Zbiór fragmentów kafli średniowiecznych i nowożytnych z badań zamku w Chęcinach, woj. świętokrzyskie

Czes³aw Hadamik Kielce

ZBIÓR FRAGMENTÓW KAFLI ŒREDNIOWIECZNYCH I NOWO¯YTNYCH Z BADAÑ ZAMKU W CHÊCINACH,

WOJ. ŒWIÊTOKRZYSKIE

Chêciny po³o¿one s¹ w zachodniej czêœci Gór Œwiêtokrzyskich. Otaczaj¹ je od pó³nocy paleozoiczne pasma górskie (Zagórskie, Bolechowickie, Zele-jowskie i Chêciñskie), od po³udnia zaœ sfa³dowania mezozoiczne (Grzywny Korzeckowskie i Grz¹by Bolmiñskie). Miasto le¿y w dorzeczu Nidy, której dop³ywy – Bobrza, £oœna, Hutka i Bia³a Nida – przecinaj¹ pasma wzniesieñ. Ziemia ta, uboga rolniczo, bogata by³a w surowce mineralne i to w g³ównej mierze zadecydowa³o o rozwoju miasta i okrêgu w œredniowieczu1_.

Pod wzglêdem historyczno-administracyjnym opisywany teren nale¿a³ ko-lejno do kasztelanii ma³ogoskiej, dominium sandomierskiego, województwa sandomierskiego; od XIV do XVIII w. by³y Chêciny siedzib¹ powiatu s¹do-wego i starostwa grodos¹do-wego.

Najstarszy zapis Ÿród³owy, w którym wzmiankowany jest zamek w Chê-cinach, pochodzi z dokumentu wystawionego przez ksiêcia W³adys³awa £o-kietka w 1306 r., a zawieraj¹cego m.in. obietnicê nadania biskupstwu kra-kowskiemu castrum Chancin wraz z przynale¿nymi wsiami2_{. Od tej daty} zamek notowany by³ w Ÿród³ach pisanych nieprzerwanie, a¿ do koñca I Rze-czypospolitej. Geneza obiektu jest ci¹gle sporna. Wydaje siê, ¿e jego po-wstanie trzeba ³¹czyæ z polityk¹ Wac³awa II, w³adcy Czech i Polski, w ostat-niej dekadzie XIII i pocz¹tkach XIV w., a zatem w okresie tzw. epizodu

1_{M. Paulewicz, Ludnoœæ Chêcin i najbli¿szej okolicy do pocz¹tku XIX wieku, „Rocznik Muzeum}

Œwiê-tokrzyskiego” 1980, t. 11, s. 85; C. Hadamik, Zamek królewski w Chêcinach: archeologiczne przes³anki do

kwestii jego genezy i pierwotnej funkcji [w:] PóŸnoœredniowieczne zamki na terenie dawnego województwa san-domierskiego, Kielce 2005, s. 151.

czeskiego. Z inspiracji króla, a tak¿e jego wiernego sojusznika, biskupa kra-kowskiego Jana Muskaty, powsta³ i szybko siê rozwin¹³ chêciñski okrêg gór-niczy, bazuj¹cy na stosunkowo bogatych i ³atwo dostêpnych z³o¿ach rud o³o-wiu i miedzi. Wydaje siê, ¿e jego oœrodkiem decyzyjnym by³ w³aœnie zamek chêciñski, który sta³ siê te¿ rych³o siedzib¹ królewskiej administracji terytorialnej3_.

Najstarszy znany inwentarz starostwa chêciñskiego pochodzi z 1508 r.4_, z lat nastêpnych (1512–1549) mamy seriê inwentarzy, przynosz¹cych miêdzy innymi niezwykle cenne informacje dotycz¹ce napraw i remontów ró¿nych budowli zamkowych, wykuwania studni, uposa¿eñ urzêdników i za³ogi5_.

Lakoniczne informacje zawarte w lustracji dóbr królewskich województwa sandomierskiego z lat 1564–15656_{oraz w lustracji starostwa chêciñskiego z} ro-ku 15697 _{pozwalaj¹ nam na orientacjê w rozmiarach upadku zamku, jak} ró-wnie¿ o podejmowanych inwestycjach naprawczych.

Dwa dokumenty najdok³adniej przekazuj¹ce stan i wygl¹d obiektu pocho-dz¹ z pocz¹tku XVII w. S¹ to Ÿród³a o kapitalnym znaczeniu, poniewa¿ pier-wszy z nich (lustracja z 1602 r.)8_{daje wyobra¿enie o wygl¹dzie zamku w fazie} gotyckiej, natomiast drugi (inwentarz z 1613 r.) szczegó³owo opisuje jego stan po przebudowie póŸnorenesansowej, podjêtej przez Stanis³awa Branickiego po zniszczeniach 1607 r.9 _{Wa¿na jest równie¿ lustracja zamku z roku 1627,} która szczegó³owo wymienia nowo wzniesione (i odnowione?) piece w obrê-bie zamku górnego10_.

PóŸniejsze dokumenty nie wnosz¹ istotnych informacji. Z krótkich wzmia-nek, pochodz¹cych z czasów po zniszczeniach obiektu przez Szwedów i woj-ska Rakoczego (1655 oraz 1657 rok), a tym bardziej po 1707 roku (kolejne zniszczenie przez wojska szwedzkie w czasie drugiej wojny pó³nocnej), mo¿e-my ju¿ tylko wnioskowaæ o postêpuj¹cej ruinie zamku chêciñskiego.

Dotychczasowe badania archeologiczno-architektoniczne zamku w Chê-cinach by³y ostatnio omawiane w kilku opracowaniach i publikacjach, do których odsy³am zainteresowanych Czytelników (tam¿e literatura

dotycz¹-12 Czes³aw Hadamik

3_{C. Hadamik, Zamek królewski w Chêcinach…, s. 151.}

4_{Archiwum G³ówne Akt Dawnych, Archiwum Skarbu Koronnego (dalej: AGAD ASK), LVI C. 6, k. 2–3.} 5_{AGAD ASK, LVI C. 6, k. 25–38 (inwentarze z lat 1512–1517); AGAD ASK, LIV 9, k. 38–69}

(in-wentarze z lat 1512–1549).

6_{Lustracja województwa sandomierskiego 1564–65 r., wyd. W. Ochmañski, Warszawa 1963, s. 285.} 7_{AGAD ASK, XVIII, t. 29, k. 180–184. Zob. równie¿ M. Rawita-Witanowski, Dawny powiat}

chêciñ-ski. Z ilustracjami prof. Jana Olszewskiego, opracowa³ D. Kalina, Kielce 2001, s. 44.

8_{AGAD ASK, XVIII, t. 19, k. 148–181. Zob. równie¿ M. Rawita-Witanowski, Dawny powiat}

chêciñ-ski…, s. 45–46.

9_{Zob. M. Rawita-Witanowski, Dawny powiat chêciñski…, s. 46–51.} 10_{Zob. W. Grzeliñski, Monograa Chêcin, Kielce 1908, s. 17–18.}

ca dawniejszych badañ)11_{. Po archeologicznych badaniach w latach 90. XX w.} wypracowana zosta³a nowa koncepcja periodyzacji rozwoju funkcjonalno--przestrzennego obiektu12_{, w której przemiany zamku w œredniowieczu i} okre-sie nowo¿ytnym zamkniêto w obrêbie piêciu etapów funkcjonalnych. Dwa pierwsze etapy obejmuj¹ okres od schy³ku XIII do pocz¹tków drugiej po³o-wy XIV w. W nawarstwieniach z tego okresu nie natraono na ka
e. Ponie-wa¿ fragmenty ka
i, odkryte w czasie badañ wykopaliskowych, pochodz¹ najwczeœniej z XV w., dlatego interesuj¹ nas trzy ostatnie etapy rozwoju za-mku, które trzeba w tym miejscu scharakteryzowaæ nieco bli¿ej.

Pierwszy z nich, a trzeci w proponowanej periodyzacji, zwi¹zany by³ z prze-znaczeniem obiektu przez Kazimierza Wielkiego na rezydencjê wdów kró-lewskich, które uposa¿ono dochodami starostwa grodowego. Zaznaczy³ siê najpowa¿niejszymi zmianami przestrzennymi, które w podstawowym zary-sie ukszta³towa³y czyteln¹ po dziœ dzieñ bry³ê za³o¿enia. Zmiany te mo¿emy orientacyjnie datowaæ na drug¹ po³owê XIV w. (po 1358 r.), chocia¿ mo¿-liwe, ¿e same prace przeci¹gnê³y siê na pierwsze dekady nastêpnego stule-cia. W ka¿dym razie radykalna zmiana funkcji zamku wymusi³a koniecznoœæ dostosowania go do pe³nienia nowych zadañ rezydencjonalno-mieszkalnych i gospodarczych, pomieszczenia dworu z odpowiednio powiêkszon¹ za³og¹ wojskow¹ itp. Do domu wielkiego dobudowano od zachodu now¹ kuchniê (rejon tzw. trójk¹ta); pomiêdzy budynek tzw. skarbca i przedbramie z kap-lic¹ wstawiono budowlê, która ostatecznie ukszta³towa³a wschodni¹ elewa-cjê zamku w postaci trójcz³onowego za³o¿enia z równoleg³ymi kalenicami. Stanowi³a ona równoczeœnie niezbêdne wype³nienie systemu komunikacyj-nego ganków biegn¹cych wokó³ dziedziñca i obu wie¿. Okres ten mo¿emy te¿ zwi¹zaæ z najstarsz¹ faz¹ budowy i funkcjonowania dolnego zamku, pe³-ni¹cego funkcje gospodarczo-s³u¿ebne wobec rezydentów zamku w³aœciwe-go, czyli górnego.

Z fazy, okreœlonej jako czwarty etap funkcjonalny, posiadamy stosunko-wo najdok³adniejsze dane odnosz¹ce siê do wygl¹du zamku, przede wszystkim dziêki dok³adnemu opisowi w lustracji z 1602 r. Prawdopodob-nie oko³o po³owy XVI w. wzPrawdopodob-niesiono murowany budynek w naro¿u

po³u-11_{C. Hadamik, Przekszta³cenia przestrzenne dolnego zamku w Chêcinach w œwietle Ÿróde³ pisanych i}

wy-ników dotychczasowych badañ archeologicznych, Kielce 1999, mpis w Archiwum Wojewódzkiego Urzêdu

Ochrony Zabytków w Kielcach (dalej: Archiwum WUOZ w Kielcach); ten¿e, Materia³y archeologiczne do

dziejów zamku królewskiego w Chêcinach, Kraków 2002, mpis pracy magisterskiej w Archiwum Instytutu

Archeologii UJ; W. Gliñski, C. Hadamik, Zamek królewski w Chêcinach – zarys problematyki badawczej

i konserwatorskiej. Próba periodyzacji funkcjonalno-przestrzennej obiektu [w:] Zamki i przestrzeñ spo³eczna w Europie œrodkowej i wschodniej, red. M. Antoniewicz, Warszawa 2002, s. 374–390.

12_{C. Hadamik, „Materia³y archeologiczne do dziejów zamku królewskiego w Chêcinach…”; W.}

dniowo-zachodnim dolnego zamku i nie wiadomo, czy zast¹pi³ on wczeœ-niejsz¹ budowlê. W 1569 i ok. 1576 r. prowadzono prace przy studni, budyn-ku naro¿nym (II faza), budyn-kuŸnicy, najprawdopodobniej prowadzono te¿ inne roboty remontowe.

Pi¹ty etap funkcjonalny, rozpoczêty wielk¹ odbudow¹ po po¿arze 1607 r. (zwi¹zanym z rokoszem Zebrzydowskiego), wi¹¿e siê z trzymaniem w rêku Branickich przez ponad pó³ wieku urzêdu starosty. Lustracja z 1616 r. przed-stawia nam górny zamek z ca³ym bogactwem architektury i wystroju – mo-stem, now¹ bram¹ z kurtyn¹ czo³ow¹, arkadami pod gankami, budynkiem przy wie¿y œrodkowej. Jak wynika z lakonicznego opisu przygródka, pozosta³ on raczej zaniedbany, byæ mo¿e przewidziany do renowacji w dalszej kolejnoœci, o czym œwiadczy budowa nowej kuchni i bramy miêdzy górnym i dolnym za-mkiem. By³y to ostatnie szerzej zakrojone prace na chêciñskim zamku. Po wojnach szwedzkich w po³owie XVII w., a zw³aszcza po wojnie pó³nocnej w po-cz¹tkach wieku XVIII, obiekt zosta³ zupe³nie opuszczony.

ZNALEZISKA KAFLI

Z DOTYCHCZASOWYCH BADAÑ ARCHEOLOGICZNYCH ZAMKU W CHÊCINACH

Pierwsze systematyczne prace archeologiczne w obrêbie zamku w Chêci-nach przeprowadzi³a w latach 1959–1961 ekipa pod kierownictwem Bohda-na GuerquiBohda-na. Ich celem by³o „ostateczne ustalenie chronologii rozwoju prze-strzennego zamku”13_.

W efekcie tych prac dokonano wielu ustaleñ o kapitalnym znaczeniu dla genezy, chronologii i periodyzacji przekszta³ceñ architektoniczno-budowla-nych obiektu (ryc. 1). Niestety, wartoœæ ich obni¿a brak mo¿liwoœci weryka-cji wielu ogólnych i szczegó³owych konkluzji, czego powodem jest niemo¿noœæ dotarcia do dokumentacji polowej badañ. To samo dotyczy zbiorów zabytków ruchomych, których niewielkie fragmenty odnalaz³em przed kilku laty w Kiel-cach i we Wroc³awiu. Nie zmienia to faktu, ¿e podstawowy ich zr¹b nale¿y uwa¿aæ za zaginiony. Rezultaty owych badañ zosta³y omówione w kilku opracowaniach14_{, dlatego nie bêdê ich tu bli¿ej charakteryzowa³, tym bardziej,}

13_{B. Guerquin, Sprawozdanie z prac badawczych prowadzonych w 1961 roku na zamku w Chêcinach,}

mpis w Archiwum WUOZ w Kielcach.

14_{B. Guerquin, Fazy rozwoju zamku w Chêcinach, [w:] Zespó³ Badañ nad Polskim Œredniowieczem. II}

Kon-ferencja Naukowa w Warszawie 28 i 29 kwietnia 1961, Warszawa 1961, s. 71–73; ten¿e, Zamek w Chêcinach,

[w: ] III Konferencja naukowa w Warszawie 13 i 14 kwietnia 1962. Referaty i dyskusja, Warszawa 1964, s. 122–123; ten¿e, Zamki w Polsce, Warszawa 1984, s. 121–123.

Ryc. 1. Chêciny, zamek. Plan sytuacyjny z

lokalizacj¹ wykopów archeologicznych

Ryc. 2. Chêciny, zamek. Fragmenty p³ytki czo³owej ka
a z przedstawieniem jeŸdŸca i drzewa. Fot. J. Mróz

16 Czes³aw Hadamik

15_{M. Rogiñska, Sprawozdanie z badañ archeologicznych prowadzonych na terenie zamku w Chêcinach}

w lipcu 1968 r., mpis w Archiwum WUOZ w Kielcach.

16_{Nie odnaleziono ¿adnej dokumentacji tych prac (z wyj¹tkiem kilku fotograi). W zbiorach Muzeum}

Narodowego w Kielcach znajduje siê bardzo ograniczona liczba zabytków ruchomych, pochodz¹cych z wy-konanego wówczas wykopu.

¿e nie jest mo¿liwe ich wykorzystanie dla ustaleñ stratygracznych. Z przyto-czonych sprawozdañ wynika, ¿e du¿e iloœci zabytków ruchomych odegra³y nie-bagateln¹ rolê w ustaleniach dotycz¹cych faz rozwojowych obiektu. Wœród tych znalezisk znajdowa³y siê zespo³y fragmentów ka
i p³ytowych. Niestety, wspomniane braki uniemo¿liwiaj¹ próbê ewentualnej werykacji poczynio-nych wówczas obserwacji.

W ca³oœci zaginê³y materia³y z badañ na terenie zamku dolnego, przepro-wadzonych przez Ma³gorzatê Rogiñsk¹ w 1968 r.15_{Trudno nam zatem} stwier-dziæ, czy i jakie fragmenty ka
i zosta³y wówczas znalezione. Kilka fragmen-tów ka
i pochodzi z wykopów ratowniczych, eksplorowanych w 1974 r. w obrêbie dolnego zamku16_.

Iloœciowo najwiêkszy zespó³ u³amków ka
i zosta³ zebrany podczas badañ ratowniczych, prowadzonych w latach 1996–1999 przez Waldemara

Gliñskie-go i Czes³awa Hadamika, a w ostatnim sezonie równie¿ przez Stanis³awa Ko-³odziejskiego. W sumie wyeksplorowano w tym okresie piêæ wykopów archeo-logicznych (ryc. 1). Rezultaty tych prac by³y ostatnio kilkakrotnie omawiane17_, wobec czego nie bêdê ich tu szczegó³owo referowa³, ograniczaj¹c siê do po-lecenia zainteresowanym Czytelnikom cytowanych artyku³ów. Fragmenty ka
i zarejestrowano wy³¹cznie na terenie dolnego zamku, g³ównie w obrêbie na-warstwieñ niwelacyjnych.

Chronologia wszystkich nawarstwieñ, eksplorowanych w wykopach z lat 90. XX w., zamyka siê w okresie od pierwszej po³owy XIV do ok. po³o-wy XVII w. Najstarsze warstpo³o-wy na dziedziñcu przygródka zosta³y okreœlone na drug¹ po³owê XIV stulecia.

Trzeba zaznaczyæ, ¿e nikt jeszcze nie zajmowa³ siê zbiorem fragmentów ka
i z chêciñskiego zamku; niniejszy tekst jest pierwsz¹ prób¹ publikacji te-go zbioru. Na podstawie dotychczasowych prac archeologicznych nie jest mo¿-liwa rekonstrukcja ¿adnego z pieców, funkcjonuj¹cych w pomieszczeniach za-mkowych od XIV do XVII w., a próbê hipotetycznego rozmieszczenia pieców w obrêbie poszczególnych budynków mo¿na opieraæ wy³¹cznie na podstawie Ÿróde³ pisanych.

Zasadniczym przedmiotem tego artyku³u, który traktujê jako wstêp do dal-szych badañ nad ogrzewaniem piecowym na zamku, bêdzie analiza chrono-logii zbioru pozyskanych dotychczas u³amków ka
i.

CHRONOLOGIA FRAGMENTÓW KAFLI Z BADAÑ ZAMKU W CHÊCINACH

Najcenniejsze i najbardziej przydatne do analizy okazy pochodz¹ z badañ lat 1959–1961 (g³ównie z ostatniego sezonu). Znalaz³y siê one w zbiorach Muzeum Narodowego w Kielcach. Jest to 60 fragmentów p³ytek licowych, rzadziej œcianek bocznych. Jest te¿ kilka fragmentów prawdopodobnie ka
i garnkowych lub miskowych, jednak s¹ one na tyle niecharakterystyczne, ¿e raczej nie powinny s³u¿yæ wyci¹ganiu pochopnych wniosków. Do znalezisk zwi¹zanych z ogrzewaniem pomieszczeñ zaliczyæ równie¿ wypada trzy frag-menty p³askich, niepolewanych, zdobionych p³ytek wykonanych z glin kaoli-nitowych. Nie maj¹ one œladów dolepiania tylnej komory, nie s¹ to zatem

kla-17_{W. Gliñski, C. Hadamik, Zamek królewski w Chêcinach…, s. 382–385; C. Hadamik, Ekspansja}

cera-miki bia³ej na przyk³adzie Chêcin [w:] Naczynia bia³e w Polsce po³udniowej i œrodkowej. Wstêp do problema-tyki badawczej. Materia³y z konferencji zorganizowanej w £agowie w dniu 6 maja 2005 roku, red. A. Buko,

18 Czes³aw Hadamik

syczne ka
e p³ytowe. Stylistyka ich reliefowej dekoracji zdaje siê jednak œwiad-czyæ o tym, ¿e by³y wykonane za pomoc¹ tych samych matryc, które s³u¿y³y do wyrobu p³ytek czo³owych ka
i. Byæ mo¿e s¹ to fragmenty zwieñczenia pie-ców (?). Podobnie jak w przypadku klasycznych ka
i, g³ównym kryterium oceny chronologii tych p³ytek bêdzie analiza stylistyczna umieszczonych na nich wyobra¿eñ. Pozycja stratygraczna wszystkich wymienionych znalezisk nie jest znana.

W wykopach z lat 90. XX w. zebrano ³¹cznie 122 fragmenty ka
i. S¹ to w wiêkszoœci drobne u³amki zdobione przewa¿nie zielon¹, rzadziej br¹zow¹ polew¹. Wszystkie fragmenty ka
i zarejestrowano w obrêbie nawarstwieñ nasypowo-niwelacyjnych, wobec czego nie ma podstaw do werykacji ich przynale¿noœci chronologicznej ustalonej na podstawie cech motywów zdob-niczych.

Wszystkie fragmenty ka
i p³ytowych mo¿emy podzieliæ – w œlad za pod-stawowymi w literaturze przedmiotu pozycjami – na kilka horyzontów chro-nologicznych, o ró¿nej stylistyce i nawi¹zaniach. Omówiê je krótko zgodnie z prawdopodobn¹ chronologi¹, odczytan¹ na podstawie cech stylistycznych.

Ryc. 3. Chêciny, zamek. Fragment p³ytki ceramicznej z przedstawieniem jelenia w lewo i drzewa. Fot. J. Mróz

1.Prawdopodobnie najstarszym zachowanym fragmentem ka
a jest p³yt-ka licowa z przedstawieniem jeŸdŸca na koniu i drzewa (ryc. 2). Niestety, stan jej zachowania (dwa nieprzystaj¹ce fragmenty konia z nog¹ jeŸdŸca i œrodko-wy fragment drzewa) powa¿nie zawê¿a mo¿liwoœci interpretacyjne. Reliefo-wy rysunek jest Reliefo-wyrazisty i staranny, koñ przedstawiony jest w sposób natura-listyczny, a drzewo (z owocami i kwiatami) – œwiadomie stylizowane. Kafel wykonany jest z gliny ¿elazistej, stan zachowania nie pozwala stwierdziæ, czy posiada³ obramienie oraz dodatkowe elementy zdobnicze. Œlady polewy o³o-wiowej w naro¿u zdaj¹ siê œwiadczyæ o tym, ¿e pierwotnie by³ polewany.

Naturalistyczny sposób wyobra¿enia konia znajduje analogie na wielu ka
ach gotyckich (g³ównie z przedstawieniem œw. Jerzego zabijaj¹cego smo-ka), na przyk³ad na ka
u z zamku w Boles³awcu18_{. Stylizacja drzewa} przypo-mina wyobra¿enie na ka
u z tego¿ zamku w Boles³awcu, z pieca datowanego przez tê autorkê, zapewne zbyt wczeœnie, na lata 1510–151719_{. Podobny} ze-spó³ cech prezentuje przedstawienie drzewa na ka
ach z weseln¹ par¹ z Pra-gi, pochodz¹cych z XV w.20

Kafel z Chêcin wykonano zapewne w krêgu warsztatowo dojrza³ej praco-wni; by³ on z pewnoœci¹ importem. Najprawdopodobniej mo¿emy go datowaæ na XV stulecie, choæ nie mo¿na wykluczyæ chronologii nieco póŸniejszej (po-cz¹tki XVI w.?).

2.Kolejne analizowane fragmenty to dwa u³amki wspomnianych wy¿ej, niepolewanych p³ytek z glin kaolinitowych, z wyt³oczonymi przedstawieniami zwierzêcymi, pochodz¹cych – byæ mo¿e – ze zwieñczenia pieców.

P³ytka przedstawiaj¹ca jelenia zwróconego w lewo, w biegu (fragment dol-ny lewy), i schematycznie zaznaczone drzewo, na g³adkim tle, w reliee, po-zbawiona jest innych elementów zdobniczych, równie¿ obramowania (ryc. 3). Rysunek jelenia jest schematyczny i doœæ nieporadny, pozbawiony dynamiz-mu. Podobne stylowo i w manierze rysunku jest wyobra¿enie jelenia na ka
u z zamku w Raci¹¿ku, datowanym na drug¹ po³owê XV w.21_{, na p³ytce ka
a}

18_{M. ¯emiga³a, Ogrzewanie piecowe na zamku w Boles³awcu nad Prosn¹ XIV–XVIII w., „Acta}

Archaeo-logica Lodziensia” 1988, nr 33, tabl. I: 2.

19_{Tam¿e, tabl. II: 4.}

20_{J. Renner, Grupa znalezisk ka
owych. Przyczynek do badañ historii ka
arstwa polskiego [w:]}

Garn-carstwo i ka
arstwo na ziemiach polskich od póŸnego œredniowiecza do czasów wspó³czesnych. Materia³y z kon-ferencji – Rzeszów, 21–23. IX. 1993, Rzeszów 1994, s. 25–26, ryc. 15–16.

21_{L. Kajzer, Zamek w Raci¹¿ku, Budownictwo obronno-rezydencjonalne Kujaw i Ziemi Dobrzyñskiej,}

cz. I, £ódŸ 1990, s. 205, ilustr. 73: 5.

22_{G. i T. Œlawscy, Garncarstwo i ka
arstwo w Bieczu od póŸnego œredniowiecza do czasów}

wspó³czes-nych, [w:] Garncarstwo i ka
arstwo na ziemiach polskich…, s. 218, ryc. 22.

23_{A. Wa³owy, Materia³y z badañ archeologicznych na œredniowiecznym zameczku w Sza
arach, pow.}

z Biecza, okreœlonego jako gotycki22_{, oraz na ka
u z zamku w Sza
arach}23_. Ró¿ni¹ siê one co prawda szczegó³ami, ale styl i maniera s¹ podobne. Mo¿na je doœæ pewnie powi¹zaæ z rozwiniêtym lub schy³kowym gotykiem. Z kolei drzewo z p³ytki chêciñskiej (jego dolna czêœæ z rozchodz¹cymi siê jode³kowa-to korzeniami) przedstawiono podobnie jak drzewa na znanym ka
u wawel-skim z wyobra¿eniem lasu24_{. Datowanie tego ostatniego na XV–XVI w.} opar-te jest na ka
u z Liptovskiej Mary na S³owacji25_.

Podobny stylowo do p³ytki z jeleniem jest fragment egzemplarza z przed-stawieniem gryfa, prezentuj¹cy identyczny schemat rysunku i swoist¹ niepo-radnoœæ w oddaniu ruchu (ryc. 4). Równie¿ na tej p³ytce brak jest obramienia i dodatkowego zdobnictwa. Trudno znaleŸæ analogiê do tego okazu, choæ wi-zerunki gryfów s¹ czêste na ka
ach gotyckich. Dlatego datowanie – identy-czne jak p³ytki z jeleniem – opieram na stylowym podobieñstwie obydwu eg-zemplarzy. S¹dzê równie¿, ¿e mog¹ one pochodziæ z jednego warsztatu, mo¿e nawet by³y elementami jednego kominka (?).

Odmienny stylowo jest fragment niepolewanej p³ytki z ró¿¹ lub herbem Poraj w podwójnym okrêgu (ryc. 5). Stan zachowania nie pozwala na

rekon-20 Czes³aw Hadamik

24_{J. Firlet, Stratygraa kulturowa na stanowisku Kraków–Wawel, rejon VIII (Miêdzymurze) w œwietle}

ba-dañ wykopaliskowych, „Acta Archaeologica Waweliana” 1993, t. I, s. 108, tabl. XXVI.

25_{J. Renner, Grupa znalezisk ka
owych…, s. 24, ryc. 10.}

Ryc. 4. Chêciny, zamek. Fragment p³ytki ceramicznej z przedstawieniem gryfa w lewo. Fot. J. Mróz

Ryc. 5. Chêciny, zamek. Fragment p³ytki ceramicznej z przedstawieniem herbu Poraj. Fot. J. Mróz

Ryc. 6. Chêciny, zamek, badania 1974 r.

strukcjê ca³ego okazu, ale wydaje siê, ¿e centralnie po³o¿ony herb otoczony by³ z boków po³ówkami, a w naro¿ach æwiartkami kó³ek o podwójnych kra-wêdziach wype³nionych kreskowaniem, imituj¹cych mo¿e tarcze s³oneczne. Mamy tu zatem motyw kontynuacyjny, zasadniczo stosowany od schy³-ku XVI w.26_{P³ytka nie posiada obramienia i innych elementów zdobniczych.} Mimo stylistycznej odmiennoœci od okazów wspomnianych wczeœniej, podo-bieñstwo technologii, formy i surowca pozwala j¹ przypisaæ temu samemu warsztatowi, który wykona³ poprzednio analizowane egzemplarze.

Fakt wykonania p³ytek z glin kaolinitowych zdaje siê je sytuowaæ raczej w m³odszej czêœci okresu, co wynika z datowania analogicznych stylistycznie egzemplarzy z innych stanowisk (tj. ogólnie w obrêbie XVI w.), zdaje siê te¿ przemawiaæ za tym, ¿e na terenie zamku s¹ to importy. Z dotychczasowych badañ materia³ów ceramicznych z zamku wynika, ¿e najwczeœniejsze naczy-nia z glin kaolinitowych pojawi³y siê tutaj u schy³ku XV w.27_{, a zapewne} doty-czy to równie¿ innych wyrobów z tego rodzaju surowca.

Opisane wy¿ej fragmenty p³ytek pod ka¿dym wzglêdem odbiegaj¹ od po-zosta³ych okazów poddanych analizie chronologicznej. Wszystkie ni¿ej pre-zentowane ka
e mieszcz¹ siê w obrêbie XVI i XVII w., z wyj¹tkiem dwóch fragmentów, które trzeba przypisaæ okresowi jeszcze póŸniejszemu.

3. Z okresem wczesnego i rozwiniêtego renesansu, a ogólnie z wie-kiem XVI (okres ten odpowiada mniej wiêcej 2. i 3. okresowi rozwoju zdobni-ctwa ka
i wed³ug Marii D¹browskiej), zwi¹zane s¹ fragmenty kilku okazów.

Ka
e herbowe reprezentuje fragment p³ytki z wyobra¿eniem herbu Ja-strzêbiec (ryc. 6), mo¿e pierwotnie umieszczony w obrêbie tarczy, zaznaczo-nej wypuk³ym wa³kiem. Jest to kafel pokryty oliwkowobr¹zow¹ polew¹. Byæ mo¿e ten sam herb przedstawiony by³ na p³ytkach pokrytych zielon¹ polew¹, jednak stan ich zachowania nie pozwala na zupe³n¹ pewnoœæ w tym zakresie. Mo¿liwe, ¿e ka
e te pochodz¹ z drugiej po³owy XVI w. i s¹ zwi¹zane z osob¹ Piotra Myszkowskiego herbu Jastrzêbiec, biskupa krakowskiego, który staro-stwo chêciñskie obj¹³ po œmierci Walentego Dembiñskiego w 1587 r.28 Ozna-cza³oby to, ¿e Myszkowski prowadzi³ na zamku jakieœ prace remontowe, mo-¿e kontynuowa³ dzia³ania rozpoczête przez Dembiñskiego.

Z rozwiniêtym renesansem mo¿na te¿ powi¹zaæ czêœæ fragmentów p³ytek zdobionych ornamentyk¹ roœlinn¹, m.in. fragment ka
a z rozet¹ (ryc. 7) z wy-puk³ym, centralnym p¹kiem (polewa zielona i ¿ó³ta) oraz fragment pokryty

22 Czes³aw Hadamik

26_{M. D¹browska, Ka
e i piece ka
owe w Polsce do koñca XVIII wieku, „Studia i Materia³y z Historii}

Kultury Materialnej” 1987, t. LVIII, s. 133–134.

27_{C. Hadamik, Ekspansja ceramiki bia³ej…, s. 56–57.} 28_{W. Grzeliñski, Monograa Chêcin, s. 21.}

Ryc. 7. Chêciny, zamek. Fragment p³ytki czo³owej ka
a (1) z rozet¹ (centralny p¹k) oraz ka
a gzymsowego (?) z ornamentem roœlinnym (2). Fot. J. Mróz

Ryc. 8. Chêciny, zamek. Fragment obramienia p³ytki czo³owej lub ka
a gzymsowego z moty-wem ukoœnej wstêgi z rzêdem kropek. Fot. J. Mróz

zielon¹ polew¹, z motywem wypuk³ych pó³kul z ornamentem ziarnistym. Mo-tyw ten, aczkolwiek w innym uk³adzie, stwierdzono na ka
ach z zamku w Piñ-czowie, datowanych na drug¹ po³owê XVI w.29

Z wczesnego renesansu mog¹ pochodziæ ma³e fragmenty ka
i wieñcz¹cych z ornamentem maswerkowym lub a¿urowym. Motywy te wi¹zane s¹ z okre-sem od pocz¹tku XVI w. do lat 60. tego stulecia30_.

W tym okresie mo¿na te¿ sytuowaæ fragmenty wypuk³ych listew lub gzym-sów, zdobionych nawiniêt¹ ukoœnie wstêg¹ z rzêdem guzków lub kó³ek pla-stycznych, imituj¹cych mo¿e g³ówki gwoŸdzi lub nitów (ryc. 8). W Chêcinach reprezentowane s¹ egzemplarze jednobarwne (polewa oliwkowa lub zielona) oraz wielobarwne (ciemno- i jasnozielona, ¿ó³ta, oliwkowa). Pó³wa³ki z nawi-niêt¹ ukoœnie wstêg¹ znane s¹ od wczesnego renesansu31_{. W Chêcinach} zare-jestrowano równie¿ charakterystyczne dla tego okresu fragmenty gzymsów lub listew z ornamentem wici roœlinnej.

Z okresem rozwiniêtego renesansu mo¿e byæ zwi¹zany fragment ka
a da-chówkowego, pokryty zielon¹ polew¹, zdobiony ukoœn¹ kratownic¹. Podob-ne ka
e z zamku w Kazimierzu Dolnym by³y datowaPodob-ne na po³owê XVI w.32_, znane s¹ równie¿ z Bodzentyna33_.

4.Nastêpn¹ grupê ka
i mo¿emy wi¹zaæ z póŸnym renesansem i wczesnym barokiem (schy³ek XVI i pierwsza po³owa XVII w.). Nale¿y do niej fragment ka
a zdobionego wypuk³ym ornamentem roœlinnym, z obramieniem w posta-ci taœmy z motywem imituj¹cym g³ówki gwoŸdzi lub nity. Tego typu zdobie-nie wi¹zane jest ze schy³kowym renesansem34_.

Wiele analogii znajduje kafel z powszechnie stosowanym motywem geo-metrycznej plecionki ukoœnej wype³nionej kwiatkami35_{. Pokryty jest on} zielo-n¹ polew¹. Obramienie stanowi w¹ska, sp³aszczona listwa, co jest jedzielo-n¹ z cech wyró¿niaj¹cych ka
e póŸnorenesansowe36_{. Egzemplarz z Chêcin (ryc. 9)} po-siada odpowiedniki np. w Boles³awcu (ka
e tego typu s¹ tam zwi¹zane z pie-cem datowanym na lata 1615–162837_{. Podobny kafel znany jest te¿ z} Lidzbar-ku Warmiñskiego, gdzie zosta³ okreœlony na pierwsz¹ po³owê XVII wieLidzbar-ku38_.

24 Czes³aw Hadamik

29_{M. D¹browska, Ka
e i piece ka
owe…, il. 138.} 30_{Tam¿e, s. 130.}

31_{J. Okoñski, Z badañ nad typologi¹ i zmiennoœci¹ dekoracji ka
i w Polsce, Warszawa 1987, s. 56.} 32_{M. D¹browska, Ka
e i piece ka
owe…, il. 23: 3.}

33_{J. Okoñski, Z badañ nad typologi¹…, s. 59.} 34_{M. D¹browska, Ka
e i piece ka
owe…, s. 62.} 35_{Tam¿e, s. 135.}

36_{J. Okoñski, Z badañ nad typologi¹…, s. 61.}

37_{M. ¯emiga³a, Ogrzewanie piecowe…, fot. 50, tabl. VIII: 9, 10.}

38_{G. Kobrzeniecka-Sikorska, Ka
e XVI–XVII wieku z Lidzbarka Warmiñskiego w zbiorach Muzeum}

Ryc. 9. Chêciny, zamek. Fragment p³ytki czo³owej ka
a zdobionego motywem ukoœnej kratki z kwiatkami. Fot. J. Mróz

Ryc. 10. Chêciny, zamek. Fragment p³ytki czo³owej ka
a zdobionego motywem maureski. Fot. J. Mróz

Kafel z kontynuacyjnym motywem maureski (ryc. 10) reprezentuje grupê bardzo popularn¹ w wieku XVII. W Boles³awcu ka
e o analogicznej stylisty-ce ³¹czono z piecami pochodz¹cymi z lat 1615–162839_.

W grupie ka
i wczesnobarokowych mieœci siê egzemplarz z nieokreœlon¹ bli¿ej ornamentyk¹ roœlinno-geometryczn¹, pokryty ciemnoniebiesk¹ polew¹ (ryc. 11: 1) oraz fragment p³ytki zdobionej ciemnoniebieskim, stylizowanym motywem roœlinnym na bia³ym tle (ryc. 11: 2). Sposób stylizacji ornamentu te-go ostatniete-go okazu ma szereg analogii, wœród których mo¿na wymieniæ ka
e z Warszawy–Nowego Miasta, datowane tam na pierwsz¹ po³owê XVII w.40 Podobnie s¹ datowane ka
e tego typu z zamku w Warszawie41_{. Na zamku} w Raci¹¿ku analogiczne egzemplarze okreœlono na XVI–XVII w.42

W przypadku ka
a z Chêcin dyskusje mo¿e budziæ rozk³ad barw, bo-wiem ka
e z niebieskim motywem na bia³ym tle uznawane s¹ zwykle za póŸ-niejsze, wystêpuj¹ce w koñcu XVII w.43_{lub – ostro¿niej – w drugiej} po³o-wie tego stulecia44_{. Za ich inspiracjê uznawa³o siê niderlandzkie wyroby} fajansowe. Wydaje siê jednak, ¿e istniej¹ przes³anki do korekty chronolo-gii tego typu wyrobów, co wynika równie¿ z wniosków zawartych w artyku-le Leszka Kajzera45_{. Jest bowiem prawdopodobne, ¿e opisane wy¿ej} frag-menty ka
i chêciñskich pochodz¹ z pieca wzmiankowanego w inwentarzu zamku z 1613 r. („piec b³êkitny”). Piec wykonany z ka
i o stylistyce „b³ê-kitnej” zosta³ zapewne zbudowany po zniszczeniach 1607 r., a zatem w po-cz¹tkach XVII w.

Z okresem schy³ku renesansu i wczesnym barokiem mo¿na wi¹zaæ frag-menty zielonych ka
i z motywem centralnej palmety i geometrycznym kres-kowaniem w naro¿ach. Sama palmeta, przejêta z antyku, upowszechnia siê ju¿ we wczesnym renesansie, ale cechy stylistyczne okazów z Chêcin (motywy zaznaczone jedynie listewkami, geometryczne dekoracje) uprawniaj¹ do prze-suniêcia ich na okres póŸniejszy.

5.Zupe³nie odrêbn¹ grupê tworz¹ dwa fragmenty ka
i zdobionych jedy-nie motywem wypuk³ych pó³wa³ków, pokryte polew¹ zielono¿ó³t¹ i ¿ó³t¹ (ryc. 12). Zdobnictwo tego rodzaju wi¹zane jest ze schy³kowym, klasycysty-cznym okresem pieców „bia³ych”, w koñcu XVIII i pocz¹tkach XIX w.

Eg-26 Czes³aw Hadamik

39_{Tam¿e, tabl. VIII: 1–6.}

40_{M. D¹browska, Ka
e i piece ka
owe…, il. 35: 2.} 41_{Tam¿e, il. 153–155.}

42_{L. Kajzer, Zamek w Raci¹¿ku, s. 206, ilustr. 74.} 43_{M. D¹browska, Ka
e i piece ka
owe…, s. 135.} 44_{J. Okoñski, Z badañ nad typologi¹…, s. 66.}

Ryc. 11. Chêciny, zamek. Fragment p³ytki czo³owej ka
a zdobionego motywem maureski (?) z ciemnoniebiesk¹ polew¹ (1). Fragment p³ytki czo³owej ka
a ze stylizowan¹ ornamentyk¹ roœ-linn¹, niebiesk¹ na bia³ym tle (2). Fot. J. Mróz

1

2

zemplarze z Chêcin pochodz¹ z wykopu eksplorowanego w 1974 r., zlokali-zowanego na dolnym zamku, zapewne z warstw zasypowych. S¹ to mo¿e oka-zy, które w niewiadomy sposób dosta³y siê na teren zamku, nie jest bowiem prawdopodobne, aby w tym okresie stawiano tu jakieœ piece.

OGRZEWANIE PIECOWE ZAMKU W ŒWIETLE RÓDE£ PISANYCH

Ze Ÿróde³ historycznych jedynie cztery dokumenty zawieraj¹ informacje o piecach znajduj¹cych siê w pomieszczeniach budynków zamkowych. S¹ to: wzmianka z inwentarza 1513 o naprawie (nieokreœlonej liczby) pieców46_, lu-stracja z 1602 r., która dobrze oddaje wygl¹d zamku fazy gotyckiej47_{, rewizja} z 1613 r., która stosunkowo dok³adnie opisuje stan obiektu po przebudowie w stylu póŸnego renesansu48_{oraz lustracja z 1627 r.}49_{Te ostatnie opisy} kon-centruj¹ siê na fragmentach zabudowy, urz¹dzeñ i wnêtrz zamkowych prze-budowanych lub wyremontowanych podczas du¿ych prac podjêtych przez Sta-nis³awa Branickiego po zniszczeniach 1607 r., opisuj¹c tylko pobie¿nie pozosta³e obiekty. Trzeba o tym pamiêtaæ, rekonstruuj¹c liczbê pieców, po-niewa¿ dokument z 1602 r. wymienia ich 13, w tym cztery w budynku znajdu-j¹cym siê w naro¿u po³udniowo-zachodnim przygródka; w rewizji zamku spo-rz¹dzonej w 1613 r. wspomniany jest tylko jeden piec, natomiast lustracja z roku 1627 wzmiankuje szeœæ pieców na zamku górnym, nie wymieniaj¹c ¿a-dnego na przygródku. Powodem jest fakt, ¿e na dolnym dziedziñcu, oprócz postawienia nowej kuchni, nie prowadzono prac remontowych.

Spoœród pieców wymienionych w 1602 r. szeœæ (w tym cztery na przygród-ku) zosta³o okreœlonych jako „niedobre”, „stare niedobre” lub „pot³uczone”, piêæ – jako „dobre”, dwa – jako „stare”. Z innych okreœleñ, jeden piec odno-towano jako „poliewany”, dwa – jako „zielone”, szeœæ – jako „malowane”. Piec wymieniony w inwentarzu 1613 roku to „piec b³êkitny”; znajdowa³ siê on w iz-bie sto³owej naprzeciwko kaplicy, a wiêc na piêtrze, w obrêiz-bie domu pañskie-go. Lustracja z roku 1627 wymienia jedynie piece nowo postawione (lub wy-remontowane?) w obrêbie zamku górnego. Wœród nich cztery s¹ okreœlone jako polewane, dwa – jako malowane.

Szczególne k³opoty sprawiaj¹ w tekstach dokumentów okreœlenia pieców jako „polewanych” i „malowanych”, nie wiadomo bowiem, czy lustratorzy

u¿y-28 Czes³aw Hadamik

46_{Zob. przyp. 5.} 47_{Zob. przyp. 7.} 48_{Zob. przyp. 8.} 49_{Zob. przyp. 10.}

wali tych okreœleñ zamiennie, czy mia³y one oznaczaæ na przyk³ad u¿ycie wie-lobarwnych ka
i do budowy pieców okreœlonych jako „malowane”. Natomiast okreœlenie „piece zielone” jednoznacznie chyba opisuje piece pokryte zielo-n¹ polew¹, podobnie jak „piec b³êkitny”.

WNIOSKI

Niniejszy tekst jest pierwsz¹ prób¹ uporz¹dkowania dostêpnego dla bada-cza zbioru fragmentów ka
i z zamku chêciñskiego. Koncentrujê siê w nim wy-³¹cznie na aspekcie chronologii poszczególnych grup znalezisk ka
owych, któ-r¹ w przypadku Chêcin mo¿na rekonstruowaæ jedynie na podstawie analizy stylistycznej i technologicznej. Zbiór dostêpny takiej analizie jest, w porówna-niu z innymi obiektami tego typu w Polsce, bardzo niewielki. Z okresu póŸ-nego œredniowiecza mamy zaledwie fragmenty jedpóŸ-nego ka
a, pochodz¹cego za to z warsztatowo dojrza³ej pracowni; musi on – na zasadzie pars pro toto – obrazowaæ estetyczne oblicze zamku w wieku XV i pocz¹tkach nastêpnego stulecia, kiedy goœci³ tu czasem dwór królewski, zw³aszcza za czasów W³ady-s³awa Jagie³³y.

Nieco wiêcej fragmentów mo¿na ³¹czyæ z dojrza³ym wiekiem XVI. S¹ wœród nich zagadkowe p³ytki z gliny kaolinitowej, hipotetycznie okreœlone jako frag-menty zwieñczenia pieców. Przedstawienia zwierzêce na dwóch z tych p³ytek nale¿¹ stylistycznie jeszcze do gotyku; zosta³y z pewnoœci¹ wykonane przy u¿y-ciu matryc, którymi wyt³aczano równie¿ p³ytki czo³owe „klasycznych” ka
i. Zarówno opisane p³ytki, jak i fragmenty czo³owych p³ytek ka
i (w tym herbo-wych), równie¿ stosunkowo nieliczne, oddaj¹ przecie¿ – choæ w ma³ej czêœci – klimat dworskich pomieszczeñ okresu renesansu.

Najwiêkszy zbiór fragmentów ka
i pochodzi, jak siê wydaje, z pierwszej po³owy XVII w., a konkretniej z okresu od 1607 (zniszczenie zamku gotyc-kiego i pocz¹tki przebudowy w stylu póŸnorenesansowym) do 1655 r. (pier-wsze zniszczenia w czasach wojny szwedzkiej). Najbardziej istotne wydaje siê odnalezienie paru fragmentów ka
i pokrytych polewami o barwach gra-natowej i bia³o-gragra-natowej. Przynajmniej jeden z nich musia³ pochodziæ z pieca okreœlonego w lustracji z 1613 r. jako „piec b³êkitny”; sta³ on w iz-bie s¹dowej („sala wielka”) domu pañskiego. Z pewnoœci¹ by³ to jeden z sze-regu pieców, które Leszek Kajzer okreœli³ jako „piece elity czasów Wa-zów”50_{. Podobnie jak w przypadku innych pieców tego horyzontu, piec} chêciñski trzeba ³¹czyæ z okresem panowania Zygmunta III, o czym a¿

to wyraŸnie œwiadczy zestawienie znalezisk archeologicznych i tekstu lu-stracji z 1613 r.

Na ogó³ jednak fragmenty ka
i pochodz¹ce z dotychczasowych badañ ar-cheologicznych na zamku chêciñskim, trudno jest przyporz¹dkowaæ do kon-kretnych pieców znanych ze Ÿróde³ pisanych, jakkolwiek mo¿na ogólnie po-dzieliæ zebrany materia³ na etapy zwi¹zane z pewnymi pracami prowadzonymi na zamku w ci¹gu XVI i pierwszej æwierci XVII w.

Rekonstrukcja systemu grzewczego górnego zamku i ogrzewania pomie-szczeñ znajduj¹cych siê na przygródku bêdzie spraw¹ przysz³ych badañ i do-ciekañ. Istotn¹ rolê bêd¹ tutaj mia³y badania archeologiczne, ale równie¿ od-czytanie na nowo – w kontekœcie referowanego tematu – Ÿróde³ pisanych, w których tkwi¹ jeszcze mo¿liwoœci dotychczas niewykorzystane.

Czes³aw Hadamik Kielce

A COLLECTION OF MEDIEVAL AND MODERN TILE FRAGMENTS FROM THE RESEARCH OF THE CASTLE IN CHÊCINY,

ŒWIÊTOKRZYSKIE VOIVODSHIP

The article is the rst attempt at arrangement of attainable for a researcher collec-tion of tiles from a royal castle in Chêciny, rst of all in aspect of chronology of indi-vidual groups of tile nds, which in case of Chêciny may be reconstructed only on the grounds of stylistic and technological analyses. The collection of tile fragments from archaeological excavations of the castle in comparison with other objects of this type in Poland is very not numerous (hardly 185 fragments). With the period of the late Middle Ages fragments of barely one tile may be connected, whereas coming from ma-ture in respect of workshop producer; it must - as pars pro toto – illustrate aesthetic as-pect of the castle in the 15th_{century and the beginnings of the next century when the}

king’s court sometimes stayed here, especially in times of Vladislav Jagiello.

A little more fragments may be connected with mature 16th_{century. Among them}

there are enigmatic plates of kaolinite clay, hypothetically dened as fragments of stove surmounting. Representations of animals on two of these plates still stylistically belong to the Gothic; they were surely made with the use of matrixes, with which face plates of “classical” tiles were stamped.

The biggest collection of tile fragments comes from the 1st_{half of the 17}th_century,

concretely from the period since 1607 (destruction of the Gothic castle and beginnings of its rebuilding in the late Renaissance style) to 1655 (rst destructions in times of the Swedish war). Most important seems to be recovery of several fragments of tiles co-vered with glazes of navy blue and white – navy blue. At least one of them must have came from a stove described in lustration from 1613 as “blue stove”. It stood in the court room (“the great room”) of the lordly house. Likewise in cases of other stoves of the “Vasa” horizon, the stove from Chêciny should be connected with the period of Sigismund III reign.

Other fragments of tiles coming from hitherto archaeological excavations of the castle of Chêciny are difcult to assign to specic stoves known from written sources, although the collected material may be generally divided into stages connected with certain works conducted on the castle within the 16th_{and the 1}st_{quarter of the 17}th

century.

The present text should be treated as the rst contribution to attempts at recon-struction of heating system of the upper castle and heating of rooms situated in the low-er part. Archaeological research will be hlow-ere of great importance, but also reading again – in context of the reported subject – written sources, in which hitherto unused possi-bilities still remain.