Ewa Maj
"Ekonomia społeczna według
koncepcji Stanisława Grabskiego",
Stanisław Wójcik, Lublin 1995 :
[recenzja]
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio K, Politologia 4, 193-196
Stanislaw Wójcik, Ekonomia społeczna według koncepcji Stanisława Grabskie
go, Lublin 1995, Wydawnictwo UMCS, s. 319.
Praca składa się z siedmiu rozdziałów , poprzedzonych w stępem , oraz z zakończenia i ane ksu. Pośw ięcona jest, jak zaznacza we wstępie autor, ukazaniu S. G rabskiego jak o człowieka na uki, filozofii, ekonom ii, przedstaw iciela akadem ickiej myśli ekonom icznej. Przedm iotem analizy niniejszej pracy - pisze S. W ójcik - będzie całościow o ujęty system ekonomii społecznej, w kon tekście rozw oju polskiej m yśli ekonom icznej oraz ukazanie szczegółow ych poglądów społecz no-gospodarczych S. G rabskiego w odniesieniu do stanu gospodarki polskiej om awianych okre sów (s. 15). A utor pisze ponadto, że przyjął układ problemowo-chronologiczny pracy i że zasto sował metodę analizy i porównania (s. 18).
Rozdział I przedstaw ia w arunki kształtowania się poglądów społecznych i gospodarczych S. G rabskiego. O bejm uje cztery zagadnienia zaw arte w podrozdziałach pośw ięconych pozytyw izm o wi, stanowisku wobec socjalizmu i m arksizm u, elem entom poglądów naukowych zaw artym w pracy doktorskiej Grabskiego oraz idei narodow ej. Rozdział II dotyczy podstaw systemu eko nomicznego Grabskiego w latach 1895-1905 na tle ówczesnych teorii ekonomicznych. Rozdział III poświęcony został ocenie sytuacji ekonomicznej i społecznej w Galicji na przełom ie XIX i XX wieku oraz jej wpływu na kształtowanie się systemu polityki ekonomicznej G rabskiego. Zaw iera projekty realizacji stosunków społecznych i gospodarczych wsi galicyjskiej oraz przedstaw ia sy stem polityki ekonomicznej w poglądach Grabskiego. Trzy kolejne rozdziały należą do najobszer niejszych i obejm ują kolejno sylwetkę G rabskiego, twórcy polskiej szkoły ekonomicznej, teorię rozwoju ustrojów społeczno-gospodarczych oraz stanowisko G rabskiego wobec podstawowych problem ów społecznych i gospodarczych II Rzeczypospolitej. A utor zw raca uwagę na socjologi czne aspekty badania ekonom ii, podstawow e formy ekonomii społecznej, praw a rozwoju społecz nego i gospodarczego oraz na zasadnicze i pochodne pojęcia społeczne i gospodarcze, ja k w ar tość, własność, bogactwo, gospodarstwo i przedsiębiorstwo, rynek i kapitał. Teoretyczne rozw a żania G rabskiego nad drogam i rozwoju ustrojów i nad przyszłością kapitalizmu znajdują swoje odniesienie w jeg o stosunku do problem ów ekonomicznych II Rzeczypospolitej, w tym do kryzy su gospodarczego, kwestii robotniczej, etatyzmu oraz przyszłości gospodarczej Polski. Ostatni rozdział koncentruje się na strategii gospodarczej w okresie II wojny światowej i Polski Ludowej (do 1949 r.). W rozdziale tym autor przedstaw ia poglądy na gospodarkę planow ą oraz propozycje nowego ustroju społecznego i gospodarczego. Zakończenie zawiera podsum owanie założeń eko nomii społecznej Grabskiego oraz recepcję jeg o poglądów ekonomicznych. Czterdzieści pięć stron liczy bibliografia i aneks. W części aneksowej znajdują się dokumenty z życia naukowego Stanisława Grabskiego.
S. W ójcik ukazuje G rabskiego jako twórcę systemu ekonomii społecznej, mającego w do robku naukowym i politycznym znaczące dzieła.1 W latach 1927-1933 opublikował kolejne tomy podręcznika poświęconego nauce społecznej i ekonomicznej pt. Ekonomia społeczna. Na począt ku ukazało się pięć części podręcznika, w roku 1928 dw ie dalsze części, a w latach 1928, 1929 i 1933 po jednej części. Podręcznik ustalał zasady systemu ekonom ii społecznej. Stanowił ukoro nowanie pracy naukowej Grabskiego i zaw ierał liczne odniesienia do jego bogatego dorobku tak ekonomicznego, jak i politycznego.
G rabski przeciw staw iał się wyodrębnieniu zjawisk ekonomicznych z całokształtu życia spo łecznego. U ważał, że bez zrozumienia życia społecznego, a więc bez analizy socjologicznej, nie 1 Polityczne poglądy Grabskiego przedstawił W . W ojdyło, Koncepcje społeczno-polityczne
m ożna było pojąć warunków i dróg kształtowania się życia gospodarczego. Porównywał swój sy stem ekonomiczny do neoklasycyzmu angielskiego A lfreda M arshalla i do austriackiej szkoły ekonom icznej C arla M engera. S. W ójcik w skazuje, jak ie miało znaczenie zastosowanie przez G rabskiego indukcji społecznej, opartej na doświadczeniu historycznym i statystycznym. Zazna czył, że w życiu społecznym powstawały wartości, mierzone ze stanowiska potrzeb społecznych warunków produkcji i zbytu. Trafnie wskazał na to, że dla G rabskiego były one ważniejsze niż indyw idualne potrzeby i oceny jednostek. Co więcej, G rabski dow odził, że takie indywidualne pobudki rodziły się pod wpływ em życia społecznego. Starał się też wyjaśnić przyczyny tworzenia form gospodarczego współżycia ludzi, sięgając po analizę psychologii gospodarczych i społecz nych zespołów ludzkich. Określał swój system jako „społeczno-polityczny system dynamiki spo łeczno-gospodarczej ” .2
K siążka S. W ójcika pokazuje etapy rozw oju systemu ekonomii społecznej S. Grabskiego z uw zględnieniem jego miejsca w polskim życiu politycznym na przestrzeni kilkudziesięciu lat. Dużo uw agi pośw ięca autor roli Grabskiego w szeregach Narodowej Demokracji. Jednakże nie zachow uje precyzji co do nazew nictwa endeckich partii politycznych, a więc Stronnictwa Demo- kratyczno-N arodow ego, Związku Ludow o-N arodow ego, Stronnictwa N arodowego. W tekście znaleźć m ożna zarów no „Stronnictw o N arodowej D em okracji (SD N )” (s. 52, 60, 122, 216), o „Stronnictw ie N arodow ym ” w odniesieniu do lat 1918-1926, a na stronie 226 czytamy o porozu m ieniu „pom iędzy SN D a PSL-Piast w 1923 r . ” . W brew temu co pisze S. W ójcik, Grabski nie był prezesem klubu parlam entarnego ZLN (s. 223), a Stanisław Kozicki nie pełnił w roku 1922 funkcji redaktora naczelnego „G azety W arszaw skiej’’ (s. 225).3 Nie miało odniesień do rzeczywi stości tw ierdzenie, że po 1918 r. G rabski „jako ekonomista i działacz gospodarczy inspirował i w spółtw orzył program polityki gospodarczej Stronnictwa, który byl w tym okresie (1918-1926) rów nież program em gospodarczym państwa polskiego” (s. 216). M ożna zgodzić się z pierwszą częścią pow yższego zdania, ale tylko w odniesieniu do program u politycznego ZLN przyjętego na zjeździe 27 X 1919 r ., autorstw a G rabskiego oraz zarysu program u gospodarczego przedsta w ionego na III Zjeździe W szechpolskim . S. W ójcik nie sięga jednak do innych, oprócz programu z 1919 r., źródeł partyjnych. Należało jeszcze uwzględnić sprawozdanie ze wspomnianego zjazdu w 1921 г., kiedy G rabski w ystąpił z referatem program ow ym , oraz uchwały kolejnych zjazdów Rady Naczelnej, formułujących zasady polityki gospodarczej partii.4 W łaściwy program gospo 2 S. G rabski, Pamiętniki, t. 2. Do druku przygotował i wstępem opatrzył W . Stankiewicz, W arszawa 1989, s. 261; P or.: S. Głąbiński, Ekonomika narodowa. Teoria ekonomiki narodowej, Lwów 1927, s. 42; R. Rybarski, System ekonomii politycznej, t. III, Psychologia społeczno-go
spodarcza, W arszaw a 1939. Edward Taylor we Wstępie do ekonomiki, t. 1, Poznań 1936, nazwał
system G rabskiego „socjologizmem historycznym ” .
3 Prezesem klubu sejmowego ZLN od 3 X 1919 r. do końca trw ania Sejmu I kadencji w 1927 r. był Stanisław G łąbiński, z wyjątkiem kilkumiesięcznej przerwy w 1923 г., gdy objął sta nowisko w iceprem iera i szefa M W RiO P w rządzie W . W itosa. Zastąpił go wtedy Stanisław Ko zicki. Zob.: R. W apiński, Narodowa Demokracja 1893-1939. Ze studiów nad dziejami myśli
nacjonalistycznej. W rocław 1980, s. 205, A. W ątor, D ziałalność Z L N w latach 1919-1922,
Szczecin 1992. s. 36. Stanisław Kozicki byl redaktorem „Gazety W arszaw skiej” do roku 1915. Natomiast w 1922 r. redagował wznowiony „Przegląd W szechpolski” . Zob.: U. Jakubowska,
Oblicze ideowo-polityczne „Gazety W arszawskiej" i „Warszawskiego D ziennika Narodowego" w latach 1918-1939. W arszawa-Łódź 1984; R. W apiński, „Przegląd Wszechpolski" (1895-1905 i 1922-1926), [w:] Polska m yśl polityczna X IX i X X wieku, t. IV, Na warsztatach historyków p o l skiej m yśli politycznej, W rocław 1980, s. 79-93.
darczy ZLN opracow any został w następnych latach przez Stanisława Głąbińskiego, Romana Ry barskiego i Jerzego Zdziechow skiego.5 N atom iast druga część w yróżnionego zdania odnosić się może tylko do polityki gospodarczej rządów koalicyjnych, w których składzie znajdował się ZLN , a więc do drugiego i trzeciego gabinetu W incentego W itosa oraz do rządu Aleksandra Skrzyńskiego.
S. W ójcik idealizuje obraz narodu polskiego, w idzianego oczami Grabskiego, a więc narodu mającego wysoki poziom życia m oralnego, przejawiający się „uczciwością i obowiązkowością rodzinną i zaw odową, sumiennością organizacyjną, a ponadto cnotam i politycznym i” (s. 219). G rabski daleki był od apoteozowania cech narodowych Polaków. Przedstaw iał braki narodu pol skiego, w ytykał w ady, krytykował stosunek do religii, ujem nie oceniał panujące obyczaje. Pisał o niskim poziom ie m oralności podatkow ej, o braku solidarności narodowej, wreszcie o lekcew a żeniu praw orządności.6 A utor, słusznie zauw ażając, że problem y narodowościowe należały do ważnych, ale jednocześnie bardzo trudnych do rozw iązania, dodaje, że „obóz narodowy nie mial w tym w zględzie jasnego program u” (s. 277). W ystarczyło sięgnąć do literatury przedm iotu, by zorientować się w narodow ym program ie Narodowej D em okracji.7 Szerszych wyjaśnień wymaga też zdanie, które przytaczam w całości: „Gdy chodzi o mieszczaństwo, burżuazję i robotników fabrycznych, S. G rabski m usiał dopiero przebijać się z lansowaniem tych grup społecznych jako najnow ocześniejszych, przyszłościow ych, aby w świadomości społecznej zdobyli powszechną akceptację” (s. 232).
A utor opiera swoją pracę na bogatej bazie źródłow ej. Sięga do m ateriałów źródłowych za w artych w archiw ach krajow ych i zagranicznych. O bfite korzystanie z nich spraw ia, że dochodzi do rozbieżności między spisem wykorzystanych źródeł, a treścią pracy. W spisie tym znajdują się wspomnienia Zygm unta W asilew skiego z Biblioteki PA N w Krakowie i W łodzim ierza Bartosze wicza z Zakładu N arodow ego im. Ossolińskich, ale brak ich w przypisach. U czucie niedosytu wywołuje jednorazow e (przypis 122, rozdz. I s. 292) powołanie się na „D ziennik” Juliusza Zda nowskiego. Dziennik ten jest ważny ze względu na jego „intym ny”8 charakter, dzięki czemu Zdanowski, czołowy polityk endecki, ziem ianin, przew odniczący klubu senackiego ZLN w latach 1922-1927, pozostawił wiele cennych charakterystyk ludzi, z którymi się stykał, w tym trafne uwagi o G rabskim .9
Czwarty K ongres W szechpolski ZLN odbyty w W arszawie w dniu 26 X 1924 r., W arszawa 1924, s. 3 -6 .
5 Program gospodarczy ZLN . Nakładem Sekretariatu ZLN (W arszawa 1924), s. 5 -6 ; Nasz
program. Przemówienia Romana Dmowskiego, Romana Rybarskiego, Stanisława Kozickiego na Konferencji Krajowej Z L N w Warszawie, dnia 18 X 1925 r.. W arszawa 1925, s. 8-1 1 ; Uchwały Rady Naczelnej Z L N z dnia 2 1 I I 1926 r., W arszawa 1926.
6 Zob.: S. Grabski, Kryzys m yśli państwow ej, Lwów -W arszawa 1927, s. 28, 35, 4 0 -5 3 ; id.,
Rzym czy M oskwa? Poznań-W arszawa-W ilno-Lublin 1927, s. 85-89; id .. Państwo narodowe,
Lwów 1929, s. 14-17, 2 4 -3 9 , 55-60 i nast.
7 W apiński, Narodowa Demokracja...·, id., Roman D mowski, Lublin 1988; id ., Polska i m a
łe ojczyzny Polaków. Z dziejów kształtowania się świadomości narodowej w X IX i X X wieku p o wybuch II wojny światowej, W rocław 1994; J. M ajchrow ski, Polska m yśl polityczna X IX i X X wieku , cz. I, U źródeł nacjonalizmu: m yśl wszechpolska, K raków 1989; id ., Polska m yśl polity czna X IX i X X wieku, cz. III, Nacjonalizm: m yśl „potomstwa obozow ego", K raków 1993.
8 Takiego określenia użył W. W asiutyński, Przedmowa, [w:] M . Kułakowski (J. Zieliński),
Roman D m owski w świetle listów i wspomnień, t. 2, Londyn 1972, s. 10.
9 Zob.: A. W ątor, Kierownictwo Narodowej D emokracji w opiniach Juliusza Zdanowskiego
(1918-1922), „Zeszyty Naukowe U niwersytetu Szczecińskiego, Studia H istoryczne” 1989, nr 2,
Podstaw ę pracy S. W ójcika stanowi spuścizna pisarska G rabskiego, obejmująca opracow a nia książkow e i artykuły w czasopism ach naukow ych, w organach partyjnych i w prasie codzien nej. Spośród publikacji książkowych, autor w ykorzystuje 41 tytułów oraz liczne artykuły zam ie szczone na lam ach „Gazety Robotniczej” , „Przedśw itu” , „Słowa Polskiego” , „Kuriera Lwo w skiego” , „G azety W arszaw skiej” , „K uriera W arszaw skiego” , „M yśli N arodow ej” , „Ziemi i N arodu” , „Żołnierza Polskiego na Obczyźnie” i wielu innych. Nie je st uwzględniona „Walka z Bolszew ikam i” , w ydawnictw o periodyczne, kierowane przez H enryka Glassa i S. Grabskiego, a ukazujące postępy kom unizm u w Polsce po maju 1926 r. A utor na ogół sumiennie korzystał z publikacji prasow ych, choć brakuje niektórych artykułów opublikowanych po 1926 r. Mam tu na w zględzie cykl artykułów o problem atyce gospodarczej, zamieszczony w „Gazecie W arsza w skiej” w 1928 r . 10 Pom ijanie tych publikacji wynika w pewnym stopniu z przekonania, utrwalo nego przez sam ego G rabskiego, że po rozejściu się jeg o dróg z N arodową D emokracją, łamy prasy endeckiej były dla niego zamknięte. W swoich pamiętnikach podał, że w pierwszych latach po przew rocie m ógł korzystać tylko z łamów „K uriera Lw ow skiego” i to dzięki uprzejmości W ładysława Ś w irskiego.11 Tym czasem prasa endecka, w tym czołowe organy ZLN „Gazeta W arszaw ska” i „M yśl N arodow a” , popularyzow ała publikacje książkowe G rabskiego, ukazujące się po 1926 r ., udostępniała m iejsce na druk w spom nianych wyżej artykułów i oświadczenia G rabskiego w zw iązku z inform acjam i o jego rzekom ych kontaktach z przedstawicielami środo w isk żydow skich, podjęła się też obrony G rabskiego wobec ataków na jego osobę za traktat rydz- ki i za działalność na stanowisku szefa M inisterstw a W yznań Religijnych i Oświecenia Publiczne go w 1923 r. i w latach 1925-1926.12
R easum ując, w ypada stwierdzić, że książka Stanisława W ójcika, mimo przedstawionych wyżej usterek, daje w nikliwy obraz postaci Stanisława Grabskiego i jego ekonomii społecznej. U kazuje polityka, ideologa i naukow ca, mającego rozległe zainteresowania kulturą, filozofią, ekonom ią, socjologią, polityką. T e zainteresow ania, a także w ykształcenie, kontakty z rozm aity mi środow iskam i politycznym i, czynne uprawianie polityki, otw artość na wyzwania kolejnych epok polskich dziejów najnowszych, pozwalają poznać dogłębnie dociekliwego i sumiennego ba dacza ekonomii społecznej, Stanisława Grabskiego.
Ewa Maj
10 A. G rabski, Niezależność ekonomiczna, „G azeta W arszaw ska” 1928, nr 40 z 9 II; id.. Bo
gactwo narodu, ibid., nr 49 z 18 II; id ., Pojem ność rynków wewnętrznych, ibid., nr 52 z 21 II; id ., Rolnictwo, przem ysł i państw o, ibid. nr 54 z 23 II; id ., Luksus ujemnego bilansu handlowe go, ibid., nr 57 z 25 II; id .. Zagraniczne kapitały, cz. II, ibid, nr 142 z 9 V.
11 G rabski, Pamiętniki, t. 2, s. 262, 272. G rabski, mimo że znalazł się poza kierownictwem Z LN , czynnie uczestniczył w endeckiej kampanii wyborczej do samorządu w 1927 r. oraz w pra cach lwowskiej organizacji ZLN . W raz z Głąbińskim wygłaszał odczyty o tem atyce politycznej i gospodarczej w różnych m iejscowościach województw wschodnich. W edług Zdanowskiego, Grabski „zdopingow any w yrzuceniem z siodła, wziął się do rzetelnej pracy. Jest w transie” , Dziennik Juliusza Zdanowskiego z lat 1915-1935. Zakład N arodowy im. Ossolińskich, sygn. 14023/11, t. 6, k. 100, data 29 III 1927 r. G rabski był brany pod uwagę przy planach organizo wania nowego dziennika endeckiego we Lwow ie po stracie „Słowa Polskiego” , Komunikat infor
macyjny n r 26, Warszawa, 9 III 1929 r., [w:] Komunikaty informacyjne Komisariatu Rządu na m. st. Warszawę, t. 3, z. 1, W arszawa 1993, s. 284.
12 L. Jaxa-Bykow ski, O ustrój szkolnictwa w Polsce, „M yśl N arodow a” 1927, nr 6 z 1 III, s. 85; Rewelacje księcia Eustachego Sapiehy, „Gazeta W arszawska Poranna” 1927, nr 164 z 17 VI; Oświadczenie p. Grabskiego, „Gazeta W arszaw ska” 1928, nr 65 z 28 II.
