Internacjonalizacja usług w Polsce

Pełen tekst

(1)677. 2005. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Anna Czubała Agata Jonas Tomasz Smoleń Katedra Marketingu. Internacjonalizacja usług w Polsce 1. Formy internacjonalizacji Internacjonalizacja oznacza proces włączania się przedsiębiorstw w działalność gospodarczą poza krajem macierzystym i jest procesem dwustronnym. Ma ona znaczenie nie tylko dla podejmujących ją firm, ale także dla całej gospodarki. Z jednej strony internacjonalizacja sektora usług w Polsce może odbywać się drogą ekspansji polskich przedsiębiorstw usługowych na rynki zagraniczne (internacjonalizacja aktywna), z drugiej zaś – poprzez podejmowanie w naszym kraju działalności przez zagranicznych inwestorów (internacjonalizacja pasywna). Przedmiotem rozważań w referacie są formy internacjonalizacji pasywnej. Chodzi w nim głównie o ustalenie znaczenia kapitału zagranicznego dla rozwoju sektora i marketingu usług w Polsce w okresie transformacji systemowej. Już w początkowych jej latach pojawiły się w Polsce pierwsze firmy zagraniczne, a ich napływ i zaangażowanie kapitałowe znacząco wzrosły po 1995 r. Zagraniczne przedsiębiorstwa usługowe transferują do Polski kapitał, aporty rzeczowe oraz tzw. kluczowe kompetencje, czyli wiedzę i doświadczenie w zakresie organizacji procesu świadczenia usług. Dzięki ich napływowi podmiotowa, techniczna i organizacyjna struktura polskiego sektora usług, technologie świadczenia usług i obsługi klientów upodabniają się do rozwiązań stosowanych w innych krajach. W wielu branżach usług (takich jak np. handel, gastronomia, hotelarstwo i in.) znacząco zmniejsza to dystans dzielący nas od krajów wysoko rozwiniętych. Usługi są specyficznym produktem także w obrocie międzynarodowym. Takie ich cechy, jak niematerialność, duże zazwyczaj zaangażowanie nabywcy w procesie świadczenia, interakcyjność usługodawcy i usługobiorcy, heterogeniczny charakter tego samego typu usług w różnych krajach i brak transgranicznego fizycznego przepływu, w znacznym stopniu decydują o możliwościach, zakresie przestrzennym i formach ich internacjonalizacji..

(2) 34. Anna Czubała, Agata Jonas, Tomasz Smoleń. Formę internacjonalizacji można zdefiniować jako instytucjonalne rozwiązanie, które umożliwia wejście produktów, technologii, umiejętności lub innych zasobów przedsiębiorstwa na zagraniczny rynek1. W literaturze anglojęzycznej wyróżnia się zazwyczaj pięć form internacjonalizacji usług: – eksport bezpośredni, który polega na wykonaniu określonej usługi w kraju zlecającego usługę przez pracownika firmy zagranicznej (np. usługi doradcze, naprawcze, szkoleniowe, eksperckie), – eksport w systemie (client following, leader following), gdy zagraniczna firma usługowa wspiera firmę eksportującą towary lub inną firmę usługową i podąża za dotychczasowymi swoimi klientami, towarzysząc im w zdobywaniu rynków zagranicznych (np. usługi logistyczne, projektowe, reklamowe, bankowe), – bezpośrednie wejście, które polega na przejęciu przez firmę zagraniczną lokalnego przedsiębiorstwa, utworzeniu spółki joint venture z firmą lokalną oraz na inwestycjach bezpośrednich (np. otwieranie przedstawicielstw, filii, spółek-córek itp.), – pośrednie wejście, gdy firma zagraniczna chcąc uniknąć bezpośredniego inwestowania, transferuje przez granice prawa do częściowego lub całkowitego korzystania z jej znaku, praw publikowania, know-how (sprzedaż licencji) lub zawiera długookresowe porozumienie o współpracę z niezależnymi przedsiębiorstwami i za opłatą zezwala im na korzystanie z marki, technologii, wypracowanej koncepcji marketingowej (franchising), – wejście z wykorzystaniem technologii teleinformatycznych (marketing elektroniczny), który polega na wykorzystywaniu przez zagraniczną firmę usługową zaawansowanych technologii, tj. Internet, telewizja satelitarna i cyfrowa, telefon, faks i in., w celu dotarcia z ofertą świadczenia usług do zagranicznych rynków2. W literaturze polskiej dotyczącej problematyki usług wyróżnia się zazwyczaj następujące formy ich internacjonalizacji3: – eksport bezpośredni i pośredni, – kooperację niekapitałową (sprzedaż licencji, franchising, kontrakt menedżerski), – formy kooperacji kapitałowej (joint ventures, alianse kapitałowe polegające na wykupie części udziałów partnera), – inwestycje bezpośrednie (wykup za granicą przedsiębiorstwa usługowego, sieci punktów usługowych, budowa nowego własnego przedsiębiorstwa – filii, spółki-córki, oddziału). 1 Por. F.R. Root, Entry. Strategies for International Markets, Lexington Books, Lexington 1994, s. 24. Cyt. za: A. Lenartowicz-Łysiak, Marketing międzynarodowy usług [w:] Marketing globalny i jego strategie. Uwarunkowania, podstawowe opcje, instrumenty, pod red. L. Żabińskiego, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice 2002, s. 77. 2 Por. C. Groenroos, International Strategies for Services, „Journal of Services Marketing” 1999, nr 4/5. S. Vandermerwe, M. Chadwick, The Internationalisation of Services, „Services Industries Journal” 1989, nr 1. 3 Por. W. Grzegorczyk, Strategie marketingowe przedsiębiorstw na rynkach zagranicznych, Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 2002, s. 38–52; T. Domański, Strategie marketingowe dużych sieci handlowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Łódź 2001, s. 88–93..

(3) Internacjonalizacja usług w Polsce. 35. W powyższej klasyfikacji pomija się jeszcze internacjonalizację usług wykorzystującą dynamicznie rozwijającą się technologię informatyczną, która ogranicza potrzebę bezpośrednich, osobistych kontaktów usługodawcy i usługobiorcy, uniezależnia rozwój firm usługowych od lokalizacji, pozwala na eksport usług poprzez elektroniczną transmisję do zagranicznego nabywcy.. 2. Poziom rozwoju sektora usług w Polsce na tle krajów Unii Europejskiej Określenie znaczenia kapitału zagranicznego w rozwoju sektora usług w Polsce wymaga wcześniejszego przyjrzenia się temu obszarowi. Za jedną z podstawowych miar poziomu rozwoju sektora usług przyjmuje się wskaźnik udziału pracujących w tym dziale gospodarki do ogólnej liczby zatrudnionych. Jak wynika z tabeli 1, poziom zatrudnienia w sferze usług jest w poszczególnych krajach Unii Europejskiej znacznie zróżnicowany, jednak w prawie wszystkich przypadkach wyższy niż w Polsce. Rozwój sfery usług w Polsce porównywalny jest jedynie z jej poziomem w Portugalii, jednym z najsłabiej rozwiniętych krajów „piętnastki”. Ale już w stosunku do Grecji, państwa o porównywalnym do Portugalii potencjale, dzieli nas 8,6 punktu procentowego. W porównaniu z krajami najbardziej rozwiniętymi różnice te sięgają ponad 20 punktów procentowych. Przykładowo, udział osób zatrudnionych w usługach jest – w stosunku do wszystkich pracujących – w Polsce niższy o 22,8 punktu procentowego niż we Francji, o 22,5 punktu procentowego niż w Holandii i o 21,7 punktu procentowego niż w Szwecji. Podobnie jak ogólny wskaźnik poziomu zatrudnienia w sektorze usług, zróżnicowana jest w krajach Unii Europejskiej także struktura zatrudnienia w poszczególnych rodzajach działalności usługowej. Ciekawie przedstawia się porównanie tej struktury w Polsce i w krajach „piętnastki”. W przypadku takich sekcji, jak „hotele i restauracje” oraz „obsługa nieruchomości” i „obsługa firm” udział zatrudnionych osób w ogólnej liczbie pracujących w naszym kraju jest niższy niż we wszystkich krajach UE. W pozostałych sekcjach mieści się on między najniższą i najwyższą wartością właściwą dla tych państw, jest jednak niższy od średniej europejskiej. Różnice te wynoszą w przypadku poszczególnych sekcji odpowiednio: dla „ochrony zdrowia i opieki społecznej” – 3,3, dla „administracji publicznej” – 1,7, dla „pośrednictwa finansowego” – 1,3, dla „handlu i napraw” – 1,0 i dla „transportu, gospodarki magazynowej i łączności” – 0,5 punktu procentowego. Jedyną sekcją usług, w której udział zatrudnionych w Polsce jest wyższy od średniej dla państw UE jest „edukacja” (7% ogółu zatrudnionych w Polsce w stosunku do 6,3% w krajach UE). Jest on zarazem jedynie o 0,9 punktu procentowego niższy niż w przypadku Szwecji i Wielkiej Brytanii – krajów o najwyższym odsetku osób pracujących w edukacji. Analiza wskaźników udziału zatrudnionych w usługach ogółem, a także w poszczególnych rodzajach działalności usługowej w stosunku do wszystkich pracujących pozwala na stwierdzenie, że stopień rozwoju sektora usług w Polsce jest niż-.

(4) 1995 2000a. 1995 2000 1995 2000 1995 2000 1995 2000 1995 2000 1995 2000b. Dania. Finlandia. 1995 2000 1995 2000 1995 2000. Niemcy. Szwecja. Portugalia. 1995 2000a. Luksemburg. Irlandia. Hiszpania. Holandia. Grecja. Francja. Belgia. 1995 2000 1995. Lata. Austria. Kraj. 60,8 63,5 68,6 71,0 68,6 69,7 64,6 66,1 68,1 73,3 56,3 59,1 70,1 73,0 60,7 63,3 59,4 61,9 65,4 70,4 60,4 63,8 55,3 49,6 71,0 72,2. Ogółem usługi. 15,5 15,7 15,2 14,0 14,2 13,7 11,3 11,8 16,7 – 16,3 17,2 16,2 16,7 16,7 19,9 13,8 14,0 15,7 15,7 14,3 14,2 14,9 14,7 12,8 12,5. handel i naprawy 5,9 7,1 – – 7,1 8,4 8,4 10,1 – – 3,9 5,0 9,6 12,2 5,4 7,2 6,1 8,5 9,9 12,4 6,0 8,0 4,8 4,2 9,4 11,2. 6,6 6,7 32,6d 33,5d 6,4 6,2 6,7 5,7 – – 7,1 7,4 7,7 6,3 6,4 6,4 5,5 4,7 4,7 4,8 9,3 8,5 7,5 6,5 5,0 5,4 5,9 6,0 – – 7,1 7,4 6,6 6,9 – – 5,7 6,1 6,5 5,9 5,6 5,6 6,9 6,3 6,7 4,7 5,1 5,3 6,8 5,5 7,2 7,9. 6,3 6,5 7,5 7,8 7,2 6,8 7,7 7,3 6,3 – 6,5 6,4 5,9 6,1 6,0 6,0 4,5 6,0 7,3 8,0 5,6 5,5 4,1 3,7 6,5 6,7. 3,5 3,7 10,0c 12,5c 2,9 2,9 2,3 2,1 – – 2,4 2,7 3,2 3,6 2,6 2,6 3,7 3,8 10,3 10,1 3,6 3,6 2,9 1,8 2,1 2,1. 5,3 5,7 3,3 3,2 2,4 2,6 2,8 3,2 – – 5,9 6,4 3,5 3,7 6,3 6,3 5,5 6,4 4,7 4,6 2,9 3,3 4,9 5,2 2,5 2,8. edukacja. administracja transport, obsługa publiczna gospodarka pośrednictwo hotele nieruchomoi obrona i restauracje magazynowa finansowe ści i firm narodowa i łączność. Rodzaje działalności usługowej. 7,4 7,9 – – 16,6 17,0 14,0 13,8 14,0 – 4,3 4,7 13,6 13,9 5,1 5,4 8,1 7,5 4,0 6,1 8,7 10,1 4,9 4,9 20,6 18,5. ochrona zdrowia i opieka socjalna. 4,4 4,2 – – 4,7 4,7 4,8 5,2 – – 4,2 3,2 3,9 4,6 6,6 3,9 5,3 4,7 2,1 4,0 4,9 5,3 4,5 3,1 4,9 5,1. pozostała działalność usługowa. Tabela 1. Struktura pracujących w poszczególnych rodzajach działalności usługowej w krajach Unii Europejskiej i w Polsce w 1995 i 2000 r. (w %). 36. Anna Czubała, Agata Jonas, Tomasz Smoleń.

(5) 1995 2000b. 1995 2000 1995 2000. Wielka Brytania. Włochy. 69,7 71,6 59,7 61,8 45,3 50,5. Ogółem usługi. 15,7 15,5 15,9 15,9 12,2 14,1. handel i naprawy. 3,4 3,8 1,3 1,7. 4,5 4,2. 6,4 6,6 5,3 5,6 5,8 6,1. 4,5 4,3 3,2 3,1 2,0 2,6. 9,3 10,9 5,3 7,0 2,3 3,7. 6,0 6,0 9,2 9,1 4,6 5,3. administracja transport, obsługa publiczna gospodarka pośrednictwo hotele nieruchomoi obrona i restauracje magazynowa finansowe ści i firm narodowa i łączność. Rodzaje działalności usługowej ochrona zdrowia i opieka socjalna 10,6 11,0 6,2 6,1 6,6 6,5. edukacja. 7,4 7,9 7,0 6,9 6,8 7,0. 4,2 4,3 3,7 3,5. 5,3 5,2. pozostała działalność usługowa. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Yearbook of Labour Statistics 2001.. a – dane z 1998 r., b – dane z 1999 r., c – łącznie liczba zatrudnionych w pośrednictwie finansowym oraz w obsłudze nieruchomości i firm, d – liczba zatrudnionych w pozostałych rodzajach działalności usługowej. Polska. Lata. Kraj. cd. tabeli 1. Internacjonalizacja usług w Polsce 37.

(6) 38. Anna Czubała, Agata Jonas, Tomasz Smoleń. szy niż w krajach Unii Europejskiej. Polska nadrabia jednak powoli dystans dzielący ją od Europy. Świadczy o tym wyższy w porównaniu z danymi dotyczącymi państw Unii Europejskiej wzrost omawianego wskaźnika. W ciągu dziesięciu lat odsetek zatrudnionych w usługach wzrósł w Polsce o 12,5 punktu procentowego4. O podnoszeniu się znaczenia usług w gospodarce polskiej i powolnym niwelowaniu dzielącego nas od Unii Europejskiej dystansu świadczy także wzrost udziału sfery usług w wartości dodanej brutto. W 1995 r. udział ten wynosił 54%, a w 2000 r. – 62%, wzrósł więc w przeciągu pięciu lat o 8 punktów procentowych, w porównaniu z 5-punktową zmianą w krajach Unii Europejskiej (z 67% do 72%)5. Jednak mimo szybszego niż w krajach Piętnastki wzrostu nie udało się nam osiągnąć ich poziomu z 1995 r.. 3. Eksport i import usług Jedną z form internacjonalizacji jest eksport. Jego wielkość, dynamika i udział w międzynarodowej wymianie świadczy o poziomie rozwoju i konkurencyjności analizowanego sektora usług na rynkach zagranicznych. Z tego punktu widzenia ważne jest porównanie wartości polskiego eksportu i importu usług. Jak wynika z danych zawartych w tabeli 2, w latach 1991–2002 wraz z systematycznym, prawie 2,5-krotnym wzrostem wartości usług eksportowanych przez Polskę następował wzrost wartości importu usług – blisko 3,6-krotnie. Od 1996 r. bilans Polski w handlu zagranicznym usług ma wartość ujemną (z wyjątkiem 1997 r.). Sukcesywne zwiększanie się ujemnej wartości salda zostało zahamowane w 2001 r., ale już w 2002 r. ponownie wzrosło. Utrzymująca się od lat nadwyżka wartości importu usług nad ich eksportem z Polski świadczy o „pogarszaniu się konkurencyjności polskiego sektora usług na forum międzynarodowym”6. Spośród trzech grup działalności usługowej wyróżnionych w klasyfikacji GUS, zarówno w imporcie, jak i w eksporcie, największy udział mają „usługi pozostałe” (por. tab. 3). Do tej grupy zaliczane są m.in. usługi pocztowo-telekomunikacyjne, budowlane, ubezpieczenia i reasekuracja, usługi finansowe, usługi informatyczne i informacyjne, prawa autorskie i licencje, usługi kulturalne i rekreacyjne, usługi rządowe oraz pozostałe usługi handlowe. W całym badanym okresie, z wyjątkiem 1991 r., import tych usług był większy od eksportu o 13–100%. Podobna tendencja wystąpiła w grupie „podróże”. Jedynym działem usług, w którym wpływy ze sprzedaży na rynkach zagranicznych były większe od zakupów, był transport. W latach 1991–2002 usługi pozostałe stanowiły 44–60% wartości eksportu usług. W tym samym czasie stanowiły one ok. 70% wartości usług importowanych. W przeciągu dekady zmniejszył się udział usług transportowych w eksporcie usług 4. W 1990 r. udział zatrudnionych w usługach w ogólnej liczbie pracujących wynosił w Polsce. 38%. 5. Rocznik Statystyczny 2002, GUS, Warszawa 2002, s. 617.. 6. L. Kuczewska, Polski handel usługami na arenie międzynarodowej, „Handel Wewnętrzny”.

(7) 39. Internacjonalizacja usług w Polsce. (zmiana z 47 do 26% wartości eksportu usług). Udział usług transportowych kształtował się stabilnie w przedziale 10–20% wartości importowanych usług w analogicznym okresie. W tym czasie prawie potrojony został udział „podróży zagranicznych” w sprzedaży usług. Jednocześnie prawie podwojony został udział wspomnianej grupy usług w ogólnej wartości importu usług. Tabela 2. Handel zagraniczny usługami w Polsce w latach 1991–2002 (w mln USD) Usługi. 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 285. Usługi saldo. 347. 376. 59. 146 –213. 305 –488 –1631 –1686 –976 –1005. Usługi wpływy: transport podróże zagraniczne pozostałe. 1662 1618 1857 2102 3192 3383 3724 3683 975 935 1089 848 1062 853 755 625. 3298 3505 3988 868 1038 724. 3992 1118. 665 590 435 222 126 131 873 1128 1908 2013 2045 2043. 920 816 665 1909 1821 2030. 997 1877. Usługi wypłaty: transport podróże zagraniczne pozostałe. 1377 1271 1481 2043 3046 3596 3419 4171 531 408 570 457 272 242 219 356. 4929 5191 4964 664 644 546. 4997 676. 769 679 625 422 316 181 132 920 1058 1455 2167 2401 2332 2871. 937 907 821 3562 3640 3363. 931 3390. 138 899. 139 882. 152 711. Źródło: Rocznik statystyczny handlu zagranicznego 2001, GUS, Warszawa 2001, s. 151; Rocznik statystyczny handlu zagranicznego 2003, GUS, Warszawa 2003, s. 146.. Tabela 3. Usługi w bilansie płatniczym na bazie płatności oraz w bilansie płatniczym na bazie transakcji w 2002 r. (w mln USD). Usługi. Przychody. Rozchody. Saldo. dane na bazie. dane na bazie. dane na bazie. płatności transakcji płatności transakcji płatności transakcji Ogółem Transportowe Podróże zagraniczne Pocztowe i telekomunikacyjne Ubezpieczeniowe i reasekuracja Finansowe Budowlane Informatyczne i informacyjne Prawa autorskie i licencje Pozostałe handlowe Kulturalne i rekreacyjne Rządowe. 3992 1118 997 137 225 119 93 88 20 1130 60 5. 10035 3270 4314 164 214 135 550 99 34 1189 61 5. 4997 676 931 169 352 173 235 232 419 1573 150 87. 9186 1819 3202 188 351 207 338 272 557 2000 155 97. –1005 442 66 –32 –127 –54 –142 –144 –399 –443 –90 –82. 849 1451 1112 –24 –137 –72 212 –173 –523 –811 –94 –92. Źródło: Bilans płatniczy na bazie transakcji oraz bilans aktywów i pasywów zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej za 2002 rok, Warszawa, wrzesień 2003, s. 15; http://www.nbp.pl/publikacje/index.html, 28 stycznia 2003 r..

(8) 40. Anna Czubała, Agata Jonas, Tomasz Smoleń. 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 –1000 –2000. 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 wp ywy. wyp aty. bilans. Rys. 1. Import i eksport usług w Polsce w latach 1991–2002 (w mln USD) Źródło: opracowanie własne na podstawie tabeli 2.. Obroty usługowe zaprezentowane w bilansie płatniczym RP za 2002 r. są przedstawiane dwojako: na podstawie płatności, obejmujące głównie salda dokonywanych za pośrednictwem banków rozliczeń z nierezydentami z tytułu świadczonych usług, oraz na podstawie transakcji, zawierające dodatkowo uzyskane od podmiotów gospodarczych informacje o przychodach i rozchodach, transakcjach usługowych rozliczanych poprzez rachunki bankowe przedsiębiorstw w bankach za granicą, usługach świadczonych na kredyt, jak również rozliczanych w ramach kompensowania wierzytelności. Bilans płatniczy na podstawie transakcji pozwala na uzyskanie pełniejszego obrazu obrotów firm usługowych z zagranicą7. Istotne różnice w obu systemach naliczania bilansu występują w danych dotyczących obrotu podróży zagranicznych oraz usług transportowych (por. tab. 3). Dane potwierdzają jednak sformułowany uprzednio wniosek o nadwyżce eksportu nad importem w dziedzinie transportu i podróży zagranicznych. Wysokość dodatniego salda w tych usługach nie była jednak w stanie zrównoważyć ujemnej jego wielkości w ubezpieczeniach, usługach pocztowych i telekomunikacyjnych, finansowych, budowlanych, informatycznych i informacyjnych, pozostałych handlowych, kulturalnych i rekreacyjnych, rządowych, a także wymiany praw autorskich i licencji. W całym zaś okresie po 1990 r. udział polskiego eksportu usług w międzynarodowej wymianie usług nie zmienia się i wynosi 0,6%8. 7. Bilans płatniczy na bazie transakcji.... 8. J. Brzozowski, Usługowy mit, „Boss – Gospodarka” 2003, nr 6, s. 14..

(9) 41. Internacjonalizacja usług w Polsce. 4. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce Polska jest największym odbiorcą inwestycji zagranicznych w Europie Środkowej i Wschodniej. W 2001 r. udział Polski w bezpośrednich inwestycjach zagranicznych w tym regionie wynosił 26,3%. Mniej korzystna jest pozycja Polski pod względem napływu inwestycji per capita (por. tab. 4). Pod tym względem zdecydowanym liderem są Czechy. Nasz kraj wyprzedzają także Słowenia, Węgry, Estonia, Łotwa i Chorwacja. Tabela 4. Udział państw Europy Środkowej i Wschodniej w bezpośrednich inwestycjach zagranicznych w 2000 r. Kraj Polska Czechy Węgry Rosja Rumunia Chorwacja Ukraina Słowacja Bułgaria Słowenia Estonia Litwa Łotwa Białoruś Jugosławia Albania Bośnia i Hercegowina Macedonia Mołdawia Europa Środkowa i Wschodnia ogółem. Inwestycje na 1 mieszkańca (w USD). Udział w inwestycjach (w %). 870 2055 1984 133 292 1060 78 683 418 1411 1891 636 884 124 93 182 86 188 103. 25,8 16,2 15,3 14,8 5,0 3,8 3,0 2,8 2,6 2,2 2,0 1,8 1,6 1,0 0,7 0,4 0,3 0,3 0,3. 385. 100,0. Źródło: U. Kopeć, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w gospodarce światowej i w krajach Europy Środkowej i Wschodniej [w:] Inwestycje zagraniczne w Polsce. Raport roczny, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2002.. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski rozpoczął się w 1993 r. Na koniec 2002 r. wartość tych inwestycji wyniosła 61 447,6 mln USD. Rekordowy pod względem napływu inwestycji był rok 2000 (zob. rys. 2). Od następnego roku wartość kapitałów zagranicznych inwestowanych w Polsce maleje. Za podstawowe przyczyny ich spadku uważa się przede wszystkim mniejsze wpływy z prywatyzacji, pogorszenie wskaźników makroekonomicznych, zmiany wewnętrznych przepisów.

(10) 42. Anna Czubała, Agata Jonas, Tomasz Smoleń. w Polsce (dotyczących m.in. specjalnych stref ekonomicznych), spowolnienie wzrostu gospodarczego w USA i w Niemczech oraz słaby system promocji Polski za granicą9.. 12000. 10601 9574. 10000. 7891. 8000 5197. 6000 4000 2000 0. 2830. 8295,2 7380. 5678. 2510 1491. 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002. Rys. 2. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski w latach 1993–2002 (w mln USD) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Państwowej Agencji Inwestycji Zagranicznych.. Do 1998 r. inwestycje zagraniczne koncentrowały się głównie na działalności produkcyjnej (por. tab. 5 i 6). Rok 1999 był pierwszym, w którym kapitał zagraniczny zainwestowany został przede wszystkim w sferę usług (por. rys. 3). Aż dwie trzecie inwestycji zagranicznych zostało w omawianym roku przeznaczone na działalność usługową, przede wszystkim w pośrednictwo finansowe oraz transport i łączność. Na liście największych inwestorów w 1999 r. sześć pierwszych miejsc zajmowały instytucje usługowe (tab. 6). Sektor usług pozostawał największym odbiorcom inwestycji zagranicznych do 2001 r., choć jego udział w inwestycjach absorbowanych w poszczególnych latach malał. Rok 2000 przyniósł największy przyrost inwestycji w dziedzinie transportu i łączności, co wynikało z prywatyzacji Telekomunikacji Polskiej SA i France Telekom, natomiast w 2001 r. główny obszar inwestowania stanowiły handel i naprawy. W 2001 r. po raz pierwszy udział sektora usług w ogólnej sumie zainwestowanego w Polsce kapitału zagranicznego przewyższył udział sfery przemysłowej (wynosił on odpowiednio 50,6% i 49,3%). 9 P. Ważniewski, Ocena atrakcyjności Polski dla inwestorów zagranicznych na tle krajów Europy Środkowej i Wschodniej [w:] Inwestycje zagraniczne w Polsce....

(11) 43. Internacjonalizacja usług w Polsce. 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0. 1998. 1999. inwestycje ogółem. 2000. 2001. 2002. inwestycje w przemysł. inwestycje w usługi. Rys. 3. Inwestycje zagraniczne w działalności usługowej i w przemyśle (w mln USD) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Państwowej Agencji Inwestycji Zagranicznych.. Struktura branżowa inwestycji zagranicznych w 2002 r. odbiega od trendów z poprzednich trzech lat. Ponownie zaczęły dominować projekty realizowane w sektorze przemysłowym. W porównaniu z rokiem poprzednim wzrost wartości inwestycji ulokowanych w tym sektorze nastąpił przede wszystkim kosztem spadku poziomu inwestycji poniesionych na działalność handlową i pośrednictwo finansowe. Wielkość kapitałów zagranicznych ulokowana w działalności handlowej w 2002 r. była prawie o 10 punktów procentowych niższa niż w roku poprzednim, w przypadku pośrednictwa finansowego spadek ten wyniósł 11,5 punktu procentowego. Obniżenie wartości inwestycji zagranicznych w tych sektorach wynikało głównie z zakończenia projektów realizowanych w poprzednich latach oraz z procesów konsolidacji tego sektora10. Spadek napływu inwestycji do sektora usług spowodował, że zmalała różnica pomiędzy jego udziałem a udziałem sektora przemysłowego w ogólnej sumie kapitałów zagranicznych zainwestowanych w Polsce. W końcu 2002 r. wynosiła ona odpowiednio: dla usług 50,25%, a dla przemysłu 49,7%.. 10 Przykładem konsolidacji w sektorze handlu detalicznego jest przejęcie niemieckiej sieci hipermarketów Hit przez brytyjskie Tesco..

(12) 44. Anna Czubała, Agata Jonas, Tomasz Smoleń. Tabela 7. Najwięksi inwestorzy indywidualni w latach 1999–2002 Inwestor. Wartość inwestycji w mln USD. Rodzaj działalności. 1999 1. Vivendi 2. UPC 3. Unicredito Italiano 4. Eureko BV 5. Allied Irish Bank 6. Bayerische HypoVereinsbank 7. Daewoo 8. Acciona 9. RAO Gazprom 10. Jeromino Mortins Holding. 1204,2 1200,0 1042,0 601,4 582,0 276,0 194,0 165,0 151,6 142,0. 1. France Telekom 2. Citibank 3. Vattenfall 4. Bank Austria 5. Telia 6. GM Corporation 7. GE 8. Philips 9. Alstrom 10. Shell. 3136,3 1064,0 438,8 392,4 314,6 300,0 291,4 255,7 255,0 238,0. telekomunikacja media i rozrywka bankowość ubezpieczenia bankowość bankowość motoryzacja i budownictwo budownictwo, handel budownictwo, handel handel. 2000 telekomunikacja pośrednictwo finansowe energetyka pośrednictwo finansowe telekomunikacja produkcja sprzętu transportowego produkcja sprzętu elektronicznego produkcja sprzętu elektronicznego produkcja sprzętu elektronicznego energetyka, dystrybucja paliw. 2001 1. Casino 2. Carrefour 3. KBC Bank 4. Tesco Plc 5. Electricité de France Internationale 6. Metro AG 7. HVB 8. Crédit Agricole 9. British American Tabacco 10. Sampo. 783,0 628,7 583,2 411,6 411,0 375,0 358,0 260,0 212,0 197,0. handel i naprawy handel i naprawy pośrednictwo finansowe handel i naprawy zaopatrzenie w energię elektryczną, gaz i wodę handel i naprawy pośrednictwo finansowe pośrednictwo finansowe produkcja wyrobów tytoniowych pośrednictwo finansowe. 2002 1. KBC Bank N.V. 2. RWE Plus AG. 442,0 388,0. pośrednictwo finansowe zaopatrzenie w energię elektryczną, gaz i wodę.

(13) 45. Internacjonalizacja usług w Polsce. cd. tabeli 7 3. Tesco 4. Rodamco 5. EBRD 6. ITI Group 7. Energis Plc 8. Crédit Agricole 9. Glaxo SmithKline 10. Volkswagen. 320,0 240,0 239,6 150,0 150,0 146,8 139,5 126,7. handel i naprawy budownictwo inwestycje kapitałowe media i rozrywka telekomunikacja pośrednictwo finansowe produkcja farmaceutyków produkcja sprzętu transportowego. Źródło: dane Państwowej Agencji Inwestycji Zagranicznych.. 5. Spółki z kapitałem zagranicznym w sektorze usług Znaczenie inwestycji zagranicznych dla rozwoju sektora usług w Polsce obrazuje udział spółek z kapitałem zagranicznym (tab. 8). Największy odsetek firm z udziałem kapitału zagranicznego stanowią podmioty działające w sekcjach „hotele i restauracje” – 37% ogółu spółek, „handel i naprawy” – 27,8% oraz „transport, gospodarka magazynowa i łączność” – 24,6%, a więc w sektorze usług. We wszystkich wymienionych rodzajach działalności udział spółek z kapitałem zagranicznym maleje. Wydaje się jednak, że jest to w mniejszym stopniu efekt wycofywania się kapitału zagranicznego, a w większym – procesów konsolidacyjnych. Na malejący udział spółek z kapitałem zagranicznym w ogólnej liczbie podmiotów gospodarczych wpływ miał także charakter dokonywanych inwestycji. W coraz większym stopniu są one związane z powiększaniem skali działania przez istniejące już firmy, a nie z tworzeniem nowych przedsiębiorstw. Stosunkowo wysoki udział spółek z kapitałem zagranicznym nie świadczy jeszcze o znacznym wpływie tego kapitału na rozwój sektora usług. Lokowanie kapitału zagranicznego w Polsce może bowiem polegać na przejmowaniu istniejących już przedsiębiorstw, co nie spowoduje wzrostu liczby firm działających w danych branżach ani wzrostu zatrudnienia w sektorze usług. Wśród spółek z udziałem kapitału zagranicznego istniejących w 2000 r. 11% to firmy nowo powstałe. Najwięcej, bo ponad 1/3 nowych spółek powstała w sferze handlu. Wśród nowo powstałych firm duży odsetek stanowią także przedsiębiorstwa zajmujące się obsługą nieruchomości i firm. O dużym znaczeniu kapitału zagranicznego w rozwoju sfery usług świadczy także rosnąca rola jako pracodawców firm z jego udziałem. Prawie 60% Polaków zatrudnionych w bankach pracuje w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego (tab. 9). Spółki te były także liczącym się pracodawcą w działalności związanej z hotelami i restauracjami, handlem i naprawami oraz transportem, gospodarką magazynową i łącznością. Warto także zaznaczyć, że udział zatrudnionych w spół-.

(14) 46. Anna Czubała, Agata Jonas, Tomasz Smoleń. kach z udziałem kapitału zagranicznego w stosunku do ogółu zatrudnionych powiększał się z roku na rok we wszystkich rodzajach działalności usługowej. Tabela 8. Udział spółek prawa handlowego z udziałem kapitału zagranicznego w ogólnej liczbie podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w rejestrze REGON w latach 1994–2001 według sekcji PKD w % (stan na dzień 31 XII) Wyszczególnienie Rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo Przemysł. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 3,2. 4,8. 5,8. 6,6. 7,3. 7,9. 8,4. 8,9. 20,5. 22,6. 23,9. 24,9. 25,6. 25,9. 25,8. 24,8. 8,5. 10,1. 11,5. 12,8. 14,0. 14,6. 15,2. 15,0. Handel i naprawy. 19,3. 22,2. 24,7. 26,8. 28,2. 29,2. 29,7. 27,8. Hotele i restauracje. 29,8. 33,6. 36,5. 38,1. 39,4. 40,3. 39,2. 37,0. Transport, gospodarka magazynowa i łączność. Budownictwo. 20,7. 22,9. 24,4. 28,7. 26,3. 26,1. 25,9. 24,6. Pośrednictwo finansowe. 6,6. 7,2. 8,1. 9,2. 10,1. 11,0. 10,6. 10,2. Obsługa nieruchomości i firm. 9,2. 10,1. 11,0. 11,2. 9,1. 8,0. 6,9. 5,8. Edukacja. 0,4. 0,5. 0,5. 0,6. 0,7. 0,7. 0,7. 0,7. Ochrona zdrowia i opieka społeczna. 1,0. 1,1. 1,1. 1,3. 1,4. 1,4. 1,4. 1,4. 10,1. 11,5. 12,0. 12,6. 12,5. 12,1. 11,5. 10,5. Ogółem. Źródło: J. Chojna, Miejsce podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego w gospodarce narodowej Polski [w:] Inwestycje zagraniczne w Polsce.... W porównaniu z ogólną liczbą spółek z kapitałem zagranicznym oraz miejscem, jakie bezpośrednie inwestycje zagraniczne zajmują w gospodarce polskiej, ich udział w całkowitym zatrudnieniu wydaje się stosunkowo niski. Wynika to prawdopodobnie z faktu oszczędniejszego gospodarowania czynnikiem pracy w tej grupie przedsiębiorstw. Wydajność pracy mierzona przychodami w przeliczeniu na jednego zatrudnionego jest w firmach z kapitałem zagranicznym zdecydowanie wyższa niż w pozostałych przedsiębiorstwach we wszystkich rodzajach działalności. W sferze usług różnice te są najbardziej widoczne w sekcjach „transport, gospodarka magazynowa i łączność” oraz „obsługa nieruchomości i firm”. W obu przypadkach wydajność pracy w spółkach zagranicznych jest trzykrotnie wyższa niż w pozostałych (por. tab. 10). Poza wpływem kapitału zagranicznego na rozwój sektora usług mierzonym wzrostem zatrudnienia w tej sferze działalności oraz podniesieniem wydajności pracy, konieczne jest rozważenie roli, jaką odegrał on w procesie restrukturyzacji i modernizacji przejmowanych firm usługowych. W sprywatyzowanych przedsiębiorstwach przejętych przez kapitał zagraniczny zaobserwować można szybką adaptację do warunków gospodarki rynkowej, poprawę wyników ekonomicznych, wzrost płac oraz innowacyjności. Mimo spadającej aktywności inwestycyjnej podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego ich znaczenie w procesach przebudowy technologicznej i rozwoju sfery usług jest nadal kluczowe..

(15) 47. Internacjonalizacja usług w Polsce. Tabela 9. Zatrudnienie w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego na tle ogólnego zatrudnienia podmiotów gospodarki narodowej w latach 1998–2000 według sekcji PKD 1998. Wyszczególnienie. 1999. 2000. udział udział udział w ogólnym liczba w ogólnym liczba w ogólnym liczba zatrudnio- zatrudnieniu zatrudnio- zatrudnieniu zatrudnio- zatrudnieniu w sektorze nych w sektorze nych w sektorze nych w spółkach przedsię- w spółkach przedsię- w spółkach przedsiębiorstw (w tys.) biorstw (w tys.) biorstw (w tys.) (w %) (w %) (w %). Przemysł. 515,8. 18,9. 547,4. 21,7. 248,9. 23,3. 24,6. 5,3. 27,6. 6,3. 26,0. 6,4. Budownictwo. 132,3. 17,5. 152,3. 21,1. 160,6. 22,5. Hotele i restauracje. 15,1. 27,3. 16,6. 30,9. 26,6. 46,6. Transport, gospodarka magazynowa i łączność. 98,3. 16,1. 97,8. 16,9. 101,8. 18,5. Pośrednictwo finansowe (banki). –. –. 63,4. 42,4. 84,4. 58,5. Obsługa nieruchomości i firm. 37,7. 9,8. 43,4. 12,0. 45,6. 11,2. Handel i naprawy. Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Chojna, op. cit.. Tabela 10. Przychody z całokształtu działalności w przeliczeniu na jednego zatrudnionego w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego i w podmiotach bez kapitału zagranicznego według sekcji PKD w 2000 r.. Wyszczególnienie. Przychody spółek z udziałem Przychody podmiotów kapitału zagranicznego bez kapitału przychody podmiotów zagranicznego bez kapitału w tys. zł w tys. zł zagranicznego na na 1 zatrudnionego na 1 zatrudnionego 1 zatrudnionego = 100. Przemysł. 187,2. 380,9. 203. Budownictwo. 156,7. 443,4. 283. Handel i naprawy. 489,0. 764,8. 156. Hotele i restauracje. 82,2. 98,0. 119. Transport, gospodarka magazynowa i łączność. 89,3. 342,4. 383. Obsługa nieruchomości i firm. 133,5. 411,7. 308. Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Chojna, op. cit..

(16) 48. Anna Czubała, Agata Jonas, Tomasz Smoleń. Szczególnie istotną rolę odgrywają wymienione podmioty w dziedzinie handlu i napraw. Ponad 70% nakładów inwestycyjnych poniesionych w tej sferze w 2000 r. miało miejsce w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego (tab. 11). W latach poprzednich ich udział w ogólnej wartości nakładów był jeszcze wyższy (w 1998 r. sięgał prawie 90%). Duże znaczenie dla rozwoju sektora usług mają także nakłady inwestycyjne ponoszone przez podmioty z udziałem kapitału zagranicznego w sekcji „transport, gospodarka magazynowa i łączność”. Wobec stosunkowo niedawnej prywatyzacji Telekomunikacji Polskiej SA i wejścia na polski rynek zagranicznych firm z tej branży ich nakłady inwestycyjne z roku na rok szybko rosną. Maleje natomiast udział nakładów inwestycyjnych firm pośrednictwa finansowego z kapitałem zagranicznym w ogólnej wartości nakładów tej branży. Wynika to prawdopodobnie z faktu, że w sektorze usług kapitał zagraniczny jest obecny już od stosunkowo długiego czasu, a modernizacja i wdrażanie nowych rozwiązań miało miejsce w latach poprzednich. Rozważając wpływ inwestycji zagranicznych na rozwój sektora usług w Polsce, wspomnieć należy także o ich roli w procesie globalizacji gospodarki polskiej i firm usługowych. Szczególne znaczenie w tym zakresie mają przedsiębiorstwa należące do grup kapitałowych. 30% firm z udziałem kapitału zagranicznego prowadzących działalność handlową w Polsce w 2000 r. deklarowała przynależność do tego typu grup. Odsetek takich przedsiębiorstw w sferze obsługi nieruchomości i firm wynosił 15%. Znaczący udział spółek deklarujących przynależność do grup odnotowano także wśród firm pośrednictwa finansowego11.. 6. Franchising w usługach Franchising (franszyza) rozwija się w Polsce od 1990 r. Polega on na „odpłatnym przekazywaniu przez działającą już na rynku, zazwyczaj uznaną firmę prawa do utworzenia i prowadzenia przedsiębiorstwa według jej pomysłu z wykorzystaniem jej procedur i na bazie jej organizacji oraz korzystania z dobra, które jest jej własnością”12. Przedmiotem umów franszyzy są m.in. procedury działalności usługowej, produkcyjnej, marki firm, know-how oraz zasady organizacyjne. Umowy franszyzy pozwalają na rozwój działalności usługowej osobom dysponującym względnie niewielkim kapitałem, nie posiadającym żadnego doświadczenia biznesowego. Mogą oni rozpocząć działalność gospodarczą poprzez zakup od franszyzodawcy „recepty na sukces” w biznesie, w którym osiągnął on powodzenie. Umowa franszyzy daje możliwość odpłatnego naśladowania firmy, której się powiodło na rynku, bez konieczności wykazywania się własnymi oryginalnymi pomysłami na prowadzenie biznesu.. 11 I. Zagoździńska, Podmioty z kapitałem zagranicznym w Polsce w 2000 roku [w:] Inwestycje zagraniczne w Polsce... 12. A. Błaszczak, Raport: Franchising, „Rzeczpospolita” 1997, nr 127..

(17) 0,1 0,3 61,8. 3,7 8,5 49 024,1. 41,1 1,7 62,2. 17,8 1,4 50 687,1. 21,1 1,0 52,8. 1,9 40 528,3. Ochrona zdrowia i opieka społeczna. Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Chojna, op. cit.. Ogółem. 11,6 3 038,4 37,6 3 415,6. 38,7. 6,0. Obsługa nieruchomości i firm. 3 155,8. 27,0 2 341,6 46,1 2 419,9. 68,5. Edukacja. 71,5 12 155,5 76,4. 10 032,6. 65,7. 2 748,3. Hotele i restauracje 8 022,8. 41,9 643,6 40,3. 261,7. 33,0. 176,0. Handel i naprawy. Pośrednictwo finansowe. 70,7 10 063,4 83,5. 12 117,8. 88,6. 7 177,3. Budownictwo. Transport, gospodarka magazynowa i łączność. 5,9 22,3. 540,9 2.242,9. 4,1 64,8. 385,2 2 507,1. 3,6 57,6. 52,0 9,1 72,5. 311,4. 5,7 48,8 6,3 67,0. 141,7 18 152,2 126,4 17 484,9. 54,8. 319,1 19 483,0 182,0 18 915,9. udział w ogólnych nakładach inwestycyjnych sekcji PKD (w %). 43,3 10,6 58,3. nakłady inwestycyjne spółek z udziałem kapitału zagranicznego. 24,0. udział w ogólnych nakładach inwestycyjnych sekcji PKD (w %). 108,3. nakłady inwestycyjne spółek z udziałem kapitału zagranicznego. 2000. 16 425,0 225,7 15 887,9. udział w ogólnych nakładach inwestycyjnych sekcji PKD (w %). 1999. 2 448,8. Przemysł, w tym: górnictwo i kopalnictwo przetwórstwo przemysłowe zaopatrzenie w energię elektryczną, gaz i wodę. Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo. Wyszczególnienie. nakłady inwestycyjne spółek z udziałem kapitału zagranicznego. 1998. Tabela 11. Inwestycje spółek z udziałem kapitału zagranicznego na tle ogólnych nakładów inwestycyjnych w gospodarce narodowej według sekcji PKD w latach 1998–2000 (w mln zł). Internacjonalizacja usług w Polsce 49.

(18) 50. Anna Czubała, Agata Jonas, Tomasz Smoleń. W Polsce funkcjonuje obecnie 167 systemów franchisingowych. Wśród nich 104 polskie sieci stanowią 62% rynku i odpowiadają za ok. 75% przychodów rynku franszyzy. Resztę stanowią zagraniczne sieci, które dzielą się na dwie grupy. Pierwsza to 26 sieci (15,6% ogółu) rozwijanych przez tzw. masterbiorców, czyli polskie podmioty gospodarcze, które kupiły licencję na budowanie sieci w naszym kraju i udzielają tzw. sublicencji indywidualnym biorcom na prowadzenie pojedynczych jednostek. Druga grupa obejmuje 37 systemów (22% ogółu) rozwijanych bezpośrednio przez polskie filie i oddziały zagranicznych firm-matek, także poprzez sprzedaż licencji biorcom13. Na polskim rynku dominuje franchising dystrybucyjny polegający na sprzedaży określonych towarów w punkcie oznaczonym logo franszyzodawcy nad franchisingiem usługowym, czyli świadczeniem usług według ściśle określonych procedur, przy użyciu know-how i wszelkich oznaczeń handlowych franszyzodawcy. W 2003 r. w sektorze handlu działało 52,7% franszyzodawców, czyli 88 sieci (o 33% więcej niż w 2002 r.) oraz 66,5% wszystkich franszyzobiorców, czyli 7,8 tys. jednostek. Najwięcej było sklepów sprzedających odzież, bieliznę i obuwie (34), a także sklepów z artykułami spożywczymi (20) i artykułami do domu (13). Tymi segmentami interesują się najbardziej także biorcy licencji. Wzrastała liczba sklepów franszyzowych z branży AGD/RTV, kosmetycznych i jubilerskich14. Zagraniczne sieci franchisingowe w Polsce preferują działanie w systemie franchisingu wielokrotnego, przy którym pojedynczy franszyzobiorca otrzymuje wyłączność na utworzenie firmowej sieci na terenie całego kraju. Firma wykupująca licencję wielokrotną staje się franszyzodawcą dla swej sieci (tzw. master franchise) lub też tworzy sieć, otwierając własne oddziały15. W 2003 r. w usługach prowadziło działalność 76 sieci (o 38,2% więcej niż w 2002 r.), co obejmowało 3,5 tys. jednostek franszyzowych. Stanowiły one 45,5% systemów franchisingowych w Polsce. Najwięcej franszyzodawców było w branży gastronomicznej (25), fryzjersko-kosmetycznej (11) i turystyce (9). Sieci franszyzowe zaczęły tworzyć szkoły językowe (np. EF English First) i pralnie (np. Panda czy 5-a-Sec). Obecnie 54% z 63 zagranicznych systemów obecnych w Polsce pochodzi z krajów Unii Europejskiej. Wśród systemów zagranicznych najwięcej pochodzi z Francji (10), USA (10) i Niemiec (9)16. Rozwój działalności usługowej na podstawie umowy franszyzy pozwala m.in. na: – szybsze i tańsze (dla franszyzodawców) rozprzestrzenianie działalności na lokalnych rynkach, bez konieczności tworzenia nowych oddziałów i filii, przy jednoczesnym angażowaniu własnego kapitału,. 13 A. Skiba, Sprawdzona licencja na biznes, „Gazeta Prawna – Gazeta Gospodarcza” 2003, nr 242 (1098). Dane na podstawie: Raport o franchisingu w Polsce 2003/2004, Profit System, Warszawa 2003. 14. Ibidem.. 15. A. Błaszczak, op. cit.. 16. A. Skiba, op. cit..

(19) Internacjonalizacja usług w Polsce. 51. – wzrost motywacji do pracy wśród franszyzobiorców, którzy są właścicielami swych firm, zwiększa to efektywność działalności tych firm, co jest korzystne również dla franszyzodawców, – osiąganie większego wzrostu obrotów przez franszyzobiorców niż przez oddziały macierzystych firm franszyzodawców17. Utworzenie firmy w systemie franszyzy jest niejednokrotnie tańsze niż samodzielne rozpoczynanie działalności. Franszyzobiorca może zaoszczędzić pieniądze i czas, które niezbędne byłyby dla wykreowania nowej marki, wypracowania własnej optymalnej koncepcji prowadzenia działalności, w tym marketingowego oddziaływania na rynek. Świadczenie usług na podstawie umowy franszyzy napotyka jednak w Polsce na pewne utrudnienia. Jako największe bariery wymieniane są m.in.: – brak wiedzy o franchisingu i zasadach działania w tym systemie – franszyzodawcy nie chcą powierzać swej renomy osobom bez żadnego doświadczenia w prowadzeniu działalności gospodarczej i nie posiadającym choćby minimalnej wiedzy na temat franchisingu18, – brak doświadczonych menedżerów (ten problem wydaje się być sukcesywnie eliminowany), – trudności w uzyskaniu kredytów przez potencjalnych franszyzobiorców. – skomplikowane i często zmieniające się przepisy prawa, co znacznie utrudnia planowanie rozwoju działalności biznesowej. Autorzy Raportu o franchisingu w Polsce 2003/2004 prognozują, że w 2004 r. świadczenie usług na podstawie franszyzy gwałtownie wzrośnie, wraz z wejściem na polski rynek firm franchisingowych z Unii Europejskiej.. 7. Wnioski Z rozważań i analiz przedstawionych w artykule wynika, że sektor usług aktywnie uczestniczy w procesie internacjonalizacji. Świadczy o tym rosnący w czasie i obecnie ok. 50-procentowy udział sektora usług w bezpośrednich inwestycjach zagranicznych w Polsce, rozwój franchisingu, zmiana struktury podmiotowej rynku usług polegająca na wzroście udziału w niej spółek z kapitałem zagranicznym. Udział ten jest szczególnie duży w usługach handlowych, hotelarskich, transportowych, pośrednictwa finansowego. Wzrost inwestycji zagranicznych w sektorze usług przyczynia się do usuwania barier wzrostu wynikających z niedoboru kapitału, przyspieszenia procesów restrukturyzacji przedsiębiorstw usługowych, modernizacji potencjału usługowego, integracji polskiego sektora usług ze strukturami międzynarodowymi. Internacjo-. 17. Raport z badań Międzynarodowego Stowarzyszenia Franchisingu (IFA), za: A. Błaszczak, op.. 18. Por. A. Krawczyk, Rozwój franchisingu w Polsce. Problemy napotykane przez franchisodaw-. cit..

(20) 52. Anna Czubała, Agata Jonas, Tomasz Smoleń. nalizacja sektora usług zmniejsza też dystans między poziomem rozwoju usług w Polsce i w krajach wysoko rozwiniętych zarówno w zakresie oferty asortymentowej usług, jak i jakości ich świadczenia. Cechą wyróżniającą działalność podmiotów z kapitałem zagranicznym jest wysoka sprawność w tworzeniu dogodnych warunków obsługi klientów oraz w przezwyciężaniu ograniczeń, jakie stwarza skala działania, przestrzeń i czas. Wejście firm zagranicznych nie tylko przyspiesza tempo zauważalnych zmian strukturalnych w sektorze usług, ale przyczynia się również do rozwoju orientacji marketingowej w usługach. Specyficzną cechą internacjonalizacji usług w Polsce jest prawie jednoczesne wejście na nasz rynek wielu dobrze znanych i liczących się w Europie firm. W handlu, bankowości, gastronomii, ubezpieczeniach i in. wywołało to konkurencję między nimi i przyczyniło się do wdrażania najnowszych osiągnięć w sferze techniki, technologii, organizacji procesu świadczenia usług i budowania relacji z klientami. Wchodząc na nasz rynek firmy zagraniczne poszukują efektywnych sposobów umiędzynarodowienia swoich działań marketingowych. Podstawowym dylematem, który muszą rozstrzygnąć, jest wybór między standaryzacją i unifikacją instrumentów marketingu stosowanych w innych krajach a ich dostosowaniem do specyfiki polskich klientów. Często kierują się przy tym zasadą „tyle unifikacji, ile to możliwe i tyle zróżnicowania, ile konieczne”19. Umiędzynarodowienie (a niekiedy globalizacja) stosownych instrumentów marketingowych pozwala im bowiem na osiąganie korzyści związanych ze zwiększeniem skali działania i obniżką poziomu kosztów oraz poprawą pozycji konkurencyjnej w obsługiwanych segmentach rynku. Pojawienie się i rozwój zagranicznych firm usługowych w istotny sposób zmieniły otoczenie konkurencyjne krajowych przedsiębiorstw usługowych oraz preferencje i oczekiwania klientów. Innowacyjność produktów w firmach z kapitałem zagranicznym, nowoczesność form i sposobów obsługi klientów, umiejętność posługiwania się instrumentami marketingowymi oraz relatywnie wyższa w spółkach z kapitałem zagranicznym produktywność pracy – mierzona wartością przychodów na 1 zatrudnionego – unaoczniła małą konkurencyjność firm krajowych w konfrontacji z zagranicznymi20 (wyjątek stanowią hotele, gdzie dystans ten nie jest duży). Narastające zagrożenie konkurencyjne wpłynęło dynamizująco na zmianę orientacji rynkowej wielu polskich usługodawców. W wielu branżach usług znaleźć można przykłady firm naśladujących działania marketingowe przedsiębiorstw z kapita-. 19 20. A.K. Koźmiński, Zarządzanie międzynarodowe, PWE, Warszawa 1999, s. 164.. Warto tutaj zaznaczyć, że wyższej produktywności pracy w spółkach z kapitałem zagranicznym często towarzyszy niska, a nawet ujemna rentowność, o czym świadczą badania innych autorów. Występuje zatem zjawisko zwane nacjonalizacją strat przy internacjonalizacji zysków. Wyraża się ono w generowaniu strat w Polsce i transferze zysku do kraju pochodzenia inwestora zagranicznego. Por. A. Masłowski, Spółki z kapitałem zagranicznym na krajowym rynku usług [w:] Przejawy globalizacji na rynku usług w transformującej się gospodarce, pr. zbior., IRWiK, Warszawa 2003, s. 106–110; S. Szukalski, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w sektorze usług rynkowych w Polsce jako instrument globalizacji [w:] Przejawy globalizacji..., s. 70–71..

(21) Internacjonalizacja usług w Polsce. 53. łem zagranicznym, stosujących strategie orientacji na lidera czy też imitacji działań firm zagranicznych. Reasumując, internacjonalizacja jest ważnym czynnikiem decydującym o rozwoju podażowej strony rynku usług w Polsce. Nadal jednak poziom rozwoju sektora usług w Polsce jest niższy niż w krajach Unii Europejskiej. Wskazuje na to chociażby poziom zatrudnienia w sektorze usług (por. tab. 1). Również w bilansie płatniczym handlu zagranicznego usługami występuje ujemne saldo i udział polskiej gospodarki w światowym obrocie usługami od lat kształtuje się na prawie niezmienionym poziomie 0,6%. Literatura Bilans płatniczy na bazie transakcji oraz bilans aktywów i pasywów zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej za 2002 rok, Warszawa, wrzesień 2003, http://www.nbp.pl/publikacje/ index.html Błaszczak A., Raport: Franchising, „Rzeczpospolita” 1997, nr 127. Brzozowski J., Usługowy mit, „Boss – Gospodarka” 2003, nr 6. J. Chojna, Miejsce podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego w gospodarce narodowej Polski [w:] Inwestycje zagraniczne w Polsce. Raport roczny, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2002. Domański T., Strategie marketingowe dużych sieci handlowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Łódź 2001. Groenroos C., International Strategies for Services, „Journal of Services Marketing” 1999, nr 4/5. Grzegorczyk W., Strategie marketingowe przedsiębiorstw na rynkach zagranicznych, Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 2002. Kopeć U., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w gospodarce światowej i w krajach Europy Środkowej i Wschodniej [w:] Inwestycje zagraniczne w Polsce. Raport roczny, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2002. Koźmiński A.K., Zarządzanie międzynarodowe, PWE, Warszawa 1999. Krawczyk A., Rozwój franchisingu w Polsce. Problemy napotykane przez franchisodawców, www.franchisinginfo.pl, 30 stycznia 2003 r. Kuczewska L., Polski handel usługami na arenie międzynarodowej, „Handel Wewnętrzny” 2002, nr 3. Lenartowicz-Łysiak A., Marketing międzynarodowy usług [w:] Marketing globalny i jego strategie. Uwarunkowania, podstawowe opcje, instrumenty, pod red. L. Żabińskiego, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice 2002. Masłowski A., Spółki z kapitałem zagranicznym na krajowym rynku usług [w:] Przejawy globalizacji na rynku usług w transformującej się gospodarce, pr. zbior., IRWiK, Warszawa 2003. Raport o franchisingu w Polsce 2003/2004, Profit System, Warszawa 2003. Skiba A., Sprawdzona licencja na biznes, „Gazeta Prawna – Gazeta Gospodarcza” 2003, nr 242. Szukalski S., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w sektorze usług rynkowych w Polsce jako instrument globalizacji [w:] Przejawy globalizacji na rynku usług w transformującej się gospodarce, pr. zbior., IRWiK, Warszawa 2003. Vandermerwe S., Chadwick M., The Internationalisation of Services, „Services Industries Journal” 1989, nr 1. Ważniewski P., Ocena atrakcyjności Polski dla inwestorów zagranicznych na tle krajów Europy Środkowej i Wschodniej [w:] Inwestycje zagraniczne w Polsce. Raport roczny, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2002. Zagoździńska I., Podmioty z kapitałem zagranicznym w Polsce w 2000 roku [w:] Inwestycje zagraniczne w Polsce. Raport roczny, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2002..

(22) 54. Anna Czubała, Agata Jonas, Tomasz Smoleń. The Internationalisation of Services in Poland Internalisation means the flow of capital, goods, services, people and ideas between different countries; it is a bilateral process. Active internalisation means the expansion of Polish enterprises onto foreign markets. Passive internationalisation, on the other hand, involves foreign investors conducting business in Poland. In this article, the authors discuss three forms of internationalisation in Poland: import and export, direct investment and franchising. Therefore, apart from export, the text relates foremost to passive internationalisation. The purpose of the article is to present the different ways of internationalising services in Poland, as well as to show its impact on the development of this sector in Poland and the reduction of the economic gap separating Poland from highly developed countries. The deliberations and analysis presented in the article suggest that the services sector actively participates in the internationalisation process. This is evidenced by the increasing share of services in foreign direct investments in Poland, the development of franchising and the rising share of enterprises with foreign capital in the Polish services market. The authors also show that the growth of foreign investment in the services sector contributes to the elimination of barriers to growth resulting from capital scarcity, the acceleration of restructuring of service enterprises, and the modernization of services potential..

(23)