Polityczne i ekonomiczne implikacje dla Turcji w kontekście negocjacji akcesyjnych w latach 2005-2015

Pełen tekst

(1)Zesz yty Naukowe nr. 721. 2006. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Jolanta Maroƒ-Zajàc Studium Doktoranckie Wydzia∏u Ekonomii i Stosunków Mi´dzynarodowych. Polityczne i ekonomiczne implikacje dla Turcji w kontekÊcie negocjacji akcesyjnych w latach 2005–2015 1. Wprowadzenie Turcja ubiega∏a si´ o cz∏onkostwo w UE (wówczas EEC) ju˝ w 1959 r., a jej petycja zaowocowa∏a zawarciem Association Agreement w 1963 r., na podstawie którego zarówno Unia, jak i Turcja stopniowo tworzy∏y uni´ celnà a˝ do 1995 r.1 By∏a ona traktowana jako wa˝ny krok w kierunku pe∏nej akcesji Turcji, lecz w bli˝ej nieokreÊlonym terminie. Unia przyzna∏a Turcji preferencyjne c∏o wraz z pomocà finansowà, jednak stopniowy proces obustronnych redukcji ce∏, jak równie˝ znoszenie barier celnych zosta∏y spowolnione w latach 70. ze wzgl´du na ekonomicznà i politycznà sytuacj´ kraju. Dopiero w 1987 r. Turcja wystàpi∏a o cz∏onkostwo w Unii, lecz nie podj´to dalszych negocjacji akcesyjnych ze wzgl´du na wewn´trzne zmiany w strukturze unijnej, jak równie˝ transformacje w Europie Wschodniej i Zwiàzku Radzieckim. Niemniej Unia by∏a przygotowana do rozszerzenia wspó∏pracy gospodarczej i nie negowa∏a szans Turcji na cz∏onkostwo. Przyjćie nowych paƒstw Europy Ârodkowej i Wschodniej do struktur Unii Europejskiej wp∏yn´∏o na dalsze odwlekanie decyzji o akcesji Turcji, a prze∏om nastàpi∏ dopiero na spotkaniu Komisji Europejskiej w Helsinkach w 1999 r., wówczas Turcja uzyska∏a status paƒstwa kandydujàcego. Obecnie posiada ona status paƒstwa partnerskiego, co oznacza, ˝e wspó∏pracuje z Unià nad warunkami przyjćia acquicommunitaire. Czynnikiem ró˝niàcym status Turcji od statusu innych paƒstw kandydujàcych jest brak konkretnej daty przyjćia do Unii, wiadomo jedynie, ˝e 1. „Eubusiness” 2004, nr 13, December..

(2) Jolanta Maroƒ-Zajàc. 100. Tabela 1. Wskaêniki makroekonomiczne Turcji w 2003 r. Jednostki. Wyszczególnienie. Turcja. Bu∏garia. EU-10. Rumunia. EU-25. Wskaêniki ekonomiczne PKB (kurs walutowy). mld euro. 212,3. PKB w PPP (Purchasing Power Parity) mld euro. 443,3. 878,0. 52,9. Per capita. 6256. 11 839. 6 761. 7 030. 22 278. euro. 437,6. 17,6. 50,4. 9 732,6. 152,5 10 172,9. Wzrost PKB w 2002 r.. %. 5,8. 3,6. 4,3. 4,9. 0,9. Wzrost PKB w 2003 r.. %. 28,0. 32,9. 9,3. 9,0. 18,8. Procent sektora publicznego w PKB Nadwy˝ki bud˝etowe. %. –8,8. –5,7. 0,0. –2,3. –2,7. D∏ug brutto. %. 87,4. 42,2. 46,2. 21,8. 63,1. 18,4. –. 5,6. 14,1. –. 48. 50. 33. 33. 96. StabilnoÊç nominalna Stopa inflacji (ceny konsumenta) pod koniec roku Âredni poziom cen. % EU-15 = = 100. Rynek pracy Zatrudnienie 2002 r.. mln osób. 20,1. 28,8. 2,7. 9,2. 199,3. Udzia∏ sektora rolnego. %. 32,8. 13,0. 9,6. 36,5. 5,4. Udzia∏ przemys∏u. %. 23,9. 31,7. 32,7. 29,5. 25,9. Udzia∏ us∏ug. %. 43,3. 55,3. 57,7. 34,0. 68,7. Stopa bezrobocia. %. 10,8. 14,3. 13,7. 8,0. 9,0. Miesićzne wynagrodzenie pracowników po kursie walutowym. euro. 534. 739. 145. 179. 2 543. Miesićzne wynagrodzenie pracowników w PPP. euro. 1 116. 1 483. 439. 542. 2 658. Handel zagraniczny, rachunek bie˝àcy, bezpoÊrednie inwestycje zagraniczne Export towarów % PKB. %. 22,0. –. 37,9. 31,0. –. Import towarów % PKB. %. 26,6. –. 50,4. 38,9. –. Bilans towarów % PKB. %. –4,6. –. –12,5. –7,9. –. Rachunek bie˝àcy % PKB. %. –0,8. –. –8,5. –5,8. –. euro. 267. 1 937a. 450. 376. 6 089. Zagraniczne inwestycje bezpoÊrednie (per capita) 2002 r. a. z wyjàtkiem Malty i Cypru. èród∏o: www.database; AMECO, MFW, Eurostat, Employment in Europe 2003; Economic Forecast, European Commission, Spring 2004..

(3) Polityczne i ekonomiczne implikacje dla Turcji.... 101. b´dzie to mo˝liwe dopiero pomi´dzy 2010 r. a 2015 r., z klauzulà odrzucenia kandydatury Turcji w przypadku niespe∏nienia wszystkich kryteriów kopenhaskich2. Poprawka wprowadzona w Nicei w 2000 r., dotyczàca iloÊci g∏osów i ich podzia∏u w The Council of Ministry, nie uwzgl´dni∏a Turcji, co nale˝y rozumieç, i˝ UE-15 nie przewidywa∏a cz∏onkostwa Turcji w ciàgu najbli˝szych 12 lat. Dnia 17 grudnia 2004 r. ustalono, ˝e rozpoczćie negocjacji akcesyjnych nastàpi 3 paêdziernika 2005 r. i mogà one trwaç nawet 10–15 lat.. 2. Zmiana charakteru gospodarki tureckiej na model wolnorynkowy Gospodarka turecka a˝ do poczàtku lat 80. mia∏a charakter zamkni´ty, polityka handlowa ochrania∏a rynek turecki przed wp∏ywami zagranicznymi m.in. poprzez drastycznà redukcj´ importu. Reformy zainicjowane w latach 80. mia∏y na celu wprowadzenie polityki otwartego handlu i rynku. Kiedy Turcja przystàpi∏a do unii celnej 1 stycznia 1996 r., w ramach umowy wszystkie towary przemys∏owe z wyjàtkiem produktów ECSC (European Coal and Steel Community) mia∏y ulec wolnej od restrykcji dystrybucji pomi´dzy Turcjà i UE, natomiast w przypadku produktów ECSC Turcja podpisa∏a z Unià FTA w lipcu 1996 r., skutkiem czego od 1999 r. sta∏y si´ one równie˝ produktami bezc∏owymi w handlu Unii z Turcjà od 1999 r. Turcja wdra˝a Community’s Common Customs Tariff tylko na import towarów przemys∏owych z krajów pozaunijnych. W kwestii polityki handlowej Turcja uczyni∏a du˝y post´p: przyj´∏a unijne prawo o konkurencji, za∏o˝y∏a Rad´ ds. Konkurencji, przyj´∏a zasady dotyczàce ochrony w∏asnoÊci intelektualnej i przemys∏owej, ustanowi∏a Biuro Patentowe oraz przyj´∏a wi´kszoÊç standardów wobec unijnych produktów. Dane dotyczàce tureckiego handlu towarami, np. w 2000 r., wykazujà, ˝e eksport tureckich, towarów wyniós∏ 27,3 mld dolarów amerykaƒskich, natomiast import – 54 mld3. Eksport do UE-15 wyniós∏ 52,5% ca∏ego eksportu, zaÊ import z UE – 48,9%. SpoÊród krajów UE-15 Niemcy sà najwa˝niejszym partnerem handlowym Turcji z wynikiem 18,8% w zakresie eksportu i 13,2% w zakresie importu. Bioràc pod uwag´ handel z CEEC 10 (The Central and Eastern European Countries), 40% importu z UE stanowi w∏aÊnie import z Niemiec4. Turcja jest krajem, którego handel opiera si´ g∏ównie na produktach wytwarzanych w ma∏ych warsztatach i rodzinnych przedsi´biorstwach. Taka konstrukcja handlu wyjaÊnia, dlaczego kluczowymi towarami eksportowymi sà g∏ównie te wyprodukowane przez tanià, niewykwalifikowanà si∏´ roboczà, np. tekstylia, odzie˝, podczas gdy import koncentruje si´ na towarach, do produkZ. Doliwa-Klepacki, Integracja europejska (po Amsterdamie i Nicei), Temida 2, Bia∏ystok 2001, s. 14–15. 3 World Trade Report, WTO, 2003. 4 Economist Intelligence Unit, Country Data, 2004. 2.

(4) Jolanta Maroƒ-Zajàc. 102. cji których niezb´dne sà wysokie kwalifikacje i du˝y nak∏ad finansowy, np. maszyny, sprz´t telekomunikacyjny czy produkty zautomatyzowane. Jednak˝e w ciàgu ostatniej dekady eksport maszyn i produktów zautomatyzowanych wzrós∏ znaczàco, znacznie szybciej ni˝ eksport tekstyliów i odzie˝y, podczas gdy w imporcie zaznaczy∏a si´ tendencja odwrotna. Takie same wnioski mo˝na wysnuç z analizy handlu Turcji z UE, chocia˝ przewa˝a handel tymi taƒszymi, mniej skomplikowanymi produktami. Na korzyÊç Turcji z pewnoÊcià przemawia produkcja rolna, produkty rolne, takie jak owoce, warzywa, a tak˝e ˝elazo, stal, tekstylia, odzie˝, surowce naturalne i towary nie wymagajàce du˝ego nak∏adu pracy; na niekorzyÊç z kolei przemawiajà produkty wymagajàce du˝ych nak∏adów, o czym najdobitniej Êwiadczy ogromny import netto produktów zaawansowanej technologii (rys. 1).. z Turcji do UE. Inne produkty. Tekstylia i odzie˝. Sprz´t transportowy. Maszyny. Inne pó∏produkty. Chemikalia. ˚elazo i stal. Wyroby górnicze. Produkty rolnicze. 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0. z UE do Turcji. Rys. 1. Handel pomi´dzy Turcjà a Unià Europejskà w 2000 r. (w mld USD) èród∏o: OECD, „Miesićznik Statystyczny Handlu Mi´dzynarodowego” 2001, czerwiec.. W zakresie handlu nale˝y zauwa˝yç znaczny deficyt wynoszàcy 26,7 mld USD, w tym 12,1 mld USD w handlu z UE. Jednak˝e powy˝sza statystyka nie obejmuje znacznego handlu tranzytowego prowadzonego przez mieszkaƒców ró˝nych rejonów by∏ego Zwiàzku Radzieckiego, którzy przyje˝dzajà do Turcji, kupujà tam towary i przywo˝à je do swoich paƒstw. Handel tranzytowy dostarcza 3–4 mld euro eksportu netto. RzeczywiÊcie turystyka generuje najwi´kszà cz´Êç eksportu, z dochodem z exportu rz´du 7 mld i nadwy˝kà z us∏ug.

(5) Polityczne i ekonomiczne implikacje dla Turcji.... 103. turystycznych w znacznej mierze przyczynia si´ do równowa˝enia deficytu handlowego5. Tureckie stawki celne na∏o˝one na import towarów przemys∏owych z UE wynoszà 0% (rys. 2), natomiast przeci´tna stawka celna na import towarów rolniczych z UE wynosi 11,1%. Odkàd Turcja podpisa∏a umow´ o wolnym handlu (FTA) z krajami EFTA, Izraelem oraz wi´kszoÊcià CEEC, które posiada∏y FTA z UE, stawki celne stosowane w imporcie towarów przemys∏owych importowanych z tych paƒstw równie˝ wynoszà 0%. Ponadto odkàd Turcja przyj´∏a unijny system celny wobec towarów przemys∏owych pochodzàcych z krajów trzecich, tureckie stawki celne na towary przemys∏owe z tych paƒstw automatycznie zosta∏y dostosowane do unijnych, np. przeci´tna stawka celna na import wyrobów z ˝elaza i stali z paƒstw trzecich wynosi 13,9%, a na wyroby tekstylne – 7,7% (rys. 2)6.. 20 15 10. UE. Inne produkty. Tekstylia i odzie˝. Sprz´t transportowy. Maszyny. Inne pó∏produkty. Chemikalia. ˚elazo i stal. Produkty rolnicze. 0. Wyroby górnicze. 5. inne paƒstwa. Rys. 2. Stawki celne na import z Unii Europejskiej i innych paƒstw èród∏o: OECD, „Miesićznik Statystyczny Handlu Mi´dzynarodowego” 2001, czerwiec.. Analizujàc dost´p tureckich produktów eksportowych do unijnego rynku nale˝y zauwa˝yç, ˝e UE znios∏a nominalne c∏o na import produktów przemys∏owych z Turcji we wrzeÊniu 1971 r. z wyjàtkiem produktów tekstylnych. Ponadto handel w ramach ECSC zosta∏ ochroniony przez UE dzi´ki zastosowaniu bariery bezc∏owej oraz Êrodków antydumpingowych7. World Trade Report, WTO 2003. IMF Government Finance Statistics, 05.12.2004. 7 Bariery te zosta∏y w du˝ym stopniu wyeliminowane poprzez stworzenie uni celnej w 1995 r. 5 6.

(6) Jolanta Maroƒ-Zajàc. 104. 3. Transformacja sektora rolnego Rolnictwo stanowi wa˝nà cz´Êç gospodarki tureckiej, ze wzgl´du na fakt, ˝e dostarcza ok. 14% PKB oraz 33% ogó∏u miejsc pracy (dane adekwatne dla EU-15 to 1,7% i 4,3%). Turcja daje zatrudnienie w sektorze rolniczym w przybli˝eniu takiej liczbie pracowników jak EU-15, wićej ni˝ 7 mln osób i przyczyni si´ do zwi´kszenia obszarów rolniczych UE o 32%8. Handel produktami rolnymi pomi´dzy UE a Turcjà stanowi stosunkowo niewielkà cz´Êç handlu, a eksport owoców i warzyw jest subsydiowany, jego wi´kszoÊç stanowi eksport Êwie˝ych i przetworzonych owoców i warzyw, podlegajàcych normalnym procedurom celnym i obecnie mocno chronionych. Sama Turcja przyzna∏a niewiele preferencyjnych ce∏ na produkty rolne importowane z UE, np. wysokie c∏a sà na∏o˝one na podstawowe produkty CAP, zbo˝a, zbo˝a przetworzone, cukier, produkty z cukru, produkty mleczne, mi´so oraz oliw´. Z drugiej strony, UE traktuje import z Turcji bardzo preferencyjnie, wiele produktów rolnych jest wprowadzanych na unijne rynki bez c∏a, natomiast bariery celne istniejà w wi´kszoÊci w formie kontyngentów celnych, gdy import w ramach kontyngentu jest bezc∏owy. Szacuje si´, ˝e ok. 70% importu z Turcji nie podlega ocleniu ani innym barierom importowym9. Do czasu wprowadzenia reform dotacje dla rolników stanowi∏y znaczne obcià˝enie dla tureckich podatników i wynosi∏y ok. 5% PKB. Dane te wskazujà, ˝e akcesja Turcji b´dzie mia∏a prawdopodobnie wa˝ne spo∏eczne i polityczne skutki dla ca∏ej gospodarki tureckiej, a dowodem tego jest fakt, i˝ Turcja b´dzie musia∏a zreformowaç swojà polityk´ rolnà wed∏ug wymagaƒ CAP, jak równie˝ b´dzie uprawniona do finansowej pomocy z jej strony10. Jak wiadomo, obecnie ceny w UE sà obni˝ane do poziomu cen na Êwiatowym rynku, a rolnicy otrzymujà rekompensat´ poprzez dop∏aty bezpoÊrednie na podstawie iloÊci zwierzàt i ziemi. Faktem jest, ˝e CAP faworyzuje g∏ównie rolników i produkty rolne z UE-6, czyli zbo˝a, buraki cukrowe, produkty mleczarskie i wo∏owin´, natomiast owoce, warzywa, drób, wieprzowina, które sà wa˝nymi produktami nowszych, po∏udniowych cz∏onków Unii, nie otrzymujà takich dotacji. Unia zadeklarowa∏a, ˝e rolnicy z krajów CEEC nie zostanà wy∏àczeni z dop∏at bezpoÊrednich, ale oÊwiadczy∏a, i˝ dop∏aty bezpoÊrednie zostanà wprowadzone w krajach CEEC w wysokoÊci 25%, 30% i 35% obecnego systemu, w latach 2004, 2005 i 2006. Po 2006 r. dop∏aty bezpoÊrednie zostanà zwi´kszone o kilka procent w taki sposób, aby w 2013 r. nowe paƒstwa cz∏onkowskie osiàgn´∏y poziom pomocy adekwatny w danym okresie. Ze wzgl´du 8. CEEC-10 oraz Turcja zwi´ksza obszar rolniczy Unii o 78%. G.W. Harrison, T.F. Rutherford, D.G. Tarr, Economic Implications for Turkey of a Customs Union with the European Union, „European Economic Review” 1997, vol. 41, s. 861–870. 10 Raporty Komisji Europejskiej z lat 2000, 2001; Organization for Economic Co-operation and Development. Agricultural Policies in OECD Countries: Monitoring and Evaluation, Paris 2001; The Common Agricultural Policy, red. C. Ritson, D. Harvey, CAB International, Wallingford 1997. 9.

(7) Polityczne i ekonomiczne implikacje dla Turcji.... 105. na fakt, ˝e do 2013 r. dotacje mogà poch∏onàç wysoki procent unijnego bud˝etu, niemal pewne jest, i˝ system dotacji ulegnie zmianie. Priorytetowe dla tureckiej polityki rolnej jest utrzymanie sta∏ego poziomu cen. Przed wdro˝eniem reform paƒstwowe przedsi´biorstwa i spó∏dzielnie rolne otrzymywa∏y odgórne, administracyjne polecenia, np. skupu zbó˝, tytoniu, herbaty, buraków cukrowych od rolników, po cenach ustalanych przez administracj´ rzàdowà, znacznie wy˝szych od Êwiatowych oraz chronionych c∏em importowym. Drugim kluczowym elementem polityki rolnej by∏o przydzielanie ró˝nych subsydiów, grantów i ulg obni˝ajàcych koszty nawozów, nasion, pestycydów czy wody. Uprawa tytoniu, orzechów, herbaty, buraków cukrowych by∏a kontrolowana na wiele sposobów, a rolnicy otrzymywali bezp∏atne lub za symbolicznà cen´ badania, szkolenia i inne us∏ugi. Obecne reformy rolne w Turcji sà wynikiem: porozumienia zawartego w ramach Rundy Urugwajskiej GATT o handlu p∏odami rolnymi, staraƒ Turcji, aby przyjàç CAP, oraz warunków programu MFW11. W ramach reformy program dop∏at do kosztów produkcji, subsydiowania nak∏adów i ró˝nego rodzaju grantów b´dzie stopniowo redukowany i zastàpiony bezpoÊrednimi op∏atami dla rolników na podstawie iloÊci ziemi; c∏o równie˝ ulegnie stopniowej redukcji. Dop∏ata do dochodu przys∏uguje gospodarstwom do 20 ha i ocenia si´, ˝e ca∏kowita dotacja wyniesie ponad 2 mld euro. Kolejnà integralnà cz´Êç programu reform stanowi prywatyzacja paƒstwowych przedsi´biorstw w sektorze rolniczym. JeÊli równie˝ ta reforma si´ powiedzie, to Turcja b´dzie mia∏a polityk´ rolnà na wzór CAP, a wówczas wysokie ceny interwencyjne i ochrona przed Êwiatowym rynkiem zostanà zastàpione bezpoÊrednimi dop∏atami do dochodu, s∏abszà ochronà i cenami zbli˝onymi do cen Êwiatowych. Wdro˝enie programu wymaga równie˝ reform administracyjnych na du˝à skal´, np. znaczne inwestycje sà niezb´dne do usprawnienia rejestru gospodarstw, zbierania danych o rolnictwie, podnoszenia poziomu us∏ug weterynaryjnych i sanitarnych itp. Ca∏okszta∏t tureckich reform mo˝na postrzegaç jako konsekwencj´ akcesji, jak równie˝ jako potrzeb´ redukcji publicznych wydatków. Doprowadzi ona do znacznej wydajnoÊci, ale te˝ znacznego obni˝enia dochodu rolników. Ni˝sze, administrowane ceny oraz eliminacja subsydiów do nak∏adów z pewnoÊcià nie zostanà zrekompensowane bezpoÊrednià dotacjà do dochodu. Szacuje si´, ˝e ca∏kowita pomoc, liczona na hektar uprawianego pola, spadnie z 295 dolarów do 68 dolarów na hektar, wliczajàc w to bezpoÊrednie dotacje do dochodu12. Pomimo ˝e redukcja wydaje si´ du˝a, jest ona jednak niewielka w stosunku do ca∏kowitego dochodu gospodarstwa. W kwestii wartoÊci produkcji rolnej ca∏kowita pomoc w 2000 r. wynios∏a 13%, co nale˝y porównaç ze Êrednià w UE – 38% w 2000 r.13 Obecne redukcje cen w Turcji nie sprowadzajà cen do noPor. E. Jantoƒ-Drozdowska, Mi´dzynarodowe stosunki gospodarcze, Ars boni et aequi, 2004, s. 157–160. 12 OECD, 2000. 13 Turkey, OECD, Paris 2001. 11.

(8) 106. Jolanta Maroƒ-Zajàc. wego poziomu CAP. Nale˝y równie˝ rozwa˝yç dotacje CAP dla tureckich rolników, które sà w wi´kszoÊci, nie ca∏kowicie, niezale˝ne od poziomu dochodu beneficjenta.. 4. Reformy w sektorze bankowym Akcesja do Unii bedzie wymaga∏a od Turcji zliberalizowania sektora us∏ug i przemys∏u ci´˝kiego, stanowiàcego w przybli˝eniu 65% PKB. Na przyk∏adzie sektora bankowego i energetycznego mo˝na przeanalizowaç efekty liberalizacji gospodarki tureckiej. Jednà z g∏ównych przyczyn kryzysu walutowego w Turcji by∏a niekorzystna struktura sektora bankowego. Banki paƒstwowe boryka∏y si´ z szeregiem problemów, by∏y wykorzystywane przez rzàdy do wielu niekomercyjnych dzia∏aƒ, takich jak: dop∏aty do rolnictwa, redystrybucja dochodu, rozwój przemys∏owy, miejski i infrastruktury; ponosi∏y one tak˝e nieodzyskane potem koszty z tytu∏u ce∏, ponoszone w imieniu rzàdu i nazywane stratami celnymi. Banki przemys∏owe pokrywa∏y swoje potrzeby finansowe po˝yczkami rynkowymi o wysokim oprocentowaniu i krótkim terminie sp∏aty14. Ponadto sektor bankowy napotka∏ problemy wynikajàce z wysokiego deficytu sektora publicznego i zmian stóp procentowych. Banki prywatne odkry∏y, ˝e finansowanie deficytu publicznego jest coraz bardziej op∏acalne, udzia∏ rzàdowych papierów wartoÊciowych w aktywach banków krajowych znacznie wzrós∏. W latach 90. banki zacz´∏y po˝yczaç fundusze za granicà i skupowa∏y za nie obligacje. Banki, które by∏y bezbronne nie tylko wobec zmian w stopach procentowych, ale równie˝ wobec wahaƒ walutowych, nie doceni∏y ryzyka w∏aÊciwego dla nazbyt rozbudowanych inwestycji w papierach rzàdowych oraz otwarcia rynku tureckiego dla zagranicznych instytucji finansowych. Ponadto, podczas kryzysu w 1994 r. rzàd podjà∏ drastyczne Êrodki, aby uchroniç gospodark´ przed za∏amaniem. Najbardziej kontrowersyjne by∏o wprowadzenie pe∏nej (100-procentowej) paƒstwowej gwarancji na depozyty15. Gwarancja okaza∏a si´ skuteczna w finalizowaniu goràczki bankowej oraz przy przenoszeniu depozytów z prywatnych banków do banków paƒstwowych. Jednak˝e obawa przed ponownym kryzysem bankowym powstrzyma∏a w∏adze przed porzuceniem tego tymczasowego Êrodka na rzecz rozsàdnego planu ubezpieczenia depozytów. W dodatku ta decyzja doprowadzi∏a banki do podejmowania zwi´kszonego ryzyka i wzbudzi∏a poczucie moralnego zagro˝enia. Istnia∏y równie˝ problemy zwiàzane z prawem bankowym, gdy˝ w Turcji brakowa∏o w∏aÊciwych urz´dów nadzorczych, odpowiedniego prawodawstwa, systemu i instytucji regulacji, a istniejàce ju˝ przepisy by∏y nieodpowiednio wdra˝ane. 14 http://www.blackwell-synergy.com/servlet; European Commission, 2001 Regular Report on Turkey’s Progress towards Accession, European Commission, Brussels 2001, s. 120–126. 15 „Trend” 2004, grudzieƒ..

(9) Polityczne i ekonomiczne implikacje dla Turcji.... 107. Turcja podj´∏a pewne dzia∏ania ju˝ w 1999 r. w celu zreformowania systemu kontroli i nadzoru systemu bankowego, zrestrukturyzowania banków prywatnych i paƒstwowych, podczas gdy parlament uchwali∏ nowe prawo bankowe ustanawiajàce BRSA (Agencja Kontroli i Nadzoru Bankowego), która przej´∏a kontrol´ i nadzór nad bankami, dotychczas w kompetencji Ministerstwa Skarbu i Banku Centralnego. W przypadku banków paƒstwowych MS zapewnia∏o ruchome oprocentowanie tym bankom, które zabezpiecza∏y straty celne, i wzmacnia∏o ich baz´ kapita∏owà. Nowe prawo zabrania bankom paƒstwowym zajmowania si´ stratami celnymi, pomoc banków paƒstwowych nie mo˝e przekraczaç za∏o˝eƒ bud˝etowych i muszà si´ one w pe∏ni stosowaç do regulaminu bankowego. Z drugiej strony, banki prywatne, które odnotowa∏y znaczne straty w nast´pstwie kryzysu walutowego, albo zosta∏y przej´te przez Fundusz Ubezpieczenia Depozytów Oszcz´dnosciowych (SDIF), albo musia∏y wzmocniç swojà wartoÊç netto i struktur´ bilansu. Równie˝ baza kapita∏owa banków pod zarzàdem SDIF zosta∏a wzmocniona poprzez dop∏yw funduszy rzàdowych i podj´to Êrodki u∏atwiajàce fuzje banków i przygotowanie banków paƒstwowych do prywatyzacji16. Ustawa o bankach z grudnia 1999 r. nakaza∏a, aby za∏o˝enie banku majàcego byç firmà akcyjnà podlega∏o autoryzacji wydawanej przez BRSA. Ka˝dy bank kandydujàcy w Êwietle ustawy ma byç za∏o˝ony jako firma akcyjna, ma mieç za∏o˝ycieli o nienagannej reputacji oraz mieç doÊwiadczenie w sektorze bankowym i wystarczajàcy kapita∏ wyp∏acalny w gotówce, nie mniejszy ni˝ 14,3 mln dolarów. Wed∏ug tej ustawy banki mogà wyjÊç z systemu poprzez przejćie, fuzj´ lub likwidacj´. Fuzje mogà byç realizowane jedynie dzi´ki pozwoleniu Rady Nadzorczej BRSA. Ustawa wymaga równie˝ poparcia Agencji ds. Konkurencji dla fuzji przekraczajàcych 20% ca∏oÊci aktywów systemu bankowego. Wed∏ug artyku∏u 14(3) ustawy Rada Nadzorcza BRSA mo˝e uniewa˝niç licencj´ dla banku na przeprowadzanie operacji bankowych do czasu spe∏nienia wszystkich warunków zawartch w artukule 14(2)17. Obecnie banki muszà utrzymaç i zatrzymaç 8% wskaênika standardu kapita∏u, na podstawie skonsolidowanej i nieskonsolidowanej, w celu zapewnienia, ˝e banki posiadajà w∏aÊciwy kapita∏ na wypadek strat wynikajàcych z istniejàcych i potencjalnych zagro˝eƒ. Wymagania dotyczàce skonsolidowanego raportu finansowego umo˝liwiajà kwartalnà weryfikacj´ dostosowania banku do wymagaƒ wynikajàcych z ustawy. Podczas oceniania wskaênika adekwatnoÊci kapita∏u banki sà zobowiàzane do zapisywania w ci´˝ar dzia∏alnoÊci takich zagro˝eƒ rynkowych jak ryzyko zwiàzane z: wymianà walut, zmianà oprocentowania, zmianà stóp procentowych, zmiennoÊcià cen papierów wartoÊciowych. Ponadto rzàd wymaga, aby banki ustanowi∏y wewn´trznà kontrol´ i system zarzàdzania ryzykiem oraz przedsi´wzi´∏y Êrodki s∏u˝àce poprawie b∏´dów doty16. http://ideas.repec.org: http://blackwell-synergy.com/servlet. Je˝eli BRSA stwierdzi, ˝e bank ma niewystarczajàce aktywa lub nie spe∏nia wymagaƒ co do minimalnego kapita∏u i nie wykazuje staraƒ co do usprawnienia dzia∏ania, to wówczas mo˝e odebraç licencj´. 17.

(10) 108. Jolanta Maroƒ-Zajàc. czàcych po˝yczek nieodzyskanych oraz na∏o˝enia limitów udzielania po˝yczek. Wraz z nowelizacjà prawa bankowego na∏o˝ono wi´ksze limity na wszelkie zobowiàzania bilansowe zainteresowanych stron, a w szczególnoÊci firm nale˝àcych do tej samej grupy. Akcjonariusze banku i mened˝erowie stali si´ osobiÊcie odpowiedzialni za z∏e zarzàdzanie i nadu˝ycia w zarzàdzaniu Êrodkami banku. Ze wzgl´du na fakt, ˝e mened˝erowie banku mogà podejmowaç próby zmniejszenia z∏ych inwestycji w raportach lub wyolbrzymiç ich kapita∏, BRSA wymaga, aby banki wprowadzi∏y mi´dzynarodowe standardy ksi´gowoÊci i audytu. Powy˝sze dane ukazujà, ˝e tureckie wymagania z 2002 r. odpowiadajà tym obowiàzujàcym w UE, w zakresie standardów dotyczàcych wymaganego kapita∏u, klasyfikacji po˝yczek, wymagaƒ zabezpieczenia, limitów nara˝enia na ryzyko, kredytowania oraz wymagaƒ dotyczàcych p∏ynnoÊci i zarzàdzania ryzykiem rynkowym18. G∏ównym za∏o˝eniem reformy legislacyjnej i nadzoru by∏o wprowadzenie re˝imu kontroli i nadzoru w tureckim sektorze finansowym adekwatnego do standardów UE; zosta∏o ono w du˝ym stopniu zrealizowane. Najwa˝niejszà sprawà, która pozosta∏a do zrealizowania, jest prywatyzacja banków paƒstwowych. Turcja zdecydowa∏a si´ na sprywatyzowanie dwóch najwi´kszych banków paƒstwowych w ciàgu trzech lat, wycofanie licencji jednego paƒstwowego banku, wznowienie prywatyzacji kolejnego du˝ego banku paƒstwowego, kiedy pozwolà na to warunki19. Obecnie priorytetem pozostaje Êcis∏e wprowadzenie zasad BRSA zarówno w bankach paƒstwowych, jak i prywatnych w ca∏ej Turcji. Analiza danych dotyczàcych tureckiego sektora bankowego ujawnia, ˝e w 2001 r. prywatne banki stanowi∏y ok. 53,6% ca∏oÊci aktywów sektora bankowego, a pi´ç najwi´kszych banków posiada∏o 36,1% ca∏oÊci aktywów. Podczas gdy udzia∏ zagranicznych banków wyniós∏ 2,6%, udzia∏ banków paƒstwowych wyniós∏ 27,2%, a banków zarzàdzanych przez SDIF – 11,7%. Zatem banki zagraniczne pod wzgl´dem ich udzia∏u w ca∏oÊci kredytów i depozytów nadal pozostajà w Turcji bardzo liczne. Wraz z wstàpieniem Turcji do UE konkurencja w sektorze finansowym wzroÊnie, kiedy Turcja uzna uprawnienia instytucji nadzorczych krajów cz∏onkowskich Unii i wprowadzi do swojego systemu legislacyjnego zasad´ kontroli. Udzia∏ kapita∏u banków zagranicznych w ca∏kowitym kapitale bankowym w latach 1988–1995 wyniós∏ Êrednio 77% w Grecji, 31% w Hiszpanii, 61% na W´grzech, 51% w Czechach i 1% w Turcji20. Wraz z liberalizacjà rynku finansowego proporcja zagranicznych banków w Turcji znacznie wzroÊnie przyczyniajàc si´ do kosztów dostosowania w tym sektorze. Zwi´kszona konkurencja poprawi jakoÊç i dost´pnoÊç us∏ug finansowych na rynku domowym, umo˝liwi wdro˝enie nowoczesnych technologii i us∏ug bankowych, poprawi dost´p European Commission, 2001 Regular Report... Banki paƒstwowe, o których mowa, to Ziraat Bank oraz Halk Bank. Rzàd wycofa∏ licencj´ dla Emlakbank i wznowi prywatyzacj´ Vakifbank, kiedy warunki rynkowe na to pozwolà. 20 Economist Intelligence Unit, Country Data, 2004. 18. 19.

(11) Polityczne i ekonomiczne implikacje dla Turcji.... 109. paƒstwa do kapita∏u mi´dzynarodowego, obni˝y ceny i doprowadzi do wi´kszej oferty instrumentów finansowych. Niektóre banki tureckie skorzystajà z dost´pu do wi´kszych rynków koncentrujàc si´ na czynnoÊciach, które zapewnià im stosunkowà przewag´. Inne mogà zostaç zmuszone do fuzji z bankami zagranicznymi lub do opuszczenia rynku21.. 5. Reformy w sektorze energetycznym W 2001 r. Turcja ustali∏a moc generowania energii na ok. 28,8 GW. W ciàgu ostatniej dekady zu˝ycie energii wzrasta∏o rocznie Êrednio o 9% osiàgajàc 126,5 TWh, a prognozy przewidujà wzrost popytu na energi´ Êrednio 8–10% w skali roku. Rozwój b´dzie wymaga∏ rocznej inwestycji ok. 3 mld USD w produkcj´, przesy∏anie i dystrybucj´ energii. Turecki sektor energetyczny jest zdominowany przez przedsi´biorstwa paƒstwowe. Dwie najwi´ksze firmy to TEAS, firma paƒstwowa produkujàca i wysy∏ajàca energi´, oraz TEDAS – paƒstwowy dystrybutor energii22. TEAS zosta∏ ostatnio podzielony na trzy firmy zajmujàce si´ produkcjà, handlem i przekazem energii. W tym sektorze prywatyzacja by∏a prowadzona ju˝ od pewnego czasu. Istniejà pywatne firmy, które wesz∏y do sektora poprzez BOT (build-operate-transfer). Dostarczajà one ok. 21% wyprodukowanej energii. W dodatku istniejà cztery prywatne firmy dystrybucyjne aktywne w azjatyckiej cz´Êci Istambu∏u, Kayseri, Adana i Antalyii. Ponadto zlicytowano pi´ç kontraktów BOT na produkcj´ energii oraz podpisano pozwolenie na dzia∏alnoÊç z oÊmioma ciep∏owniami i czternastoma okr´gami dystrybucji. Pomimo faktu, ˝e prywatyzacja jest uwa˝ana za proces legalnego transferu majàtku z rzàdu do prywatnego operatora, wraz z niewàtpliwymi korzyÊciami pojawiajà si´ zagro˝enia. Kiedy firmy prywatne ponoszà ryzyko, mo˝na si´ spodziewaç, ˝e prywatyzacja doprowadzi do sprawnego i efektywnego dzia∏ania sektora.Wed∏ug obecnych przepisów w Turcji, prywatni operatorzy w sektorze energetycznym ponoszà ryzyko zwiàzane z budowà, jak równie˝ z kosztami eksploatacyjnymi. Prywatny operator podpisuje d∏ugoterminowy kontrakt na zakup energii z paƒstwowym przedsi´biorstwem energetycznym, wed∏ug którego ten ostatni zobowiàzuje si´ kupowaç energi´ np. przez 10 lat po sta∏ej cenie w walucie obcej. Podczas gdy cena waha∏a si´ Êrednio pomi´dzy 8 i 9 centów amerykaƒskich za kWh przez okres pićiu do dziesićiu lat dzia∏ania wed∏ug projektów BOT, projekty BOO (build-operate-own) osiàgajà ni˝sze ceny23. Kontrakt tego typu, zagwarantowany przez Ministerstwo Skarbu, zapewnia inwestora, ˝e projekt przyniesie zysk bez wzgl´du na zapotrzebowanie energetyczne w przysz∏oÊci. W rezultacie rzàd bierze na siebie ryzyko handlowe. Od21. MFW Government Finance Statistics, 5.12.2004. European Commission, 2003 Regular Report on Turkey’s Progress towards Accession, European Commission, Brussels 2003. 23 Dane Banku Âwiatowego. 22.

(12) 110. Jolanta Maroƒ-Zajàc. notowano znaczne problemy z takimi umowami, np. wysoki koszt zakupu energii narazi∏ TEAS na znaczne straty i ewentualnà odpowiedzialnoÊç. Finansowa sytuacja TEAS i TEDAS jest s∏aba cz´Êciowo ze wzgl´du na wysokie koszty kontraktów BOT, obejmujàce koszty zakupu TEAS, przekraczajàcych póêniejsze ceny sprzeda˝y do TEDAS, ustalonych przez rzàd. Na poczatku 2001 r. turecki parlament wyda∏ prawo liberalizujàce rynek energetyczny, aby zakoƒczyç rzàdowe praktyki monopolistyczne w tym sektorze; w grudniu 2003 r. parlament opublikowa∏ szereg ustaw liberalizujàcych turecki sektor energetyczny, a w lutym 2004 r. rzàd podniós∏ podatki na benzyn´ bezo∏owiowà i gaz, aby zwi´kszyç zyski dla bud˝etu zgodnie z zaleceniami MFW. Nowe prawo o energetyce wprowadza za∏o˝enie nowej, niezale˝nej instytucji ds. regulacji rynku energetycznego (Energy Market Regulatory Authority). Podstawowe funkcje regulujàce obejmujà ustalenie cennika, monitoring rynku oraz dost´p do wszelkich kwestii spornych. Wraz z wprowadzeniem nowego prawa, rzàd wprowadzi∏ model rynkowy na wzór unijnego, który przeniesie wi´kszoÊç zadaƒ dostawy i dystrybucji energii wraz z towarzyszàcymi zagro˝eniami rynkowymi do sektora prywatnego, wyeliminuje potrzeb´ podpisywania dodatkowych umów na zakup energii z gwarancjà paƒstwa, zminimalizuje koszty dzi´ki konkurencji wsród producentów i dystrybutorów na wzór rynku unijnego. Rzàd w wiekszoÊci wycofuje si´ z produkcji energii i jej dystrybucji. Firmy produkujàce energi´ podpisujà stosowne kontrakty bezpoÊrednio z firmami dystrybucyjnymi bez gwarancji paƒstwa, a rola rzàdu sprowadzona zosta∏a do wyznaczania polityki w tym sektorze, posiadania systemu transmisji i kontrolowania, aby zasady by∏y respektowane, a ceny ustalane na podstawie zasad konkurencyjnoÊci. Wraz z wprowadzeniem prawa o energetyce, re˝im kontroli sektora energetycznego osiàga poziom mi´dzynarodowy i spe∏nia standardy UE. Obecnie Turcja napotyka g∏ówne problemy jeszcze z czasów starego systemu, lecz wraz z pe∏nym wprowadzeniem nowego systemu spodziewa si´ ona zysków oraz poprawy jakoÊci us∏ug24.. 6. Prognozy dotyczàce sytuacji na rynku pracy po akcesji Turcji Dochód per capita (wed∏ug PPP) w Unii jest obecnie trzykrotnie wi´kszy ni˝ w Turcji. Up∏ynie prawdopodobnie kilka dekad, zanim Turcja osiàgnie poziom dochodów porównywalny z unijnym, a dysproporcja w dochodach nadal pozostanie silnym bodêcem migracyjnym dla tureckiej ludnoÊci. Turecka migracja do Europy Zachodniej szczególnie nasili∏a si´ w latach 60. ubieg∏ego wieku, lecz sta∏y nap∏yw trwa nieprzerwanie, w szczególnoÊci do Niemiec i w mniejszym stopniu do Holandii. Okres aktywnego naboru zagranicznej si∏y 24. Ze wzgl´du na ró˝ne kontrakty BOT i BOO podpisane w przesz∏oÊci, wprowadzenie konkurencji w sektorze b´dzie wymaga∏o d∏u˝szego czasu..

(13) Polityczne i ekonomiczne implikacje dla Turcji.... 111. roboczej w wielu obecnych paƒstwach UE w latach 50. i 60. skoƒczy∏ si´ po pierwszym kryzysie naftowym w latach 1973–1974. Od tego czasu polityka imigracyjna stawa∏a si´ sukcesywnie bardziej restrykcyjna, a imigranci byli w wi´kszoÊci krewnymi poprzednich imigrantów, uchodêców i azylantów. Wi´kszoÊç migrantów z Turcji osiad∏a w Niemczech, gdzie obecnie mieszka 2,1 mln ludnoÊci tureckiego pochodzenia. Holandia stanowi∏a drugi kraj docelowy, z liczbà 250 tys. tureckich imigrantów i ich potomków. Perspektywa imigracji z Turcji na du˝à skal´, jak równie˝ imigracji z innych paƒstw kandydujàcych, jest êród∏em obawy w paƒstwach unijnych, gdzie istnieje przekonanie, i˝ wp∏ynie ona na obni˝enie stawek, podwy˝szy poziom bezrobocia, wywo∏a niepokoje spo∏eczne, a nawet polityczne zawirowania. Wolna migracja z pewnoÊcià nie nastàpi w przypadku Turcji bezpoÊrednio wraz z pe∏nym cz∏onkostwem w Unii, lecz dopiero po okresie przejÊciowym25. T. Boeri i H. Bruckner26 przygotowali szacunkowy model imigracji do Niemiec z UE-15, Norwegii, Turcji, USA oraz by∏ej Jugos∏awii. Wybór Niemiec zosta∏ podyktowany faktem, ˝e spoÊród ca∏ej UE-15 paƒstwo to posiada najwi´kszà liczb´ ludnoÊci tureckiej – stàd nale˝y si´ spodziewaç, i˝ przyciàgnie najwi´kszà liczb´ potencjalnych imigrantów, po drugie dane o przep∏ywie migracji i towarów przed latami 90. w pozosta∏ych krajach UE-15 sà zbyt skromne. Boeri i Bruckner oszacowali, w jaki sposób fala migracji zale˝y od ró˝nic w poziomie dochodu, zatrudnienia w kraju rodzinnym i za granicà, liczby migrantów z ojczystego kraju, restrykcji w migracji i specyfiki danego kraju, np. ró˝nic j´zykowych, odleg∏oÊci i instytucji. Decyzja o migracji jest przewa˝nie podyktowana perspektywà wy˝szych zarobków i uwarunkowana indywidualnymi predyspozycjami do znalezienia zatrudnienia w kraju docelowym na wzór tego w kraju ojczystym. To z kolei, przypuszcza si´, jest oparte na przesz∏ych i teraêniejszych przeci´tnych wskaênikach zatrudnienia, które z ma∏à poprawkà sà zbli˝one do liczby wczeÊniejszych migrantów, na ró˝nicy pomi´dzy rozwojem w kraju rodzinnym a docelowym, na barierze j´zykowej, umowach regulujàcych migracj´, np. umowach o gastarbeiterach. Fale migracji sà odbierane jako krótkoterminowe poprawki do d∏ugoterminowej równowagi, w której migracja koƒczy si´, a iloÊç migrantów osiàgn´∏a poziom równowagi zale˝ny od poziomu pensji, wysokoÊci wskaênika zatrudnienia, restrykcji migracyjnych i specyfiki danego kraju27. D∏ugoterminowa równowaga równie˝ jest oszacowana, przez co ukazane sà d∏ugoterminowe relacje pomi´dzy iloÊcià migrantów i objaÊniajàcymi zmiennymi. Istnienie d∏ugoterminowej równowagi wzmacnia przypuszczenie, ˝e tendencje migracyjne sà zakorzenione w mentalnoÊci obywateli i historii kraju; równowaga zostaje 25 Na przyk∏ad w przypadku Grecji, Portugalii i Hiszpani okres przejÊciowy wyniós∏ 7 lat. Austria, Finlandia i Szwecja nie podlega∏y ˝adnym restrykcjom migracyjnym, kiedy sta∏y si´ cz∏onkami UE. 26 T. Boeri, H. Bruckner, The Impact of Eastern Enlargement on Employment and Labour Markets in the EU Member States: Final Report, European Integration Consortium, Berlin 2000. 27 Prognozy i model sà szczegó∏owo opisane w: T. Boeri, H. Bruckner, op. cit..

(14) Jolanta Maroƒ-Zajàc. 112. osiàgni´ta, kiedy osoby o najwi´kszej motywacji wyjecha∏y, a pozostali ci mieszkaƒcy, dla których wyjazd nie by∏ wart ryzyka. Ocena równania migracji Boeri i Brucknera mo˝e byç wykorzystana do przewidywania wolnej migracji z Turcji do Niemiec od 2000 r. do 2030 r. JeÊli chodzi o wzrost liczby ludnoÊci, u˝yto prognoz podanych przez Bank Âwiatowy w bazie danych wskaêników rozwoju Êwiata. Za PKB przyjmuje si´ wzrost stopy PKB dla Niemiec równy Êredniej z lat 1990–2000. PKB i wskaênik przyrostu naturalnego daje wskaênik przyrostu PKB per capita 1,7%. Dla Turcji przyj´to wy˝szy wskaênik wzrostu PKB. Prognozy sà oparte na za∏o˝eniu, ˝e ka˝dego roku ró˝nica w dochodzie per capita zmniejsza si´ o 1%, 2% lub 3%. Oznacza to, ˝e PKB per capita w Turcji wzrasta o ok. 9%, 12% lub 15% na poczàtku okresu i ok. 3% na koƒcu. Ârednia stopa wzrostu wynios∏a 5% przez ostatnich 5 dekad. Mo˝na przyjàç, ˝e wzrost PKB musi wynieÊç ok. 2 punkty proc., a PKB per capita – 5,5%. W 2000 r. liczba tureckich imigrantów wynios∏a 2,2 mln,. Tabela 2. Liczba ludnoÊci w latach 2003, 2015, 2025 i 2050 (w tys.) Wyszczególnienie. 2003. 2015. 2025. 2050. Turcja Niemcy Francja UK W∏ochy Hiszpania Polska Rumunia Holandia EU-25 EU-28 (wraz z Turcjà) Turcja jako % EU-28. 71 325 82 467 60 144 59 251 57 423 41 06 38 587 22 33 16 149 454 187 555 743 12%. 82 150 82 497 62 841 61 275 55 507 41 167 38 173 21 649 16 791 456 876 567 842 14,4%. 88 995 81 959 64 165 63 287 52 939 40 369 37 337 20 806 17 123 454 422 570 832 15,5%. 97 759 79 145 64 230 66 166 44 875 37 336 33 004 18 063 16 954 431 241 552 318 17,7%. èród∏o: UN Population Division, World Population Prospects: 2002.. Tabela 3. LudnoÊç turecka w paƒstwach UE (w tys.) Kraj Niemcy Francja Holandia Austria Belgia UK Dania Szwecja. Liczba ca∏kowita. NarodowoÊç turecka. LudnoÊç naturalizowana w UE. 2642 370 270 200 110 70 53 37. 1912 196 96 120 67 37 39 14. 730 174 174 80 43 33 14 23. èród∏o: Eurostat, Federal German Statistics Office, Turkish Studies Center, Essen 2003..

(15) Polityczne i ekonomiczne implikacje dla Turcji.... 113. a w 2030 r. mo˝e osiàgnàç nawet 3,5 mln, przy za∏o˝eniu, ˝e nie zostanà wprowadzone ˝adne restrykcje migracyjne (tabele 2 i 3).. 7. Unijne transfery bud˝etowe do Turcji Struktura obecnego unijnego systemu dochodów i wydatków polega na tym, ˝e bogate paƒstwa cz∏onkowskie transferujà Êrodki do krajów ubogich. Nie wszystkie zamo˝ne paƒstwa przekazujà równe kwoty, niektóre oddajà proporcjonalnie wićej ni˝ inne, podczas gdy ubogie kraje otrzymujà nieproporcjonalnà cz´Êç transferu. Turcja i CEEC-10 to kraje biedne w stosunku do UE-15. Wiele uwagi poÊwićono skutkom bud˝etowym dla powi´kszenia Unii na przeÊwiadczeniu, i˝ dalsze rozszerzanie b´dzie bardzo kosztowne dla UE-15. Obecni beneficjenci unijnego bud˝etu obawiajà si´, ˝e ich transfery zostanà zredukowane, natomiast przekazujàcy (netto) obawiajà si´, i˝ b´dà ponosiç wi´ksze nak∏ady. Dochody pochodzà z trzech êróde∏: dochodów z VAT w paƒstwach cz∏onkowskich, ce∏ pobieranych przez paƒstwa cz∏onkowskie oraz podatku zwiàzanego z PKB paƒstw cz∏onkowskich. Ca∏kowity udzia∏ w bud˝ecie Unii zosta∏ ustalony, a jego górna granica wynosi∏a 1,27% PKB rocznie do 2006 r. – wtedy skoƒczy∏ si´ d∏ugoterminowy bud˝et. Unijne wydatki majà dwa g∏ówne cele: CAP28 oraz dzia∏ania strukturalne skierowane do ubogich paƒstw i regionów. Sà one oparte na kryteriach poziomu dochodu, zacofania cywilizacyjnego oraz problemów strukturalnych konkretnych regionów i paƒstw. Dotacje regionalne sà udzielane przez tzw. fundusze strukturalne. Przyk∏adowo, aby móc ubiegaç si´ o dotacj´ zakwalifikowanà jako „Objective 1” dany region musi wykazaç poziom dochodu per capita mniejszy ni˝ 75% Êredniej unijnej. Blisko 70% wydatków strukturalnych przypada na t´ kategori´. Fundusz SpójnoÊci wydaje skromne sumy, ok. 2% ca∏oÊci bud˝etu, niemniej jest wa˝ny dla paƒstw-odbiorców, wÊród których najwi´ksze kraje to Grecja, Portugalia, otrzymujàce ekwiwalent ponad 2% ich PKB, oraz Hiszpania, która otrzymuje ponad 1%. Jednym ze sposobów obliczenia udzia∏u Turcji w unijnym bud˝ecie b´dzie oszacowanie tzw. bazy podatkowej, tzn. dochodu z VAT i ce∏, PKB oraz poziomu, do którego tureckie rolnictwo i regiony b´dà uprawnione do pomocy ze strony CAP, funduszy strukturalnych oraz Funduszu SpójnoÊci. Obliczenia prawdopodobnie wyka˝à du˝y transfer netto dla Turcji ze wzgl´du zarówno na obszar sektora rolnego, jak i na poziom ubóstwa i zacofanie cywilizacyjne Turcji wzgl´dem paƒstw UE-15. Prawdopodobnie UE-15 nie przyjmie Turcji jako cz∏onka, jeÊli oka˝e si´ to zbyt kosztowne. Akcesja Turcji nastàpi ju˝ po akcesji CEEC-10, Cypru i Malty, które by∏y ubogie w dniu akcesji, z wyjàtkiem Cypru, i majà stosunkowo du˝e sektory rolnicze. Kiedy Unia ustali nowe zasady przyznawania dotacji unijnych oraz wp∏ywy do bud˝etu, wówczas rozwa˝y wp∏yw przyjćia nowych paƒstw na unijny bud˝et. Poniewa˝ paƒstwa cz∏onkowskie b´dà 28. Od 1993 r. CAP stopniowo przechodzi od dotacji cenowych do dotacji przychodów..

(16) 114. Jolanta Maroƒ-Zajàc. oddawaç stosunkowo wysokà kwot´ netto po powi´kszeniu UE jeszcze wed∏ug obecnych zasad, prawdopodobnie b´dà wnioskowaç o zmian´ zasad, aby zredukowaç kwot´ redystrybucji od paƒstw bogatych do biednych. DoÊwiadczenie poprzednich akcesji pokazuje, ˝e zasady sà zmieniane, jeÊli paƒstwo do∏àczajàce do struktur jest potencjalnym wp∏acajàcym (netto) lub jest poszkodowanym odbiorcà CAP bàdê funduszy strukturalnych w ramach ju˝ istniejàcych zasad. Dla przyk∏adu, UK dysponuje stosunkowo ma∏ym sektorem rolniczym, otrzymuje relatywnie niewielkà dotacj´ CAP i po d∏ugiej dyskusji wywalczy∏ sta∏y zwrot nadp∏aty, korekt´ bud˝etowych nierównoÊci za swój wk∏ad, z kolei Portugalia i Hiszpania otrzyma∏y stosunkowo ma∏e fundusze z CAP, gdy˝ ich sektor rolniczy wytwarza stosunkowo ma∏o zbó˝, zatem po akcesji postanowiono ograniczyç sum´ wydawanà przez CAP na rzecz wydatków z Funduszu Strukturalnego, z czego skorzysta∏y Portugalia i Hiszpania. Austria, Finlandia i Szwecja nie mia∏y ubogich regionów uprawniajàcych do du˝ej dotacji ze strony funduszy strukturalnych, jednak˝e w trakcie negocjacji warunków akcesyjnych zdo∏a∏y wynegocjowaç pomoc finansowà dla s∏abo zaludnionych regionów alpejskich i arktycznych29. Analizujàc dotychczasowe funkcjonowanie unijnych bud˝etów nale˝y zauwa˝yç, ˝e biedne kraje cz∏onkowskie znacznie zyskujà ze wzgl´du na fakt, i˝ dop∏aty sà proporcjonalne do dochodu per capita. Dzia∏ania strukturalne sà skierowane na pomoc biednym krajom i regionom, aby zwi´kszyç ich dochód w stosunku do paƒstw i regionów bogatszych. Jakie zasady tworzenia bud˝etu zostanà ustalone po akcesji CEEC-10, Cypru, Malty i Turcji, b´dzie uzale˝nione od iloÊci g∏osów oraz zasad g∏osowania. Pewne jest, ˝e akcesja wszystkich paƒstw kandydujàcych wymaga znacznych zmian w unijnym bud˝ecie. Istnieje wiele mo˝liwoÊci, a jednà z nich stanowi zwi´kszenie wp∏ywów brutto w celu umo˝liwienia wi´kszych transferów netto pomi´dzy krajami cz∏onkowskimi, inna z kolei proponuje obni˝enie kwoty redystrybucji poprzez redukcj´ dzia∏aƒ strukturalnych.. 8. Wnioski Przy∏àczenie Turcji do Unii b´dzie wymaga∏o osiàgnićia przez ten kraj stabilizacji makroekonomicznej, przyjćia CAP, liberalizacji us∏ug oraz kluczowych sektorów przemys∏owych. Integracja z pewnoÊcià b´dzie dla Turcji korzystna, gdy˝ wyeliminuje przejawy gospodarki zamkni´tej dla konkurencji zagranicznej, podniesie wydajnoÊç alokacyjnà gospodarki, co z kolei uczyni kraj lepszym miejscem do inwestowania. Ponadto akcesja Turcji u∏atwi dost´p W pracy: R.E. Baldwin, J.F. Francois, R. Portes, The Costs and Benefits for Eastern Enlargement: The Impact on the EU and Central Europe, „Economic Policy” 1997, przedstawiono bardzo szczegó∏owy opis, w jaki sposób kryteria uprawnieƒ i schematy wydatków zosta∏y dostosowane w trakcie kolejnych akcesji. 29.

(17) Polityczne i ekonomiczne implikacje dla Turcji.... 115. tego kraju do funduszy strukturalnych. Zwi´kszone inwestycje w infrastruktur´ niewàtpliwie przyczynià si´ do ekonomicznego rozwoju; do korzyÊci nale˝y zaliczyç równie˝ korzyÊci z integracji monetarnej oraz migracji tureckiej si∏y roboczej do UE (tabela 4). Tabela 4. Porównanie wst´pnych warunków ekonomicznych Turcji, Bu∏garii, Polski i S∏owenii (wybrane wskaêniki ekonomiczne na rok przed przystàpieniem do negocjacji akcesyjnych) Wyszczególnienie. Turcja Bu∏garia Rumunia Polska S∏owenia. Rok przed rozpoczćiem negocjacji akcesyjnych. 2004. 1999. 1999. 1997. 1997. PKB per capita (PPP) w euro. 6 256. 5 120. 4 980. 7 410. 12 600. 5,8. 2,3. –1,2. 6,8. 4,8. –8,8. –0,9. –1,9. –2,6. –1,2. Sektor publiczny: d∏ug brutto (UE def.) w % PKB. 87,4. 79,3. 24,0. 44,0. 21,6. Stopa inflacji (ceny konsumenta) pod koniec roku, w %. 18,4. 7,0. 54,8. 13,2. 8,8. Rolnictwo. 32,8. 25,8. 41,8. 20,5. 12,7. Przemys∏. 23,9. 28,9. 27,6. 31,9. 40,1. Us∏ugi. 43,3. 45,4. 30,7. 47,5. 47,2. Stopa bezrobocia. 10,8. 15,7. 6,8. 11,2. 7,4. Bilans towarów w % PKB. –4,6. –2,2. –3,5. –0,5. –0,1. Rachunek bie˝àcy w % PKB. –0,8. –4,8. –4,0. –4,0. 0,2. Zagraniczne inwestycje bezpoÊrednie w euro. 267. 292. 243. 342. 1007. Stopa wzrostu PKB (sta∏e ceny) w % Sektor publiczny (skonsolidowany) Nadwy˝ka bud˝etowa (UE def.) w % PKB:. Udzia∏ w zatrudnieniu:. èród∏o: www.databases, AMECO, MFW, Eurostat, Employment in Europe 2003, Commission: Economic Forecast, Spring 2004.. European. Jednak˝e wszystkie dobrodziejstwa wynikajàce z tureckiej integracji z Unià b´dà mia∏y tak˝e swojà cen´. B´dà nià z pewnoÊcià koszty dostosowania zwiàzane z osiàgnićiem stabilnej gospodarki, przyjćiem CAP, liberalizacjà us∏ug i przemys∏u, m.in. energetycznego, oraz dostosowanie do wymogów UE w kwestii ochrony Êrodowiska.Wed∏ug Eurobarometru (2004) 62% ludnoÊci Turcji popiera cz∏onkostwo w UE, co mo˝na wyjaÊniç korzyÊciami ekonomicznymi, których Turcja spodziewa si´ po akcesji. Równie istotne jest uznanie w Turcji nowego systemu rzàdzenia opartego na przestrzeganiu prawa, podobnie jak w Unii. Turcja musi zreformowaç swoje instytucje, aparat administra-.

(18) 116. Jolanta Maroƒ-Zajàc. cyjny, aby sprostaç wymaganiom ró˝nych grup spo∏ecznych. Ponadto poparcie dla UE i cz∏onkostwa Turcji wynika tak˝e z procesu globalizacji oraz uwarunkowaƒ geopolitycznych. Akcesja Turcji wp∏ynie na funkcjonowanie obecnych cz∏onków UE, gdy˝ wraz z jej przy∏àczeniem obecne kraje cz∏onkowskie b´dà mog∏y czerpaç korzyÊci polityczne i ekonomiczne. Nale˝y tak˝e zaznaczyç, ˝e migracja tureckiej si∏y roboczej do Unii wp∏ynie na system opieki spo∏ecznej w paƒstwach cz∏onkowskich. Badania empiryczne skutków ekonomicznych imigracji wykaza∏y stosunkowo ma∏e, w sumie pozytywne skutki. Mo˝liwoÊci zatrudnienia nie zmienià si´ w du˝ym stopniu, dochody s∏abo wykwalifikowanych pracowników spadnà do pewnego stopnia, natomiast kadry wykwalifikowanej wzrosnà. Roczne koszty netto tureckiego cz∏onkostwa b´dzie ponosiç Unia i nale˝y si´ spodziewaç, ˝e b´dzie to doÊç znaczny wydatek, jeÊli zasady CAP i funduszy strukturalnych nie ulegnà zmianie w ciàgu kilku najbli˝szych lat. UE zyska równie˝ w wymiarze politycznym. Turcja stanowi du˝y i szybko rozwijajàcy si´ rynek, jest najwi´kszym rynkiem na Ârodkowym Wschodzie. Wed∏ug danych Banku Âwiatowego, PKB Turcji wynosi 80% PKB Rosji, a le˝àc na przecićiu dróg Europy, Eurazji i Bliskiego Wschodu kraj ten dysponuje w∏aÊciwym potencja∏em, aby odegraç rol´ g∏ównego ogniwa pomi´dzy tymi rynkami. Ju˝ po dostosowaniu tureckiego prawa handlowego firmy b´dà mog∏y tworzyç w Turcji joint ventures oraz wykorzystaç jà jako baz´ eksportowà do Ârodkowego Wschodu i Eurazji. Istambu∏ zaczyna funkcjonowaç jako centrala mi´dzynarodowych korporacji dzia∏ajàcych na Ka∏kazie i w Centralnej Azji, a zatem UE b´dzie czerpaç znaczne zyski ze zwi´kszonego handlu w tym regionie. Ponadto tureckie cz∏onkostwo mog∏oby pomóc w zapewnieniu ochrony i bezpieczeƒstwa na Ba∏kanach i Ka∏kazie, a Unia mog∏aby zwi´kszyç zabezpieczenie energetyczne oraz zmniejszyç wydatki na obron´. Literatura Baldwin R.E., Francois J.F., Portes R., The Costs and Benefits for Eastern Enlargement: The Impact on the EU and Central Europe, „Economic Policy” 1997. Boeri T., Brucker H., The Impact of Eastern Enlargement on Employment and Labour Markets in the EU Member States: Final Report, European Integration Consortium, Berlin 2000. Economist Intelligence Unit, Country Data 2004. „Eubusiness” 2004, nr 13, December. European Commission, 2001 Regular Report on Turkey’s Progress towards Accession, Brussels 2001. European Commission, 2003 Regular Report on Turkey’s Progress towards Accession, Brussels 2003. European Commission, Economic Forecast, Spring 2004. Harrison, G.W., Rutherford T.F., Tarr D.G., Economic Implications for Turkey of a Customs Union with the European Union, „European Economic Review” 1997, vol. 41. IMF Government Finance Statistics, 05.12.2004..

(19) Polityczne i ekonomiczne implikacje dla Turcji.... 117. Jantoƒ-Drozdowska E., Mi´dzynarodowe stosunki gospodarcze, Ars boni et aequi, 2004. OECD, „Miesićznik Statystyczny Handlu Mi´dzynarodowego” 2001, czerwiec. OECD, Agricultural Policies in OECD Countries: Monitoring and Evaluation, Paris 2001. The Common Agricultural Policy, red. C. Ritson, D. Harvey, CAB International, Wallingford 1997. The Economist Intelligence Unit, Country Report Turkey, 2004. „Trend” 2004, grudzieƒ. Turkey, OECD, Paris 2001. UN Population Division, World Population Prospects, 2002. World Trade Report, WTO, Geneva 2003. World Trade Organization, International Trade Statistics, Geneva 2004.. Political and Economic Implications for Turkey in the Context of Accession Negotiations, 2005–2015 Turkey wants to enter the European Union and integrate its economy with the global economy. It is planning to improve its investment climate by making the administrative apparatus more efficient, finishing the monitoring of foreign investments, and by privatising a number of state enterprises, among others, tobacco, telecommunications, energy and banks. In the second half of 2005, talks will begin on commencing accession negotiations (under the condition that Turkey meets the Copenhagen criteria) and the key criteria will be economic factors and implementation of the acquis communautaire. Accession will give Turkey a chance to become a modern, democratic state with large economic potential and an exceptional geopolitical location. On the other hand, the EU will gain an enormous new market, guaranteed energy supplies, as well as military security on its eastern border. The fears or obstacles that exist today, such as a potentially large wave of immigration and influx of cheap, unqualified labour could, in 10 or 15 years, change in character or even vanish altogether..

(20)