Koomnie”, czy „Zwizek Pisarzy Rosyjskich i Dziennikarzy w Polsce” (1930-1939) 4. Z perspektywy Parya – oczywicie midzywojenna Warszawa i jej rosyjska diaspora tchny prowincjonalizmem i zaciankowym klimatem; tak midzy innymi nawietla t kwesti L. Gomolicki, piszc o warszawskiej rosyjskiej gazecie „Miecz”, jaka w zamyle miaa by redagowana przez Z. Gippius i sta si „mostem midzy Warszaw i Paryem”5. Warszawa poza tym, mona to miao powiedzie , penia równie, moe najbardziej wyrazist w porównaniu z innymi zagranicznymi skupiskami Rosjan, rol mostu w relacji: kultura kraju przyjmujcego – kultura emigrantów; tutaj mamy na myli wizi midzy kultur i literatur polsk a emigracyjn kultur rosyjsk, w Polsce nadzwyczaj silnie rozwinite. Jednak, jakkolwiek by nie ocenia znaczenia i prestiu intelektualnego rosyjskich uchodców w Polsce, ich dorobku kulturalnego i literackiego pomniejsza nie naley, tym bardziej, e wci istniej badawcze przestrzenie do odkrycia i zapenienia nowym materiaem naukowym. Owe zwizki, kontakty i stosunki kulturalne zatem midzy Polakami i Rosjanami-emigrantami, kultywowane w midzywojennej Warszawie, byy zaw3. Zob. . = \ v ` ^ \ [ ^ > ` , 1" # #. % &"# ' ( [# % * 5. 1 + # , „|[\] |\” 2006, nr 9 (78), s. 35-40. 4 . ' ` } | [ \, # +( #" ' (5 #( # ), w: Kultura emigracji rosyjskiej, ukraiskiej i biaoruskiej XX wieku. Konteksty, estetyka, recepcja, red. A. Woniak, Lublin: Wyd. KUL 2013, s. 103-115. Przewodniczcym Zwizku Pisarzy by Aleksander M. Chiriakow, literat, czonek kolegium redakcyjnego „Miecza”. Jego on bya Eugenia Weber-Chiriakowa, dziennikarka i prozaik, tumaczka wspópracujca z gazetami „Za Swobodu”, „Miecz” i z polskimi wydawnictwami. Po zajciu Warszawy przez Niemców w 1939 r. popenia samobójstwo. 5 . | | ` > ` , [ # ! , {@[|} . |@\v[^>\], „|[\] |\” 2006, nr 9, s. 32..

(5) JÓZEFA CZAPSKIEGO SPOTKANIA Z ROSYJSKIMI PISARZAMI EMIGRANTAMI. 111. sze niezwykle istotne w skomplikowanych i bolesnych relacjach polsko-rosyjskich. Jednym z takich znakomitych przykadów powiza polsko-rosyjskich jest posta wybitnego polskiego twórcy, malarza, pisarza i eseisty literata, wytrawnego znawcy kultury rosyjskiej, arystokraty Józefa Czapskiego (18961993). Z ca pokor, ale i radoci przyzna naley, i kwestie odniesie polsko-rosyjskich w refleksji J. Czapskiego doczekay si wreszcie nadzwyczaj rozbudowanych eksploracji, tote w niniejszych rozwaaniach skupimy uwag na wybranych zagadnieniach kontaktologicznych i relacjach polskiego twórcy z Rosjanami, co by moe jeszcze dopeni wczeniejsze dokonania w tym zakresie6. Rosja Czapskiemu przysporzya nie tylko wielu dozna intelektualnych i umoliwia zetknicie z jej kultur, ale stanowia take dowiadczenie i przeycie osobiste, bya obecna mentalnie w jego uniwersalnym postrzeganiu wiata, czowieka i kultury7. Poprzez kilkunastoletni pobyt artysty w Rosji nastpio niemale jego wronicie w t kultur i nieustajce i chyba niesabnce do koca zainteresowanie ni i zadziwienie. Czapski sw fascynacj Rosj i niezwyke zauroczenie rosyjskim dziedzictwem kulturowym i religijnoduchowym – zauroczenie odsaniajce zarówno dobre, jak i zasugujce na potpienie pewne cechy rosyjskoci przedstawi w wielu swoich esejach powiconych tematyce sztuki, literatury, filozofii i kultury, we wspomnieniach i dziennikach. W eseistyce, tworzonej take na emigracji paryskiej w rodowisku miesicznika „Kultura”, z któr wspópracowa od samego pocztku (od 1947 r.), ujawni równie wraenia ze swych bezporednich kontaktów i spotka z pisarzami rosyjskimi, w tym take z pisarzami emigrantami, z którymi nawizywa znajomoci, przyjanie i relacje twórcze zarówno w Polsce, jak i w Paryu. Przypadek wielkiego Polaka, arystokraty J. Czapskiego, jego wizanie polskiego patriotyzmu z zainteresowaniem i internalizowaniem Rosji w pogldach estetycznych i politycznych, jak równie w refleksji czysto prywatnej, jest wielce symptomatyczny. Rosja Czapskiego, z pewnoci bardzo wana jako temat i stwarzajca asumpt do rozwaa kulturowych, etycznych i religijnych, nie bya jednak dominujca w jego eseistyce, sytuowaa si bowiem za motywami dotykaj6 Zob. B. B i a o k o z o w i c z, Józef Czapski i literatura rosyjska, „Slavia Orientalis” 40(1991), s. 81-100; zob. take: Czapski i krytycy. Antologia tekstów, wybór i oprac. M. Kitowska- ysiak, M. Ujma, Lublin 1996. 7 Por. T. S u c h a r s k i, Rosja Czapskiego sprzed „Nieludzkiej ziemi”, w: „Supskie Prace Filologiczne. Seria Filologia Polska” 6(2008), s. 55-73..

(6) 112. ANNA WO¢NIAK. cymi zwaszcza kultury francuskiej, z jak si zy, i w mniejszym stopniu amerykaskiej. Czapski Polak wychowany w kulturze kresowej (dziecistwo spdzi w Przyukach koo Miska), wyjechawszy w 1909 r. wraz z bratem Stanisawem do Petersburga – Piotrogrodu, jako trzynastoletni chopak znalaz si zatem w krgu oddziaywa kultury rosyjskiej. Spdzi tutaj kilka lat, ukoczy szko, rozpocz studia prawnicze, a równoczenie nauk na przyspieszonych kursach oficerskich w Korpusie Paziów, po czym zacz krótk sub wojskow w I Puku Uanów Krechowieckich w Misku. Powróciwszy do Petersburga w czasie I wojny wiatowej, razem z siostrami, Mari i Karl, zaoy komun tostojowsk, czyli falanster o utopijno-religijnym charakterze 8, co wiadczyo o mocnym przywizaniu polskiego oficera do idei Lwa Tostoja. W szkicu „Tamten brzeg” i wasne wspomnienia Czapski zawar nawet, wydawaoby si nieco zaskakujce wyznanie, mianowicie o pierwszestwie literatury rosyjskiej przed literatur polsk, wrcz o choniciu literatury rosyjskiej, Tostoja i Dostojewskiego: „Szkoy w Petersburgu, pierwsze potne wraenia literackie, ale ponad literatur wybiegajce – Tostoj, Dostojewski (wcale nie Mickiewicz czy Sowacki), potem rewolucja i magia jej uniwersalizmu” 9. Napomyka tutaj jeszcze o swym pocztkowym „kompleksie niszoci Polaka”, odczuwaniu prowincjonalizmu Polski i jej poaniecczyzny w porównaniu z wyszoci Rosji tytanicznej i okrutnej, o zapatrzeniu w ni, przezwycionym dopiero w latach dwudziestych10. To przeobraenie dokonao si m.in. za spraw lektury Legenda Modej Polski Stanisawa Brzozowskiego, a potem w wojsku Pisudskiego w Krakowie, kiedy to wreszcie pojawia si w odczuwaniu tosamoci narodowej pisarza, poprzez postaw i przemówienia Pisudskiego, Polska z jej heroiczn walk o niepodlego i kiedy formowaa si w nim i umacniaa polska wiadomo narodowa11. Dalsze losy Czapskiego czasu wojennego to niewola i internowanie w obozach sowieckich w Starobielsku, Pawliszczew Borze i Griazowcu, nastpnie misja poszukiwania zaginionych oficerów polskich na zle-. 8. Zob. J. P o l l a k ó w n a, O Józefie Czapskim, w: J. C z a p s k i, Patrzc, wybór i posowie J. Pollakówna, Kraków: Wydawnictwo „Znak” 1983, s. 391. 9 J. C z a p s k i, „Tamten brzeg” i wasne wspomnienia, w: t e n e, Tumult i widma, Kraków: Wydawnictwo „Znak” 1997, s. 289. [pierwodruk: „Kultura” 1961 nr 5(163)]. Swoje wspomnienia i refleksje Czapski osnu na kanwie ksiki Kajetana Morawskiego, Tamten brzeg. Wspomnienia i szkice, (Pary 1960) i wykorzysta j jako wzorzec stylistyczny. 10 T a m e, s. 289-290. 11 Tame, s. 290..

(7) JÓZEFA CZAPSKIEGO SPOTKANIA Z ROSYJSKIMI PISARZAMI EMIGRANTAMI. 113. cenie generaa Wadysawa Andersa, wreszcie od 1945 roku emigracja i osiedlenie si w Paryu, zwizanie z Instytutem Literackim, „Kultur” i Maisons-Laffitte pod Paryem. Jednymi z uznanych pisarzy rosyjskich, poznanymi przez Czapskiego jeszcze w Rosji, byli D. Merekowski, Z. Gippius, D. Fiosofow, Aleksy Nikoajewicz Tostoj, a take Anna Achmatowa. Ta ostatnia wywara na Polaku szczególne wraenie, a i on nie zatar si we wspomnieniach poetki. Jak sugerowaa Lidia Czukowska, wiersz Tej nocy dla siebie stracilimy gow… ([ *+ \ #" #" …) z cyklu Taszkienckie stroniczki12: „{|^[]~\=^] =|_ [Q^|>|_ {|]>_, >|=|@Q [ \>v= Q[\ _ v `, {|v`=^] {@|[|\ |=>_}\-=| ` x|^= }|| – v |= |^=Qq `?”13. Ponownie Achmatowa i Czapski spotkali si w Paryu w 1965 roku, kiedy poetka zatrzymaa si w Paryu, przy okazji pobytu w Londynie, gdzie bya uhonorowana tytuem doktora honoris causa w Oksfordzie, i udao jej si, uprosiwszy wadze ambasady radzieckiej o zgod, przyby do Parya. O spotkaniach z Achmatow Czapski wspomina w eseju O Annie Achmatowej, wyjaniajc tajemnic i kontekst owego wiersza Tej nocy dla siebie stracilismy gow…(dowiedzia si o nim dopiero w 1967 roku), rzeczywicie powiconego spotkaniu z poetk w roku 1942 w Taszkiencie, gdy odprowadza j noc po wieczorze poetyckim u A. Tostoja, gdzie czyta wiersze Norwida, Baliskiego i Sonimskiego. Podczas nocnej przechadzki rozmawia z poetk m.in. o jej synu Lwie Gumilowie (by wiziony w agrach 14 lat)14. Nawietlajc bliej szczegóy tej znajomoci, trzeba powiedzie , e w Taszkiencie Czapski, który mia za zadanie jako polski delegat wyjani spraw zaginicia polskich oficerów i tym samym spraw katysk, spotyka si z A. Tostojem w maju-czerwcu 1942 roku (potem Tostoj zosta wczony. 12. Wiersz w przekadzie Adama Pomorskiego. Zob. . _ > | [ ^ > \ ], 3 / 0 0( =|[|, &|^>[\ 1997; t a , " «3 / 0 0( », w: 5 0 0( . 1(, + , , Paris: YMCA-Press 1974, s. 48-50 (tu mowa o 2,5-letnim pobycie Achmatowej w Taszkiencie); zob. te: . | ^ ` v | [ \, [ 6 ! " -#, „|[\] |\” 2013, nr 2 (149), s. 75-76; zob. . \ { ^ > ` , ) / * * , &|^>[\– @|\[: =v` ^\}; |x`_ |^=|v| [@|{Q `. <v\ |[\>-@\v^>|x| 2012. 14 Zob. . \ { ^ > ` , / 0 0( , {@[|} . []=^>`, „|[\] |\” 2002, nr 11(36), s. 57-60. [tu take zob. Portret Anny Achmatowej wykonany przy Czapskiego oówkiem (1965)]. W Bibliotece Narodowej w Warszawie we wrzeniu-padzierniku 2003 roku zorganizowano wystaw pt.: Nasi ssiedzi – nowe spojrzenie, której jednym z tematów byli Anna Achmatowa i Józef Czapski. 13.

(8) 114. ANNA WO¢NIAK. jako czonek do powstaej w styczniu 1944 roku komisji badajcej zbrodni katysk, która, jak wiadomo, przypisaa mord na Polakach Niemcom)15. Kontakty obu pisarzy arystokratów, Czapskiego i Tostoja, miay w tym czasie charakter zgoa inny, nie tylko polityczny, lecz gównie kulturalny, w Taszkiencie bowiem w 1942 roku organizowane byy z inicjatywy Tostoja wieczory poezji, i wanie na jednym z nich Czapski pozna A. Achmatow. Paryskie za i ostatnie spotkanie po 23 latach, z leciw i prawie ju „monumentaln” poetk (ewokujc portrety XVIII-wiecznych caryc rosyjskich), dotyczyo szybko przekazywanych spraw: o synu Achmatowej, poezji, Brodzkim, Tercu i Araku oraz niecisoci w detalach biograficznych samej poetki16. Przez te ostatnie drobiazgi, poruszone w konwersacji, Czapski odniós wraenie, i Achmatowa przeksztacia si ju rzeczywicie w „poetycki monument”. Kontakty z triumwiratem, czyli Merekowskim, Gippius i Fiosofowem, w Petersburgu-Piotrogrodzie natomiast miay bardzo owocny wpyw na uksztatowanie w wiadomoci Czapskiego obrazu Rosji, literatury i kultury rosyjskiej oraz jej percepcji, na odkrycie nowych zjawisk literackich i okrelon przestrze lektur rosyjskich 17. To dziki Merekowskiemu, w którego mieszkaniu na ulicy Siergiejewskiej 83 w Petersburgu Czapski pojawi si okoo 1919 r., zetkn si on z twórczoci Wasilija Rozanowa, który tak go gboko zaintrygowa sw niepowtarzaln i intymn proz, e w latach trzydziestych nosi si z zamiarem napisania ksiki na temat Rozanowa. Jednak w efekcie zrealizowana zostaa jedynie cz trudu pisarskiego i zamierzonego dziea, czyli esej i obszerne studium, wnikliwie traktujce o rozdarciu i rozszczepieniu autora Opadych lici, jego antychrystianizmie i zarazem autentycznej postawie chrzecijanina. Nad szkicem tym, w którym zderzy Rozanowa z sylwetk François Mauriaca, Czapski pracowa w latach 1933-1957. Merekowskiemu zatem zawdzicza t autentyczn intoksykacj Rozanowem, uwaanym w rodowisku pisarzy krgu neochrzecijaskiego bd to za geniusza,. 15. O znajomoci z A.Tostojem zob. J. C z a p s k i, Na nieludzkiej ziemi, Pary 1962. A. Tostoj wyemigrowa z Rosji w 1919 roku, przebywa w Berlinie, do Rosji Radzieckiej powróci w 1922 roku po 3,5-letniej emigracji. 16 . \ { ^ > ` , / 0 0( , s. 58. 17 Por. B. B i a o k o z o w i c z, Józef Czapski i triumwirat literacki Dymitr Merekowski, Zinaida Gippius, Dymitr Fiosofow, w: Kresy i pogranicza. Historia, kultura, obyczaje. „Studia i Materiay WSP” Olsztyn, 1995 nr 63..

(9) JÓZEFA CZAPSKIEGO SPOTKANIA Z ROSYJSKIMI PISARZAMI EMIGRANTAMI. 115. bd to za enfant terrible literatury18. Warto przywoa w duszym fragmencie jego sowa o Merekowskim i znaczeniu pisarza rosyjskiego we wasnej formacji intelektualnej: W okresie, kiedy zapukaem do drzwi Merekowskiego, cay ten wiat, o którym wspominaem, by mi zupenie nie znany. Tostoj, z jego „niesprzeciwianiem si zu” tkwi mi w gowie jak klin. Merekowski przyj mnie w zimnym jadalnym pokoju (nie byo wgla) ubrany w jaki dugi paszcz aksamitny swojej ony, z futrzanym konierzem i szerokimi rkawami. Robi wraenie kapana nieznanej religii. Sam byem nieogolony od wielu tygodni, w jakim wytuszczonym ubraniu. Zaczem go z punktu pyta o tezy Tostoja. Merekowski przysiad na stole i momentalnie zacz ze mn dyskutowa . Mia wielkie jasne oczy dziecka i kiedy si zapala, caa jego twarz ju zniszczona, przeobraaa si, modnia. Przegadalimy par godzin. Doczya do nas jego ona, potem Fiosofow. Od tego czasu chodziem do nich wiele razy, a do wyjazdu z Petersburga. Odkryli mi cay wiat. Merekowskiemu zawdziczam zupenie nowy dla mnie stosunek do historii, do katolicyzmu, w ogóle podejcie do zagadnie wielopaszczyznowe, bardziej czujne, z perspektywami historycznymi. Kaza mi czyta Dostojewskiego, Nietzschego, Carlyle’a i Rozanowa. […] Nie umiem jednak myle dzi o Merekowskim inaczej, jak z czu wdzicznoci. Zawdziczam mu cay wiat myli, z którym moe bym si nie zetkn. Jemu te zawdziczam Rozanowa, cho by jego gównym w zagadnieniach religijnych oponentem i przeciwnikiem19.. Literacki triumwirat ponownie zaistnia w yciu i krgu zainteresowa twórczych Czapskiego take w latach dwudziestych w midzywojennej Polsce, kiedy rosyjscy emigranci przebywali ju w Warszawie, i gdy kontakty midzy nimi i Czapskim byy nader intensywne. Po opuszczeniu Rosji Merekowski20 i Gippius spdzili w Warszawie okoo 10 miesicy, od koca grudnia. 18 J. C z a p s k i, O wyborze pism Rozanowa, w: t e n e, Tumult i widma, s. 231. [pierwodruk: „Kultura”, 1957, nr 12(122). Drug prac byo studium porównawcze: t e n e Sprzeczne widzenie: Rozanow – Mauriac, w: J. C z a p s k i, Czytajc, Kraków: Znak 1990, s. 272-336. 19 T e n e, Sprzeczne widzenie: Rozanow – Mauriac, s. 278-279. Czapski wyznawa, e uda si do mieszkania Merekowskiego na ulicy Siergiejewskiej, gdzie mieszkali we troje, oni i Fiosofow. Merekowski by ju wówczas pisarzem wiatowej sawy, Gippius bya bardzo znan i wietn symbolistk. Pisa Czapski: „Nie wiedziaem o nim nic, tyle e jako dziecko czytaem jego Leonarda”. (tame, s. 276). 20 Zob. F. S i e l i c k i, Aspekty religijne w recepcji rosyjskich pisarzy emigracyjnych w Polsce midzywojennej, „Roczniki Humanistyczne”, (41)1993, z. 7, s. 125-139. Merekowski by jednym z najpoczytniejszych pisarzy rosyjskich w Polsce, uwaany za najwybitniejszego prozaika, czsto podlega ocenie, by bd to chwalony, bd to ganiony twierdzi Sielicki przez publicystów i pisarzy polskich za religijne nowatorstwo, „bogoiskatielstwo”,.

(10) 116. ANNA WO¢NIAK. 1919 do 20 padziernika 1920 roku, dziki pomocy Czapskiego udao im si zamieszka na pocztku pobytu w hotelu „Wiktoria”. W Warszawie Merekowscy kontynuowali z zapaem walk ze znienawidzonym bolszewizmem, wic polityczne nadzieje na pozytywne rezultaty wojny polsko-sowieckiej 1920 roku ze zwycistwem marszaka Józefa Pisudskiego. Merekowski po audiencji u marszaka J. Pisudskiego, zachwycony nim i peen nadziei, napisa nawet broszur Józef Pisudski21. Merekowscy prowadzili aktywn dziaalno agitacyjn w sferach rosyjskich i polskich; wspólnie z Borysem Sawinkowem zaczli wydawa gazet „Za Swobodu”22, gdzie Gippius kierowaa dziaem propagandy. W obrazie kontaktów ze rodowiskiem polskich elit, arystokracj i generalicj, upamitnionych przez pisark w jej wspomnieniowych i subiektywnych zapiskach w Dzienniku Warszawskim ([ #\ ) oraz w szkicu Polska 1920 roku (5+\ 1920) znajduj si take wzmianki dotyczce ich petersburskiego niegdy znajomego, J. Czapskiego i zarysowany jest szkicowo jego portret: „Jest jak dziecko, to marzyciel, lecz wydaje si, e bardzo gboki. Typowy Polak, o jak najlepszych cechach. Jest zakochany w Pisudskim”23. Jak si okazuje, Józio Czapski, tak familiarnie nazywany przez pisark i zawsze obrazowany przez ni z wielk atencj, zaprosi maonków Merekowskich do majtku pod Siedlcami (posiado rodzinna szwagra Czapskiego). W majtku Przewoockich, Mordy koo Siedlec, Merekowscy spdzili dwa sielskie majowe tygodnie, co niczym idylla uprzyjemnio im warszawskie nielekkie ycie. Oto jak pisarka zapamitaa ten idylliczny czas przeyty w otoczeniu polskiej arystokratycznej sfery: Te dwa tygodnie w Mordach (majtek Przewoockich) – rzeczywicie miny w powodzi bzu, sowiczych treli i dniem i noc. Mia, delikatna, sama niczym gazka bzu, Rózia Czapska, modsza siostra. Pikna Karla w przededniu macierzystwa. Ziemiaskie ycie polskiej arystokracji […] Nie moglimy zbyt dugo goci w Mordach z tego cho by powodu, e oczekiwano wszak uroczystego wydarzenia – pierwszego dziecka Karli. […] Rankiem stary suga obwieci nam, e urodzia si dziewczynka. Nawet doktor nie zdy przyjecha , na-. stosunek do katolicyzmu, za pewien filokatolicyzm. Najlepszym znawc Merekowskiego by, zdaniem Sielickiego, Teodor Parnicki. (zob. tame, s. 127-129). 21 By to najpierw artyku Józef Pisudski, opublikowany w gazecie „Za Swobodu”. Odrbna publikacja: D. M e r e k o w s k i, Józef Pisudski, prze. W. Rogowicz, Warszawa 1920, s. 12. 22 Gazet „Za Swobodu”, co bardzo prawdopodobne, subsydiowaa strona polska. Zob. = \ v ` ^ \ [ ^ > ` , 1" # #, s. 40. 23 *. ` { { ` _ ^, 5+\ 1920-" " , w: t e n e, )* " /9+, &|^>[\: \x@`_^ 2004, s. 205 (tum. wasne – A.W.)..

(11) JÓZEFA CZAPSKIEGO SPOTKANIA Z ROSYJSKIMI PISARZAMI EMIGRANTAMI. 117. wet akuszerka z Siedlec! Oczywicie, zaraz telefonowano, nadsyano telegramy […] Czulimy si nie na miejscu. Na szczcie, dzie odjazdu nadszed szybko, wic poegnawszy si z gospodarzami i z niemowlciem (sfotografowali je nawet na rkach u Merekowskiego, który wtedy zastyg w niezrcznej pozie), wyjechalimy do Warszawy24.. Ju po wyjedzie Merekowskich do Parya Czapski zamieci w 1924 roku w krakowskiej gazecie „Czas” artyku o petersburskim spotkaniu z rosyjskim pisarzem i dyskusji z nim o wakich kwestiach poczenia prawosawia i katolicyzmu, o wasnych wewntrznych rozterkach moralnych, dotykajcych rozdwiku midzy postaw pacyfistyczn, wyniesion z idei tostojowskich, a burzliw histori zdarze, w jakich naleao si jednoznacznie okreli jako uczestnik dziejów25. Rozmowa, a waciwie dyskusja z 1919 roku z Merekowskim przywioda polskiego autora do rewizji tostoizmu, w którym to procesie ideowego dojrzewania i ksztatowania wasnego morale, pisarz rosyjski odegra rol pierwszoplanow. Dmitrij Fiosofow równie dobrze zapisa si w pamici Czapskiego, który kontynuowa petersbursk znajomo i kontaktowa si z nim w Polsce w latach dwudziestych i trzydziestych, i wspomina go w wielu esejach26. Fiosofow, jak wiadomo jedna z niezwykle wanych i zasuonych postaci w Rosji, ale te w yciu warszawskiej diaspory rosyjskiej prowadzi w Warszawie bardzo oywion dziaalno ; wspólnie z Merekowskim pracowa na rzecz walki z bolszewikami, a po wyjedzie Merekowskich do Parya zacieni wspóprac z B. Sawinkowem. By poddany ostracyzmowi i izolowany przez krgi emigrantów za wspóprac z Polakami. Peni funkcj redaktora gazety „Za Swobodu” (1924-1932), a potem gazety „Mowa” i tygodnika „Miecz”. W swych artykuach zajmowa si nie tylko tematyk polityczn i religijno-filozoficzn, ale wiele miejsca powica równie zagadnieniom literatury i kultury27. Znajomo i wspópraca Czapskiego i jego siostry Marii Czapskiej z Fiosofowem byy nadzwyczaj oywione, o czym wiadczyy m.in. odczyty i udzia Czapskiego w zebraniach Towarzystwa Literackiego,. 24. Tame, s. 219 (tum. wasne, A.W.). [zob. polski przekad: Z. G i p p i u s, Dzienniki petersburskie (1914-1919). Dziennik warszawski, Warszawa: Czytelnik 2010]. 25 Zob. S i e l i c k i, Aspekty religijne w recepcji rosyjskich pisarzy…, s. 130. Szkic Czapskiego zamieszczony by w gazecie „Czas” 1924, nr 275, s. 2, nr 276, s. 2. 26 Zob. uwagi o Fiosofowie i o rozmowach z nim: C z a p s k i, O wyborze pism Rozanowa, s. 225, 230; take: t e n e, O Brzozowskim, w: t e n e, Tumult i widma, s. 328. [Pierwodruk: „Kultura” 1963, nr 1/183-2/184,]. 27 Zob. | } ` ^, [ #\ , s. 163-164..

(12) 118. ANNA WO¢NIAK. take polsko-rosyjskiego klubu zorganizowanego przez Fiosofowa, „Domek w Koomnie” (1934-1936), przywoujcego echo czasów Puszkinowskich, czy te publikacje w gazecie „Za Swobodu”28. Warszawski okres kontaktów Czapskich i Fiosofowa bez wtpienia unaocznia nie tylko ich interesy intelektualne, ale bezsprzecznie take obustronn zay przyja. Tu przypomnie godzi si udzia w odczytach prowadzonych przy samowarze przez stowarzyszenie „Domek w Koomnie”, pisarzy, poetów polskich i rosyjskich, m.in. J.Tuwima, K. Wierzyskiego, Jerzego Stempowskiego, Józefa Czechowicza, Karola Zawodziskiego, E. Weber-Hiriakowej, Wodzimierza Sobodnika, Rafaa Blütha, Bolesawa Miciskiego i oczywicie Marii Czapskiej i Czapskiego, który na jednym ze spotka wygosi wykad o Józefie Pankiewiczu29. Jeli mówi o „lubelskich ladach” z ycia rosyjskiej diaspory, to bdzie nim przykad wysokiej rangi; mianowicie Józef Czechowicz, zwizany z Lublinem jeden z waniejszych poetów „drugiej awangardy”, uczestnik warszawskich przedsiwzi kulturalnych i doskonay znawca rosyjskiej literatury, a szczególnie poezji, w tym równie literatury wychodczej, który w jednym ze szkiców na ten temat, zamieszczonym w literackim midzywojennym tygodniku „Pion” wysoko ocenia modych poetów: Dawida Knuta, Wadimira adinskiego (paryscy emigranci) i Lwa Gomolickiego, zdecydowanie wyej klasyfikujc now poezj emigrantów od poezji sowieckiej (oprócz zjawiska B. Pasternaka) ze wzgldu na wymow artystyczn 30. Co ciekawe, w krgu jego zainteresowania pojawi si poza tym A. Riemizow jako egzemplifikacja pisarstwa rkopimiennego (owych tworzonych na emigracji chaupniczo ksiek), „kaligraficznie zobrazowanego przez redniowieczny styl – za pomoc inicjaów i zawijasów”31. O zainteresowaniu yciem literackim stolicy wiadczy te uczestnictwo J. Czechowicza w spotkaniach i dyskusjach „Domku w Koomnie”32.. 28. Zob. take: . & ` v , ! , {@[|} . |@\v[^>\], „|[\] |\” 2010, nr 2, s. Zob. take: . \ { ^ > `, $ 5+\ , „|[\] |\” 2008 nr 9, [pierwodruk: „*\ ^[||}_” 1923, nr 3]. Czapscy odwiedzali chorego Fiosofowa w sanatorium w Otwocku w ostatnich latach jego ycia. 29 | | ` > ` , [ # ! , s. 32-33. 30 . q | [ ` , % *+ " , {@[|} . |@\v[^>|, „|[\] |\” 2006, nr 9, s. 45-47; zob. te . & ` v , 1# #( (, tame, s. 45-47. (m.in. o Czapskim, który mówi o wizi modych poetów emigracji i Prousta. „`=\] >|@>| >|v\=\ @_^=\” – `q `^=|@`^>| {@}v\v\v`” – s. 46.). 31 q | [ ` , % *+ " , s. 47. 32 | } ` ^, [ #\ , s. 167..

(13) JÓZEFA CZAPSKIEGO SPOTKANIA Z ROSYJSKIMI PISARZAMI EMIGRANTAMI. 119. Czapski by dodatkowo wdziczny Fiosofowowi za pogbienie jego odbioru pisarstwa W. Rozanowa. Kiedy w tygodniku „Wiadomoci Literackie” (29 padziernika 1933) ukaza si zjadliwy i krytyczny artyku Karola Radka Kultura rodzcego si socjalizmu 33 na temat emigracji rosyjskiej, dyskredytujcy jej dokonania, uznajcy j za bezwartociowoci, to w rodowisku literackim wywoa wzburzenie i wiele polemik, w tym sprzeciw Fiosofowa, który wyrazi zdanie zupenie odmienne. W ujciu Radka biaa emigracja rosyjska podobna bya do „gazi zbutwiaego drzewa, któr wicher odrzuci poza obrb lasu”34. Czapski nie omieszka po kilkunastu latach take zabra gosu w sprawie marginalizowania i degradacji kultury rosyjskich uchodców. W szkicu Montagnes russes (1957) ostro ocenia wystpienie K. Radka: „Kiedy w okresie krótkiego i faszywego flirtu Polski z Sowietami, Radek w artykule dla „Wiadomoci” po chamsku rozprawi si z emigracj rosyjsk, pisa, e daa wiatu jedynie szoferów paryskich i kabarety”35. Emigracja rosyjska bowiem, w przekonaniu Czapskiego, zrodzia skarby niezwykej wagi, przyniosa nieocenione wartoci estetyczne i religijno-duchowe: „Im wicej myl o emigracji, tym wicej mi si zdaje, e takie zjawisko siy twórczej w pustyni wygnania to najwysze usprawiedliwienie tuaczki emigracyjnej”36. Co mia na myli polski twórca? Z pewnoci godny szacunku dorobek pisarski emigrantów rosyjskich, a zwaszcza, jak uwaa, spucizn gwiazdy pierwszej wielkoci, czyli twórczo Riemizowa, „zjawisko siy twórczej”, którego pisarstwu wanie w tyme szkicu zoy naleny hod. Szkic za dedykowany by pamici D. Fiosofowa, który zasuy si odkryciem Czapskiemu Riemizowa37. O Riemizowie bowiem usysza po raz pierwszy wanie od Fiosofowa, który przyjani si z pisarzem rosyjskim, a w 1924 roku wracajc z Zachodu, mia przelotne spotkanie z Riemizowem w Niemczech. „»Powiedziaem Remizowowi, e musi wraca do Rosji. On jest zbyt wycznie rosyjski. On nie wytrzyma emigracji». Zdziwiy mnie te 33. „Wiadomoci Literackie” 1933, nr 47(518). Zob. na temat artykuu Radka: W. S k r u n d a, Zamys poematu Lwa Gomolickiego „Warszawa” w wietle inwektyw Karola Radka i i nauk mnicha Ewagriusza, w: Literatura rosyjska na rozdroach XX wieku, red. W. Skrunda, Warszawa 2003, s. 215-228. 34 Zob. S k r u n d a, Zamys poematu Lwa Gomolickiego „Warszawa”, s. 217. 35 J. C z a p s k i, Montagnes russes, w: t e n e, Czytajc, s. 200-201. [pierwodruk: „Kultura” 1957 nr 10(48). 36 Tame, s. 200. 37 B. B i a o k o z o w i c z, . 1. $ #

(14) 0. $. % . # (

(15) 6 ! ", „Przegld Rusycystyczny” 17(1994), z. 1/2, s. 29-43..

(16) 120. ANNA WO¢NIAK. sowa, Fiosofow by zawsze gwatownie przeciwny wszelkim powrotom tak zwanych wówczas smienowiechowców”, wspomina Czapski38 sowa Fiosofowa. Riemizow by wic stosunkowo póno odkryty i poznany przez Czapskiego, który spotka go ju osobicie, chocia przelotnie, par lat póniej w Paryu, na jednym ze synnych baletów S. Diagilewa, kiedy pisarz podczas przerwy sta z S. Prokofiewem. Ale i wtedy zaznajomi si Czapski z proz Riemizowa jedynie fragmentarycznie. Oczarowanie i podziw przyszy jeszcze póniej, dopiero w 1938 roku w przedwojennej Warszawie wanie, co opisa nastpujco: Dopiero w 1938 roku, jadc w Warszawie przez Nowy wiat tramwajem, odkryem w „Nouvelles Littéraire” jego opowiadanie. Nawet poprzez dranice tumaczenie, bo tak obce, wyczuem takie natenie opustoszaej samotnoci i bólu, e dotychczas pamitam miejsce, w którym to opowiadanie czytaem. By to fragment z tej samej dotychczas nie wydanej ksiki Nauczyciel muzyki39. Chwyci mnie ostry al, e mieszkajc tak dugo w Paryu nie usiowaem go nigdy odwiedzi , pozna go bliej40.. Bezporednie i prawdziwie wane natomiast spotkanie Czapskiego z Riemizowem miao miejsce w Paryu, kiedy sam Czapski take zosta emigrantem. W tym czasie by ju doskonale obeznany z proz pisarza i wysoko waloryzowa j w rosyjskim kanonie literackim. Wielokrotnie, jak mona wywnioskowa z jego wspomnie, odwiedza pisarza rosyjskiego w latach pi dziesitych na ulicy Boileau, gdzie mieszka Riemizow; rozmawia z nim, spotyka si z jego tumaczk, oddan mu przyjaciók Natali Rieznikow, która przychodzia na godziny pracowa z nim i zapisywa dyktowane do ostatniego momentu teksty41. Podczas jednej z ostatnich wizyt Czapski zasta pisarza ju schorowanego, prawie zupenie niewidomego i samotnego i zanotowa swoje wraenia i niezwykle trafne spostrzeenia, interpretujce dzieo Riemizowa w szkicu Cedr, niestety napisanym jako wspomnienie pomiertne po mierci pisarza w listopadzie 1957 roku42.. 38. Montagnes russes, s. 194. . ` | [, * + , w: t e n e, 1/# * 10- (, t. IX, &|^>[\: }. «_^^>\] >v`x\» 2002. 40 Montagnes russes, s. 194-195. 41 Zob. . v ` > | [ \, " +. [ 0 % , Berkeley: Berkeley Slavic Specialities, 1980. (tu zob. 5 % , s. 142-144). 42 W: t e n e, Tumult i widma, s. 344-349. [pierwodruk: „Kultura” 1958, nr 1/123-2/124. 39.

(17) JÓZEFA CZAPSKIEGO SPOTKANIA Z ROSYJSKIMI PISARZAMI EMIGRANTAMI. 121. Riemizow by dla Czapskiego jednym z najznakomitszych przedstawicieli literatury rosyjskiej, przewyszajcym nawet wietnego laureata Nagrody Nobla, Iwana Bunina. W ujciu Czapskiego Riemizow by istotnie tymi tytuowymi montagnes russes, rosyjskim szczytem literatury. Imponowa ogromn wiedz jzykow i historyczn, wielkim znawstwem tradycji ruskiej i rosyjskiej, sfery mitów, legend i bani wielu narodów. Posugiwa si osobliwym sowotwórstwem, tote Czapski nazywa go werbalatorem, który dokonywa niezwykych eksperymentów ze sowem i poszukiwa jego prymarnej istoty. Sowo, a zwaszcza „rysunek zdania”, rysunek liter, „rytm zdania wyzwolonego z martwego balastu”, wspomaganie sowa wasnymi ilustracjami do ksiek – wszystkie te bardzo znaczce artefakty jzykowe i graficzne w prozie Riemizowa szczególnie zainteresoway polskiego twórc, przecie malarza. Pod tym wzgldem, czyli odczuwaniem formy graficznej i wyjtkowym uwraliwieniem na rytm i plastyk wypowiedzi, obaj byli sobie bardzo bliscy43. Dlatego te nazwa go „arcyrosyjskim mistrzem sowa”, najbardziej rosyjskim z pisarzy, a przez to twórc uniwersalnym, którego mier w 1957 roku zakoczya pewn epok kultury rosyjskiej, tej pamitajcej jeszcze czasy Boka i Rozanowa. Spojrzenie Czapskiego na Riemizowa niewtpliwie nosio znamiona subiektywizmu. Postrzega go bowiem na swój sposób i wydobywa z jego pisarstwa pokady sensów i estetycznych znacze waciwych take jemu samemu, dlatego te nie móg pomin w ocenie jego twórczego wizerunku silnego zwizania z prawosawiem i ca prawosawn tradycj, liturgi, obyczajem i wiar. Sam wszak by dogbnie zanurzony w chrzecijastwie, otoczony przestrzeni etyczn i duchow. Inn stron riemizowowskiej prozy, odsonit przez autora Na nieludzkiej ziemi, bya stylistyczna dwubiegunowo , rejestrowana nie tylko przez pesymistyczn negacj i ból ycia, lecz take nieodczny humor i rado istnienia. W kontaktach i paryskich rozmowach obu twórców emigrantów nie zabrako równie polskich wtków, Riemizow na przykad, sigajc do swej „gbokiej pamici” wspomina czasy siedemnastowiecznej obecnoci Polaków w Smolesku 44, kiedy to w czasie wielkiej „smuty” w XVII wieku wojska polskie po wkroczeniu do Moskwy i spaleniu jej w 1612 roku zajy Smolesk45. Zachwyca si poza tym i czsto. 43. Tame, s. 346. C z a p s k i, Montagnes russes , s. 199. 45 Zob. J. O r o w s k i, Walka z katolicyzmem w pimiennictwie moskiewskim pocztku XVII wieku, „Roczniki Humanistyczne” 41(1993), z. 7, s. 89-98 (tu: s. 95). 44.

(18) 122. ANNA WO¢NIAK. cytowa wiersz, C. Norwida Tyrtej, który Czapski mu niegdy tumaczy i zapoyczy z niego motyw cedru dla zatytuowania szkicu Cedr, dedykowanego pamici Riemizowa: Cedr nie ogrody, lecz pustynie rodz: Prónia – koyska olbrzyma… Eginej!... wielcy poeci przychodz Gdy poetów wielkich nie ma…46. Jeli zatem K. Radek tak druzgocco i pogardliwie wypowiedzia si na temat rosyjskiej kultury uchodczej, to Czapski we wspomnieniu o Riemizowie, wyniós j dziki rosyjskiemu pisarzowi na wyyny: „Fakt, e w trzydzieci lat po opuszczeniu Rosji Remizow pisze, wicej: e moe wyda par ksiek ze skadek tych ubogich rosyjskich wyznawców – fakt ten, wcale nie odosobniony, jest odpowiedzi na tamten artyku”47. Spotkanie Czapskiego z kolejnym emigrantem, Aleksandrem Soenicynem, miao miejsce 16 listopada 1974 roku na konferencji prasowej w Zurychu, w której uczestniczyo okoo trzydziestu, wybranych przez samego Soenicyna, dziennikarzy prasy wiatowej, w tym równie Jerzy Giedroy i Czapski. Gwoli skrupulatnoci odnotowa naley, i Soenicyn, piszc o tej konferencji we wasnych zapiskach Wpado ziarno midzy arna nic na temat udziau w niej Polaków nie wspomnia, ani tym bardziej o rozmowie prywatnej48. Wystpienie rosyjskiego emigranta, który zosta wydalony z kraju jako zdrajca 13 lutego 1974 roku, powicone byo przygotowywanej do wydania ksice zawierajcej zbiór esejów Soenicyna oraz wspóautorów, midzy innymi Igora Szafarewicza, Wadima Borysowa, Mielika Agurskiego, Jewgienija Barabanowa, Spod zomów ( "/). Soenicyn nosi si z zamiarem opublikowania tomu równoczenie w Moskwie i w Europie.. 46. C z a p s k i, Montagnes russes, s. 198. Tame, s. 201. 48 S o e n i c y n, prze. J. Czech, Warszawa 2002, s. 78-80. Pisa natomiast o korespondentach prasy, e „aden z nich nie zna rosyjskiego na tyle, eby rozumie zaoenia teoretyczne”, i o pytaniach po wykadzie, i nie byy merytoryczne, ale gównie polityczne (tame, s. 79). Zob. te. # -! # ' ( /# «- "/»). 5# -! # ' 9#( , 16 /# 1974. 0 # 1

(19) ', www.vehi.net/samizdat/izpodglyb/14.html (10.01.2014). 47.

(20) JÓZEFA CZAPSKIEGO SPOTKANIA Z ROSYJSKIMI PISARZAMI EMIGRANTAMI. 123. Czapski w swym szkicu Soenicyn okreli to spotkanie, a potem osobist rozmow z pisarzem, jako „wielkie przeycie jego ycia”49. Mowa Soenicyna koncentrowaa si gównie, wedle Czapskiego, wokó nawietlenia zawartoci ksiki, poruszajcej palce i dawione przez wadze problemy inteligencji rosyjskiej. Istotne w ocenie pisarza rosyjskiego przez polskiego eseist byo zaakcentowanie aspektu religijnego i etycznego w przemówieniu Soenicyna, zwrócenie uwagi na stron chrzecijask i religijn w opisie dziea, ujcie „religii jako róda siy, gotowoci ofiary, wyrzecze, cakowitego oddania si sprawie, do mierci wcznie”50. Owo nacechowanie moralne i imperatyw moralny, bijcy z wypowiedzi Rosjanina, gboko poruszyy Czapskiego, a jednoczenie odzwierciedliy blisko obu wielkich postaci narodu polskiego i narodu rosyjskiego, czyli ich niezwyke uczulenie i wraliwo na etyk i religi nie tylko w twórczoci, ale i postawie wiatopogldowej obu twórców. Dla Czapskiego wystpienie Soenicyna jawio si jako „akt wiary”, pozbawione byo „omamie mesjanizmu”.

(21) da bowiem Soenicyn od narodu rosyjskiego samoograniczenia, „przyznania si do wasnych win popenionych w przeszoci i wyrzeczenia wszystkiego, co jego ojczyzna odebraa innym, co nie jest ni”51. „Magia wiary”, „wzruszenie”, „drenie te okrelniki wiadczyy o nadzwyczajnym poruszeniu sowami pisarza rosyjskiego, którego Czapski odnosi, jak wielu zreszt interpretatorów dziea Soenicyna, do postaci Lwa Tostoja, proroka z Jasnej Polany. czyy ich, w przekonaniu Czapskiego, potga siy moralnej, idea wyrzeczenia si przemocy i siy, scalaa magiczna moc przykazania „nie zabijaj”. Rónice i brak jednoci u obu pisarzy rosyjskich byy jednak nadto wyrane w odczytaniu sprzeciwu wobec za i deklaracji oddziaywania poprzez ide mioci, podkrela Czapski. Bohater powieci historycznej Soenicyna Sierpie 1914, modziutki Sania powtpiewa w si mioci przemieniajcej, mioci zdolnej zwyciy wszystko i stworzy Królestwo Boe na ziemi. Tym samym, w ujciu Czapskiego, pi49. W: t e n e, Tumult i widma, s. 387-393. (tu: s. 388, pierwodruk: „Kultura” 1974, nr 12/327,. 50 Tame, s. 389. 51 Tame. Soenicyn by autorem szkicu Skrucha i samoograniczenie jako kategorie ycia narodowego, który wszed do zbioru Spod zwalisk, (zob. L. S u c h a n e k, Filozofia polityczna Aleksandra Soenicyna w: Kultura literacka emigracji rosyjskiej, ukraiskiej i biaoruskiej XX wieku). Skrucha i samoograniczenie jak pisa L. Suchanek – jako kategorie religijno-etyczne zostay zastosowane przez pisarza do oceny organizmu pastwowego, a wic ujte w wymiarze spoeczno-pastwowym. (zob. tame, s. 321; take: J. P e a r c e, Soenicyn. Dusza na wygnaniu, prze. W. Fladziski, Warszawa [b.r.w.], s. 170-171)..

(22) 124. ANNA WO¢NIAK. sarz XX wieku i czowiek walki, jakim by bezsprzecznie Soenicyn, okaza si twardszy i gbiej rozumiejcy sprzecznoci natury ludzkiej, zoone uwikania czowieka w koniecznoci historyczne i spoeczne, ale zarazem mniej dogmatyczny i surowy ni starzec z Jasnej Polany, niczym król Lear uciekajcy z Jasnej Polany52. Niegdy w modoci, arliwie oddany teoriom L. Tostoja i pochonity przez jego antropologi filozoficzn53, w innym wspominanym ju eseju Sprzeczne widzenie potrafi Czapski napisa o jednostronnoci tostoizmu, a nawet o pewnym prostactwie i rezonerstwie tostojowskiej idei niesprzeciwiania si zu si54, tym samym wic wyrazi krytycyzm wobec Tostoja. Centralnym punktem przemówienia Soenicyna, co akcentowa Czapski, by problem wci ywotnego i nierozwizanego nacjonalizmu. Tak streszcza sens sów Soenicyna na temat zachowania si Rosjan w tamtej sytuacji ogniskowania si kwestii nacjonalistycznej w ZSRR lat siedemdziesitych: Co powinni zrobi Rosjanie? Przede wszystkim odci si kategorycznie od klasycznej metody sowieckiej, to znaczy od podniecania w pastwie wielonarodowym wszystkich nacjonalizmów maych narodów, aby – przy dojciu do wadzy komunizmu - z caym okruciestwem i stanowczoci te wanie narodowe denia do wolnoci niszczy i zniewala […] wszystkie narody pragnce oderwa si od Rosji musz mie swobodne prawo odejcia55.. Pogldy Soenicyna, negujce absurdalny terytorialny ekspansjonizm, t jego polityczn filozofi, odwoujc si sugestywnie do wartoci religijnoetycznych, organiczn nienawi do komunizmu i odwane zwalczanie go, niechtny stosunek do nacjonalizmu i szowinizmu nawietlao ju wielu badaczy56. Sam autor Na nieludzkiej ziemi rozwaa te wci palce i otwarte kwestie nacjonalistyczne w szkicu NarodowoU czy wycznoU, gdzie pragn ukaza nie Rosj nieludzk, okrutn i zbrodnicz, tak stereotypowo pojmowan, lecz uczuli na Rosj inn, spajajc sygnalizowane ju przez Mikoaja Bierdiajewa, organiczne przeciwiestwa („a przecie koszmar rosyjski i ge-. 52. C z a p s k i, Soenicyn, s. 390. Zob. prac wnikliwie objaniajc stosunek do L. Tostoja: B. B i a o k o z o w i c z, Józef Czapski wobec Lwa Tostoja, „Roczniki Humanistyczne” 1993, z. 7, s. 141-162 (tu: s. 149). 54 C z a p s k i, Sprzeczne widzenie, s. 275-276. 55 T e n e, Soenicyn, s. 391-392. 56 Zob. G. P r z e b i n d a, Soenicyn na kresach Rosji, w: Midzy Moskw a Rzymem. Myl religijna w Rosji XIX i XX wieku, Kraków 2003, s. 195; zob. S u c h a n e k, Filozofia polityczna Aleksandra Soenicyna, s. 324-325. 53.

(23) JÓZEFA CZAPSKIEGO SPOTKANIA Z ROSYJSKIMI PISARZAMI EMIGRANTAMI. 125. niusz rosyjski, okruciestwo i miosierdzie, najwyszukasza, najbardziej europejska kultura i barbarzystwo, to wszystko czy si w jedn rzeczywisto …”57). Po odczycie w prywatnej rozmowie na tematy polskie, Giedroycia, Czapskiego i Soenicyna (przed aresztowaniem by on uczestnikiem frontu Zachodniego w walkach 1944 roku), mona byo usysze u Soenicyna, twierdzi Czapski: „bolesny akcent gosu, gdy mówi o Warszawie: «Armia Czerwona nie moga przyj wam z pomoc? Co za brednie! Artyleria milczaa, a oni woleli patrze przez lornetki, jak ginie Warszawa!»”58. W osobie Soenicyna krgi „Kultury” paryskiej, mówi Czapski, odnalazy prawdziwego przyjaciela Polski i syszay gos nie tylko wielkiego moralisty, lecz i sowa nadziei na wspóln walk o ten sam cel: o wolno narodów Wschodniej Europy59. A cele te wszak przywiecay rodowisku „Kultury” wspomagajcemu walk o suwerenno , demokratyzacj i umidzynarodowienie pastw Europy rodkowo-Wschodniej. Ju nie bezporednie kontakty, lecz czno nawizana wycznie poprzez literatur, zetkny Czapskiego z Andriejem Siniawskim - Abramem Tercem, którego utwory zostay przetumaczone na jzyk polski i opublikowane nielegalnie w Paryu w 1959 roku. Dzieo Terca przyblione zostao z kolei w szkicu Gosy z daleka, take z wielkim znawstwem i szczególn uwag, jak Czapski skierowa ku religijnym aspektom i wtkom utworów rosyjskiego dysydenta i jego opozycyjnym utworom60. Nieustajce zainteresowanie kultur rosyjsk na emigracji paryskiej wyrazio si ponadto wspóprac Czapskiego z pismem Wadimira Maksimowa „Kontinient”. Józefa Czapskiego rosyjskie, warszawskie i emigracyjne spotkania i znajomo z rosyjskimi pisarzami wygnanymi ukazuj jego szczególne wybory. 57. J. C z a p s k i, NarodowoU czy wycznoU?, w: t e n e, Tumult i widma, s. 270. (pierwodruk: „Kultura’ 1958 nr 9/131). Pisa tutaj, apelujc o wyzwolenie si z fikcji i faszujcych stereotypów: „Dlatego te spojrzenie na Rosj jako jedynie na kraj, który ma «jeden fanatyzm – posuszestwo», jest spojrzeniem przez swoj jednostronno faszywym. […] Tylko wtedy ludzie, którzy znaj Rosj nie jedynie jako szko upodlenia, ale take jako wiat walki i mioci czowieka, tylko wtedy ci przyjaciele Moskali mog gos podnie i walczy z tym obrazem Rosji, wycznie okrutnej i wycznie nieludzkiej”. (tame, s. 272). 58 T e n e, Soenicyn, s. 392. 59 Tame, s. 393. 60 W: Tumult i widma, s. 350-366. [pierwodruk: „Kultura” 1964, nr 7(213)-8(214)]; zob. szerzej: A. W o n i a k, Gosy o Rosji w polskiej eseistyce emigracyjnej (G. Herling-Grudziski, J. Czapski, A. Wat), w: Polsko-wschodniosowiaskie stosunki kulturowe. W dziesit rocznic mierci Profesora Ryszarda unego, red. D. Piwowarska, E. Korpaa- Kirszak, Kraków: Wyd. UJ 2010, s. 73-83..

(24) 126. ANNA WO¢NIAK. On sam bowiem jako polski pisarz sumienia i poszukiwacz pikna i prawdy i tej prawdzie zawsze wierny, jako tropiciel religijnych aspektów ycia ludzkiego te same wartoci, zwizane z humanizmem chrzecijaskim i antropologi najwyszej próby, stara si odkrywa w literaturze rosyjskiej. W przywoanych wyej postaciach twórców rosyjskich Czapski odnalaz niewtpliwie przyjació. W zapisach autora i wnikaniu w przesanie estetyczne i moralne, a take w wartoci intelektualne i duchowe dzie i postawy moralne Rosjan-emigrantów, uderza jego wraliwo na kwestie etyczne i religijne, przebija mocna nuta patriotyzmu, a równoczenie tak trudna przecie w polskiej wiadomoci umiejtno wzniesienia si ponad nacjonalistyczne podziay i urazy, i na przekór wszystkiemu, szukanie cznoci i wspólnoty.. JÓZEF CZAPSKI’S ENCOUNTERS WITH RUSSIAN EMIGRANT WRITERS Summary In the article issues connected with Józef Czapski’s personal acquaintances and meetings with Russian emigrant writers, as well as with ones concerning the reception of their work in the Polish writer’s essays are tackled. J. Czapski, an artist and essayist, made his acquaintance with Russian writers even in St Petersburg, where he met Dmitry Merezhkovsky, Zinaida Gippius and Dmitry Filosofov with whom he kept up acquaintance, or even friendship in Warsaw – in the 1920s with the Merezhkovskys, and in the 1930s with D. Filosofov. Czapski’s Russian contacts also involve meeting Aleksey Tolstoy and Anna Akhmatova. Owing to the Merezhkovsys and D. Filosofov the Polish writer was able to penetrate deeper into Russian literature with a definite ethical dimension, among others into works by Vasily Rosanov and Aleksey Remisov, whom he met personally and visited in Paris in the 1940s and 1950s. He contained his hermeneutic reflection on the writers’ works as well as accounts of his encounters with them in numerous essays, sketches and in his memorial fiction. Czapski also met Aleksandr Solzhenitsyn in Zürich in November 1974, where he represented, besides Jerzy Giedroyc, the circle of the Paris “Kultura”. As a writer of conscience and a searcher for the truth Czapski made a great contribution to the relations with Russian friend-emigrants; together with them he discovered, first of all, a different Russia, not only inhuman and cruel, but also one that has a face that is connected with religion, spirituality and Christian humanism. Key words: Józef Czapski, contacts with Russian writers, D. Merezhkovsky, D. Filosofov, A. Remisov, A. Solzhenitsyn, Russian literary diaspora in Warsaw. Translated by: Tadeusz Karowicz.

(25) JÓZEFA CZAPSKIEGO SPOTKANIA Z ROSYJSKIMI PISARZAMI EMIGRANTAMI. 127. JÓZEFA CZAPSKIEGO SPOTKANIA Z ROSYJSKIMI PISARZAMI EMIGRANTAMI Streszczenie W artykule poruszone zostay zagadnienia bezporednich spotka i znajomoci Józefa Czapskiego z rosyjskimi pisarzami emigrantami, oraz recepcji ich twórczoci w eseistyce polskiego twórcy, tworzonej gównie na emigracji w Paryu. J. Czapski, malarz i eseista, zawar znajomoci z pisarzami rosyjskimi jeszcze w Petersburgu, tutaj pozna D. Merekowskiego, Z. Gippius i D. Fiosofowa, z którymi kontynuowa znajomo , a nawet przyja ju w Warszawie, w latach 20. z Merekowskimi, a w latach 30. nadal z Fiosofowem. Rosyjskie kontakty to take spotkanie z A. Tostojem i A. Achmatow. Dziki Merekowskim i Fiosofowi polski twórca móg wnika gbiej w literatur rosyjsk o okrelonym etycznym wymiarze, m.in. twórczo W. Rozanowa, czy A. Riemizowa, którego osobicie pozna i odwiedza ju w Paryu w latach 40. i 50. XX w. Relacje ze spotka z pisarzami, jak te refleksj hermeneutyczn nad ich twórczoci, zwaszcza Rozanowa i Riemizowa, utrwali w wielu esejach, szkicach i prozie wspomnieniowej. Czapski pozna równie A. Soenicyna w listopadzie 1974 r. w Zurychu, wystpujc jako reprezentant, obok J. Giedroycia, rodowiska „Kultury” paryskiej. Czapski jako pisarz sumienia i poszukiwacz prawdy, zasuy si w relacjach z rosyjskimi przyjaciómi emigrantami w odkrywaniu Rosji przede wszystkim innej, nie tylko nieludzkiej i okrutnej, ale odsaniania jej oblicza zwizanego z religi, duchowoci i humanizmem chrzecijaskim. Sowa kluczowe: Józef Czapski, kontakty z pisarzami rosyjskimi, D. Merekowski, D. Fiosofow, A. Riemizow, A. Soenicyn, literacka emigracja rosyjska w Warszawie.. *! & <& && ^=\= @\^^\=@`[\=^] {@|\ v{|^@}^=[vvQq ` `vQq [^=@ . \{^>|x| ^ @_^^>`` {`^\=]` `x@\``, \ =\> [`}v` `q =[|@^=[\ \{^>` [ x| ^^`^=`>, >|=|@\] ^|}\[\\^ {@`_~^=[vv| [ `x@\``. \{^>`, {|^>` q_}|v`>, {`^\= ` ^^`^=, {|v\>|`^] ~ [ =@_@x ^ =\>`` {`^\=]`, >\> '. &@>|[^`, *. `{{`_^, '. !`|^||[, ^ >|=|@Q` |v [^=@\^] ` }@_` [ }\v =\> [ \@\[, x} |v` {@Q[\` _ >\> `x@\v=Q. &@>|[^>`` |v |~\^] [ 20- xx., ^ !`|^||[Q ~ ` [ 30- xx. [{|= }| x| ^@=`. _^^>` >|v=\>=Q \{^>|x| - =| ` [^=@` ^ . q\=|[| ` . . |^=Q. \x|}\@] &@>|[^>|_, |v ^|x {|v\>|`=^] ^ =[|@^=[| . |\v|[\ ` . `|[\, {@|_ >|=|@Qq |v |v [Q^|>| v`. `v| ^ `|[Q \{^>` |~\^] [ 40- ` 50- x|}Q [ \@`. v|]@ 1974 x. \{^>` {|v\>|`^] =\> ^ . |v`QvQ [| [@] {@^^>|v@v`` [ #@`q, [ >|=|@| {@`v`\ _\^=` [^= ^ . }@| >\> {@}^=\-.

(26) 128. ANNA WO¢NIAK. [`= ^@}Q {\@`^>| «_=_@Q». . \{^>`, {`^\= ^|[^=` ` {@\[}|`^>\=, {||` |x@|vQ \^_x` }] _>\\v`] {|^@}^=[| `vQq [^=@ ^ {`^\=]`-`x@\v=\`, \ =\> ^[|`q ^^ ` |@>|[, `v_ |^^`, v =|>| ^=@\v_ ` v|[^>_, v| |v\@_` |`> ^[]\vvQ ^ @`x`, }_q|[v|^= ` q@`^=`\v^>` x_\v`|. : \{^>`, >|v=\>=Q ^ @_^^>`` {`^\=]`, '. &@>|[^`, *. `{{`_^, '. !`|^||[, . |v`Qv, `=@\=_@v\] @_^^>\] `x@\`] [ \@\[..

(27)