Wyrazy złożone w gwarach okolic Bełchatowa

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O E Z I E N ą . I S FOLIA LINGUIST ICA 16, 1987

Z d z i s ł a w a S t a s z e w s k a

WYRAZY ZŁOŻONE W GWARACH OKOLIC BEŁCHATOWA

A r t y k u ł o m a w ia w y r a z y z ł o ż o n e w g w a r z e s t a r s z e g o p o k o l e n i a w s i p o ł o ż o n y c h w n i e d a l e k i e j o d l e g ł o ś c i o d B e ł c h a t o w a . M a t e r i a ł z e b r a ł a m z n a s t ę p u j ą c y c h p u n k t ó w ' : 71 ( G a j e w n i k i ) , 72 ( L d z a ń ), 73 ( P r a w d a ) , 75 ( K o z u b y ) , 76 ( M a l e n i a ) , 78 ( G a z o m k a ) , 80 ( p a - r z n o ) , 81 ( M ą k o l i c e ) , 85 ( G a ł k o w i c e ) , 86 ( T o m a w a ) , 87 ( D y ló w R z ą d o w y ) , 88 ( w i e w i e c ) , 89 ( K o c i e r z e w y ) , 90 ( w o l a P r z e r ę b s k a ) , 91 ( p r u s i c k o ) , 92 ( w ł y n i c e ) , 93 ( N i e d o ś p i e l i n ) . W y r a z y , k t ó r e w o m a w i a n e j g w a r z e s ą z b u d o w a n e w o p a r c i u o 2 dwa r d z e n i e , d a s i ę p o d z i e l i ć n a : z ł o ż e n i a , z r o s t y , z e s t a w i e ­ n i a . Z e b r a n y m a t e r i a ł p r z e d s t a w i a m w t y c h t r z e c h g r u p a c h . Z ł o ż e n i a S p ó j k a - o - R z e c z o w n i k i Z ł o ż e n i a z p i e r w s z y m c z ł o n e m p o c h o d z e n i a r z e c z o w n i k o w e g o : b iu sto n o sz [ 7 5 ] ' b i u s t o n o s z ' , glebogryzak [ 7 5 ] / / glebogryzarka [73, 8 7 J , ' n a r z ę d z i e r o l n i c z e do s p u l c h n i a n i a z i e m i n a w i o s n ę ' , p ł u - g o f r e z a r k a , kołow rotek [76 , 8 7 , 92 , 9 3 J , muoh.ynor [7 8 ] / / w a h o - mora [ 8 0 , 96] , p łu g o freza rk a [ 7 8 , 81 , 9 0 ] ' t s ' , snopkowiazal'xa

' Numerami punktów będę s i ę p osłu giw ać w d a lsz e j części pracy przy l o ­ k a l i z a c j i cytowanego m ate riału .

2

W a r t y k u l e omówione z o s t a ł y w yłą cznie wyrazy dwur.dzenne, pominęłam natomiast formacje przedrostkowe, rzeczowniki utworzone od wyrażeń s y n t a k t y - cznych itp .

[ 8 9 ] / / enopowiązałka [ 7 3 , 7 5 , 7 6 , 7 8 , 8 0 , 8 1 , 8 7 , 8 8 , 9 0 , 9 2 , 9 3 ] , wodociąg [ 8 7 , 9 3 ] .

Z ł o ż e n i a z p i e r / s z y m c z ł o n e m p o c h o d z e n i a p r z y m i o t n i k o w e g o : długowidz [ 8 9 ] ' d a l e k o w i d z ' , krótkow idz [ 8 9 ] , modrodrzew [ 7 2 , 7 3 , 76 ] ' m o d r z e w ' . Z ł o ż e n i a z p i e r w s z y m c z ł o n e m p o c h o d z e n i a z a im k o w e g o : samo- o in g i [ e î i ] ' o s a n k a c h , k t ó r e t r z e b a c i ą g n ą ć s a m e m u ', ватодоп [ 9 3 ] / / samogona [ 7 8 , 8 1 , 9 0 ] . Z ł o ż e n i a z p i e r w s z y m c z ł o n e m p o c h o d z e n i a p r z y s ł ó w k o w e g o : dar-• mozjad [ 8 5 , 9 2 ] ' p r z e z w i s k o m i e s z c z u c h a ' . P r z y m i o t n i k i Z ł o ż e n i a z p i e r w s z y m c z ł o n e m p o c h o d z e n i a p r z y m i o t n i k o w e g o : bladoróżowy [7 3 ] , , oirrm oniebieski [ 7 3 , 7.5 , 80 ] , cimnoąranat L 73 ] , gru­ bo f a l i s t y - t e r ń i t g^ymŚasty ta lii g r u b o fa l iie ty , p u y t k o fa l is ty [ 9 3 ] , p ł y t - k o f a l i s t y [ э з ] ' j .w. ' , różnokolorowy [ 9 0 ] , starodawny [ 9 3 ] , św in- to ja rtsk i ( r o b o s z e k ) [ 8 7 , 92 , 9 3 ] , widnogranat [ 7 3 ] ' j a s n o g r a n a t o - wy ' .

Z ł o ż e n i a z p i e r w s z y m c z ł o n e m p o c h o d z e n i a z a im k o w e g o : sar.cazyn- ny - zameg bez za ća s, samooynny [ 7 5 ] , te g o ro czn i [ 7 6 ] .

Z ł o ż e n i a z p i e r w s z y m c z ł o n e m p o c h o d z e n i a l i c z e b n i k o w e g o : je d n o sta ln y [9 3 ] , eześciozogunowy Гв7 ] .

S p ó j k a - i - l l - y -

R z e c z o w n i k i

kop id o łek [ 8 6 ] ' g r a b a r z ' , o b ie ży św ia t [ 9 2 ] ' w ł ó c z ę g a ' , trzę śid u p k a [ 8 6 ] ' p l i s z k a ' .

Z r o s t y

R z e c z o w n i k i

Z r o s t y z p i e r w s z y m c z ł o n e m p o c h o d z e n i a l i c z e b n i k o w e g o : dvcc'r- skibow iec [ 9 2 ] / / dwóchskibowiec [ 8 5 ] / / dwuskibowiec [ 7 2 ] 'p łu g dwu- s k i b o w y ’, trzech skib o w iec [ 8 1 , 9 2 ] ' p ł u g t r z e c h s k i b o w y ' , t r ó j l i ś ć - koźeueg rosnou, t r u i t i ś d , na psecyScyńe zouontka ее Ьпщо [35] .

ba-b ie ju a z [ 7 2 ] z w y k l e w p l / / b a b ie ju a zy [ 7 8 , 8 0 , 85 , 86 , 8 7 , 89 , 90 , 9 1 , 9 2 , 9 3 ] / / b a b ie ju ch y [ 8 9 ] ' g a t u n e k g r z y b a ' . Z r o s t y z p i e r w s z y m c z ł o n e m p o c h o d z e n i a r z e c z o w n i k o w e g o : bogu- wol m [ 8 0 , 9 l ] / / boguwola [ 7 2 , 7 3 , 7 5 , 7 6 , 7 8 , 8 1 , 8 6 , 8 7 , 9 3 ] ' w i l g a ' , bogobojny [85 ] ' b o g o b o j n y ' . Z r o s t y z p i e r w s z y m c z ł o n e m p o c h o d z e n i a p r z y i m k o w e g o : m indzy- cołgowy - zapora mingycougova byyia, p o l pif у p o lu , vysokave Ьуцо [ в б ] .

Z e s t a w i e n i a

Z e s t a w i e n i a z ł o ż o n e z dwu s a m o d z i e l n y c h w y r a z ó w : barankowo czopka [ 7 б ] , B o ż e N a r o d z e n i e [ 7 6 ] , b u tla gazowo [ 8 1 , 9 0 ] , byce j a j e [ 7 2 , 7 5 , 76 , 7 8 , 86 , 90 , 92 , 9 з ] , chrabązdz majowy [ 8 6 , 9 0 ] , czarne jagody [ 7 3 ] , o in te baiîki [ в б ] , cezarowe a u to [ 9 2 ] , droga as­ fa lto w o [ 7 5 , 9 0 ] , droga trachtowo [ 9 0 , 9 3 ] , duże drzw i [ 9 0 ] , duży o łto r z [ 9 0 ] , d z ie c in c y d o ch tó r [ э з ] , d z ik o Św inia [72 , 7 6 , 78-, 80 , 8 1 , 8 5 , 8 6 , 8 7 , 88 , - 9 0 , 9 з ] ' d z i k ' , d z i k i bez [75 , 86 , 87 , 8 8 , 9 0 , 92 , Э З ] , d z i k i gołąb [73 , 7 8 , 81 , 8 3 ] , gazowo maszynka [ э з ] , głymbinowo ło rk a [т-5] ' d r u g i e o r a n i e ' , głymbinowo s tu d n ia . [85 , 86 , 9 0 , Э З ] , godnie św in ta [ 9 2 ] ' ś w i ę t a B o ż e g o N a r o d z e n i a ' , gryczano kasza [ 7 5 , 8 6 , 90 ] , gumowe b u ty [ 7 3 , 8 9 ] , incminno kasa [ 8 1 , 8 5 , 8 6 , 89 , 90 , Э З ] , kacy d zió b [ 7 2 , 7 6 , 93 ] , ' g a t u n e k f a s o l i ' , kasza ja g la n o [ 7 5 , 81 ] , kasza ta ta r c z a [ 7 5 ] / / kasza ta te r c z a [76 ] / / ka­ sza ta ta rcza n o [ 8 1 , 8 8 ] , k is z k a pasztetow o [8 1 ] , kluchy żmiocane L9o], k lu s k i rwane [ 8 6 ] , kwaśne m lik o [ 7 2 , 91 ] , kuchynka gazowo [ 8 5 , 8 6 , Э з] / / kuchnia gazowo [90 ] , kó łko r o ln ic e [ 7 3 , 75 , 85 , 86 , 8 7 , 89 , 9 0 , 92 , 9 3 ] , kurfski zumb Г87, 8 9 ] ' k u k u r y d z a ' , kurzo papra [ 8 9 ] / / kurzo p a tra [85 , 9 2 ] / / kurzy p a tr z [ 7 3 , 76 ] ' z a ć m a , k r ó t k o w z r o c z ­ n o ś ć ' , kurzy gnój [ 7 1 ] , lampa karbitow o [ 8 7 ] , lampa naftowo [ 8 7 ], lampka nocno [ 8 7 ] , lipowy kw iat [ 8 7 ] , Matka Boska [85 , 9 2 ] , młyn wo­ dny [ 7 3 , 81 , 9 2 ] , modre ocka [ 8 9 , 9 3 ] ' g a t u n e k k a r t o f l i ' , ok­ no weneckie [ 7 8 , 86 , 90 , 9 2 ] , ozimo p szy n ic a [ в б ] , o l e j sim inny [ 7 3 , 8 l ] , pęcherz moczowy [ э о ] , plewy prośniane [ e i ] , p ł o t druciany [ 9 0 ] , p łu g dwóchekibowy [ 8 5 , 8 6 , 90 , 9 2 , 9 3 ] , pług trzechskibow y [ 7 3 , 7 8 , 8 1 , 9 o ] , produkcyjno s p ó łd z ie ln ia [ 9 2 ] , p s i bez [ 8 7 ] ' g a t u - n e k d r z e w a ' , p ta s i k r ó l [ 9 l ] ' m y s i k r ó l i k ' , p ie c chlebowy Г8 1 1 , p ie c h o ta tyczkowo [ 9 0 ] ' g a t u n e k f a s o l i ' , p ię kn y J a ś [ 9 0 3 ' g a t u n e k f a s o l i ' , razowy ch leb [ 7 1 , 85 , 86 ] , r o b o s z e k ś w in to ja ń s k i f 7 5 , 7 6 ,

8 5 , 86 , 90 ] , rwane k lu sk i [ 7 5 ] , sp ó łd zie ln io produkcyjno [ 8 1 , # 8 5 , 8 6 , 90 ] , erala Bartek [ 8 5 , 8 6 , 8 8 , 9 0 , 9 2 , 9 3 ] ' w i r y z p l a s k u p o d ­ n o s z o n e p r z e z w i a t r ' , euohe baitki [ в б ] , eia d le mleko [73 , 8 5 ] , eia tka druaiano [ 8 5 ] , ślepy bąk [ 7 2 ] ' o d m i a n a b ą k a ' , śklany byk [78, 85 , 9 0 , 9 2 , 9 3 ] ' p r z y r z ą d d o i n s e m i n a c j i ' , ś io e tr y córka [ 8 9 ] ' s i o ­ s t r z e n i c a ' , śtuone fu tr o [ э з ] , świAeki gnój [ 7 l ] , tatarcano кава [ 8 5 , 8 6 , 8 9 ] , wazowo łyżka [ 7 3 ] , weneckie okno [ 7 3 , 81 , 8 5 ] , wodny młyn [ 8 9 , 9 3 ] , wódka parfstwówka [ 90 ] 'w ó d k a k u p n a ', wie Iga choroba [ 7 2 ] ' p a d a c z k a ' , wielgo sobota [ 7 8 ] , w ielgie drzwi [ 7 5 , 7 6 , 7 8 , 8 5 , 9 3 ] , wie Igi o łta rz [7 5 , 76 , 7 8 , 8 5 , 8 7 , 91 ] , w ielg i p ią tek [ 7 8 , 85 ] , w ielgi tydziA [72 , 7 5 , 76 , 8 5 , 8 7 , 8 9 , 90 , 91 ] , wino

domowe [90 ] , wóz d rabiniasty [ 9 2 ] , zimne nogi [72 , 7 6 , 7 8 , 8 1 , 8 6 , 9 0 , 92 , ЭЗ] / / zimne nóżki [ 7 3 ] , zu zel b e lg ijs k i [ 7 3 ] ' r o d z a j n a ­ wozu s z t u c z n e g o ' , żydowski smentarz [ 7 5 ] , ż y tn io mąka [ 7 1 , 8 5 , 8б].

Z e s t a w i e n i e z ł o ż o n e z t r z e c h s a m o d z i e l n y c h w y ra z ó w : baAka ze ś k ie łk im [ в б ] ' b a ń k a do o d d z i e l a n i a ś m i e t a n y o d m l e k a ' , dojarka na prąd [ 9 0 , 93] ' d o j a r k a e l e k t r y c z n a ' , k o z ie łe g do boszczu [86 ]

' m ą t e w k a ' , kuchynka na prąd l 9 o ] ' m a s z y n k a e l e k t r y c z n a , kw tat św intego Antoniego .[76 ] ' l i l i a ' , l i l i a św intego J ó z e fa [ 8 5 , 90 j , ma- szynka na prąd [ э з ] ' m a s z y n k a e l e k t r y c z n a ' , Matka Boska O id elsk: [ 9 2 ] , Matka Boska Siewna [7 6 ] , Matka Beska Z ieln a .80 ] , oktawa Bo­ żego C iała [ 8 5 ] , o l e j ze siem ia [86 ] , po s i o s t r z e córka [ 8 5 ] ' s i o ­ s t r z e n i c a , p ółka na ł y ż k i [9 0 ] , p ie c dc chleba [ 7 1 , 7 5 ] , si'Jnig do nawozu [ 8 5 ] , eiw nig od nawozu l 87 j , wóz w drabinach 1.72 J , M d ły do gnoju [ 8 5 ] / / w id ły od gnoju [ 8 7 ] , wino swoi ro b o ty _ 9 0 j .

J a k w i d a ć , k o m p o z y c j a j e s t je d n y m z ż y w o tn y c h mechanizm ów p r o c e s u s ł o w o t w ó r c z e g o , w g w a r z e o k o l i c B e ł c h a t o w a , w ś r ó d u ż y w a ­ n y c h t u w y ra z ó w z ł o ż o n y c h n a j l i c z n i e j s z ą g r u p ę v67%) s t a n o w i ą z e s t a w i e n i a 3 . D o m i n u j ą w ś r ó d n i c h p o ł ą c z e n i a dw uwyrazowe - 89% w s z y s t k i c h z e s t a w i e ń ; t y l k o 11% s t a n o w i ą z e s t a w i e n i a z ł o ż o n e z t r z e c h s a m o d z i e l n y c h w y ra z ó w . O p r ó c z z e s t a w i e ń s p o t y k a n y c h t a k ż e w , j ę z y k u o g ó l n o p o l s k i r . , p o r . czarne jagody3 kó łk c r o ln i c z e , lampa naftowa ( p r z y k ł a d ó w j e s t m n i e j ) f u n k c j o n u j ą n a omawianym t e r e n i e pew ne s t a ł e p o ł ą c z e n i a w y ra z ó w w ł a ś c i w e w y ł ą c z n i e gwarom ( e g z e m p l i f i k a c j a l i c z n i e j s z a ,

3 Na d u ż ą i l o ś ć z e s t a w i e ń w s k a z u j ą r ó w n i e ż o p r a c o w a n i a d o t y c z ą c e i n n y c h g wa r p o z . n p . F. P 1 u t a , D i a l e k t g to o ó w e c k i , Wr o c ł a w 1 9 6 4 , s . 4 4

--45.

p o r . byoe j a j e , droga trachtow o, d z ik o Św inia, rwane k l u s k i , s r a ła B artek i i n n e .

Z a u w a ż y ć t r z e b a , ż e s t o p i e ń s k u p i e n i a w y ra z ó w s k ł a d o w y c h w p r e z e n t o w a n y c h t u z e s t a w i e n i a c h j e s t r ó ż n y . W p r z e w a ż a j ą c e j w i ę ­ k s z o ś c i i c h c z ł o n y s ą z e s o b ą ś c i ś l e z e s p o l o n e , a c z ę s t o ś ć u ż y ­ c i a t e g o r o d z a j u , w i e I o w y r a z o w y c h nazw z n a c z n a p o r . d zik o św in ią ( l i ) 1*, byoe j a j e ( 8 ) , втлЛа B artek ( б ) , ś k la n y byk ( 5 ) i t p . W n i e k t ó r y c h z a ś dwu- i t r ó j w y r a z o w y c h n a z w a c h , z w ł a s z c z a t y c h , k t ó ­ r e s ą p o ś w i a d c z o n e w m a t e r i a l e p r z e z n i e w i e l k ą l i c z b ę u ż y ć ( c z ę s t o s ą t o p o j e d y n c z e p r z y k ł a d y ) z w i ą z e k m i ę d z y p o s z c z e g ó l n y m i c z ł o n a m i z e s t a w i e n i a j e s t d o ś ć l u ź n y p o r . d zie a in o y doohtór, p l e ­ wy prośniane i t p . W t e g o t y p u z e s t a w i e n i a c h p o s z c z e g ó l n e c z ł o n y mogą u l e g a ć p r z e s t a w i e n i u p o r . kasza ja g la n o //ja g la n o ka sza , kasza in c m in n o // in c - minno ka sza , młyn w odny// wodny m łyn, b ą d ź w y m i a n i e p o r . w ie lg ie drzw i / / duże d rzw i, gryoano k a s a // ta ta ro o kasa, kwaśne m le k o // z s ia d łe m lik o , p ł o t d r u c ia n y // s ia tk a drucia n a , p ie c ch leb o w y// p ie c do ch leb a , s i o s t r y c ó r k a // po s i o s t r z e córka, wóz d r a b i n i a s t y / / wóz w drabinach, o l e j s im in n y // o l e j ze sim ia . W c z t e r e c h o s t a t n i c h a l t e m a c j a c h w y m ia n a p o l e g a n a z a s t ą p i e n i u o k r e ś l e n i a p r z y m i o t n i k o w e g o n a o d d a n e z a po m o c ą w y r a ż e n i a p r z y i m k o w e g o . J e ś l i c h o d z i o w y r a ż e n i a s y n t a k t y c z n e , t o on e same mogą r ó w n i e ż u l e g a ć m o d y f i k a c j i . P o l e g a o n a g ł ó w n i e n a z m i a n i e p r z y i m k a p o r . siw n ik do naw ozu// siw n ik od nawozu, w id ły do g n o ju // w id ły od gnoju.

D a j ą s i ę z a o b s e r w o w a ć z w i ą z k i s y n o n i m i c z n e m i ę d z y p o s z c z e ­ g ó l n y m i z e s t a w i e n i a m i p o r . Boże N a r o d ze n ie // Godnie św in ta , kw iat św in - tego A n to n ie g o // l i l i a św in teg o J ó z e fa , kurza p a p r a // kurza p a t r a / / kurzy p a tr z ' z a ć m a ' .

C h c ą c w y o d r ę b n i ć g r u p y t e m a t y c z n e w a n a l i z o w a n y c h z e s t a w i e ­ n i a c h n a l e ż a ł o b y w s k a z a ć n a p i e r w s z y m m i e j s c u p o k a ź n ą i l o ś ć nazw z ł o ż o n y c h d o t y c z ą c y c h w i a r y i K o ś c i o ł a p o r . Boże N arodzenie, Godnie św in ta , Matka Boska Siewna, Matka Boska Z ie ln a , Matka Boska G id elska , oktawa Bożego C ia ła , w ie lk ie d rzw i, w i e lk i o ł t a r z , W ielki P ią te k , Wielga Sobota, W ielki T yd zirP . R ó w n ie ż naz w y d o t y c z ą c e c z y n n o ś c i z w i ą z a n y c h z u

-1,

C y fra w n a w ia sie św ia dczy o l i c z b i e użyć.

® W iększość te go typu ze sta w ie ń n o tu ją również P. 8 ą к z o k o lic Kram­ ska (

Gwara okolic Kramska w powiecie konińskim,

Domianiewka i wsi okolicznych w powie­

cie łęczyckim.

p r a w ą r o l i s t a n o w i ą z n a c z n y p r o c e n t a n a l i z o w a n y c h z e s t a w i e ń p o r . głymbinowo orka, p łu g dwóchskibowy, p ług trzech skib o w y, modre ooka, ozimo p szy n ic a , z u z e l b e l g i j s k i , eiw nig od nawozu, w id ły do gnoju, wóz w d ra b i­ nach. Na d a l s z y c h m i e j s c a c h n a l e ż y w y m i e n i ć nazwy p r o d u k t ó w s p o ­ ż y w c z y c h i p o t r a w p o r . gryczano kasza, inczminno kasza, k is z k a p a s z te ­ towo, kacy d zió b , p ie c h o ta tyckowo, p ię kn y Ja ś ' g a t u n k i f a s o l i ' , kluchy śmiocane, k lu s k i rwane, kwaśne m lik o , razowy c h le b , zimne nogi; nazwy z w i ą z a n e z u r z ą d z e n i e m domu p o r . b u tla gazowo, gazowo maszynka, lampa karbitow o, okno w eneckie, p ie c chlebowy, o r a z n i e k t ó r e t e r m i n y l e ­ k a r s k i e p o r . c i n te bań ki, d z ie c in c y dochtór, kurzo p a tra , w ielg o choroba

' p a d a c z k a ' i i n n e . D r u g i e m i e j s c e p o d w z g l ą d e m l i c z e b n o ś c i z a j m u j ą w ś r ó d w y r a ­ zów w i e l o r d z e n n y c h z ł o ż e n i a - 17% a n a l i z o w a n e g o m a t e r i a ł u . D om i­ n u j e t u z d e c y d o w a n i e t e n t y p z ł o ż e ń , w k t ó r y m dwa c z ł o n y p o ł ą ­ c z o n e s ą s p ó j k ą —o - 95,2% c y t o w a n y c h p r z y k ł a d ó w . F o r m a n t —i —/ / - y - j e s t e l e m e n t e m z e s p a l a j ą c y m z n a c z n i e r z a d z i e j - t y l k o t r z y z ł o ż e n i a z b u d o w a n e s ą z a j e g o p o m o c ą 0 . S ą t o r z e c z o w n i k i z p i e r w s z y m c z ł o n e m p o c h o d z e n i a w e r b a l n e g o p o r . tr z ę s id u p k a , kopido- ł e k 1 , o b ie ży św ia t. P i e r w s z a z n i c h j e s t gwarowym s y n o n im e m p l i s z k i i j a k o n az w a z n a m i o n u j ą c a , n a w i ą z u j e do c h a r a k t e r y s t y c z n e j c e c h y n a z y w a n e g o p t a k a . Dwie n a s t ę p n e s ą na z w a m i d z i a ł a c z a o o d c i e n i u p e j o r a t y w n y m ; ś w i a d c z ą o t y m c h o c i a ż b y dwa k o l e j n e c y t a t y : vuu- cyuo śe rozm aityx l u ź i , uob'ezyéfata i x nazyval'i [ 92 ] ; kopidouek, te n co коре duu, kośóelny sotie naimo do kopano douku [ 8 6 J .

W ś ró d z ł o ż e ń , w k t ó r y c h e l e m e n t e m s p a j a j ą c y m r d z e n i e j e s t f o r ­ m a n t - o - ( n a l e ż y d o d a ć , ż e s ą t o t w o r y w m i a r ę n e u t r a l n e z p u n k t u w i d z e n i a e k s p r e s j i j ę z y k o w e j ) , p r z e w a ż a j ą r z e c z o w n i k i (73%). P i e r w s z y c z ł o n w n i c h j e s t n a j c z ę ś c i e j t a k ż e r z e c z o w n i k i e m (23%), w 11% j e s t p o c h o d z e n i a p r z y m i o t n i k o w e g o , w 6% j e s t z a i m k i e m , a t y l k o w j e d n y m p r z y k ł a d z i e - p r z y s ł ó w k i e m . P r z y m i o t n i k i dwu-^ Podobne s p o s t r z e ż e n i a s t a t y s t y c z n e p o c z y n i ł w o d n i e s i e n i u do języka o- g ó l n o p o l s k i e g o J. t o s' ( R o d zim o ść j ę z y k a a w y ra zy z ł o ż o n e , "Ję z y k P o l s k i " 191З, I) s. 9 7 - 1 0 2 ) ; W. С y r a n, obserwuje w gwarach p o l s k i c h proces od­ wrotny: z ł o ż e n i a z formantem - i - / / - y - mają zdecydowaną przewagę nad z ł o ż e ­ niami z formantem - o - (p or. T e n d e n c je s ło w o tw ó r c z e w gw arach p o l s k i c h . Łódź 1977, s. 120).

^ Formację tę podaje również ze Ś lą s k a P ł u t a , o p . c i t . , s, 45.

8 Na f a k t , iż z ł o ż e n i a z - i - / / - y - są najc zęs'ciej żartobliwymi p rze zw is k a ­ mi zwracano ju ż n ie j e d n o k r o t n i e uwagę por. Ł o ś , op. c i t . , s. 101, С y -

r a n, op. c i t . , s. 120. S p o s t r z e ż e n ia te potwierdza także w swojej pracy S z y r n c z a k , op. c i t . , s. 185.

r d z e n n e s t a n o w i ą 2 7% a n a l i z o w a n y c h z ł o ż e ń . P i e r w s z y c z ł o n j e s t t u , n a j c z ę ś c i e j t a k ż e p o c h o d z e n i a p r z y m i o t n i k o w e g o ( 7 5 % ) ; z n a c z n i e r z a d z i e j s t a n o w i go l i c z e b n i k Cl2,5 % ) b ą d ź z a i m e k (12,5%). J a k w i ­ d a ć z ł o ż e n i a t e , w p r z e c i w i e ń s t w i e d o z ł o ż e ń z p i e r w s z y m c z ł o n e m c z a s o w n i k o w y m , c h a r a k t e r y z u j ą s i ę r ó ż n o r o d n o ś c i ą s t r u k t u r s ł o w o ­ t w ó r c z y c h . J a k w i a d o m o , d l a budowy w y r ą z u z ł o ż o n e g o s z c z e g ó l n i e w a ż n y j e s t c z ł o n , p i e r w s z y , p o n i e w a ż od n i e g o z a l e ż y f o r m a n t , k t ó r y s p a j a dwa w y r a z y w j e d e n . W b a d a n e j g w a r z e , p o d o b n i e j a k w j ę z y k u o g ó l n o p o l s k i m f o r ­ m a n t - o - w y s t ę p u j e w te d y , g d y p i e r w s z y c z ł o n j e s t p o c h o d z e n i a i m i e n n e g o , z a ś s p ó j k a - i - / / - y - w t e d y , gd y j e s t on c z a s o w n i k i e m . Z a u w a ż y ć n a l e ż y , że n i e k t ó r e z a n a l i z o w a n y c h t u z ł o ż e ń r z e c z o w n i ­ ko w y ch w y k a z u j ą w a h a n i a p o d w z g l ę d e m r o d z a j u g r a m a t y c z n e g o p o r . aamogon// aamogcma, muchomor// muchomora, g le b o g r y z a k // glebogryzarka. To o s t a t n i e f e m i n i n u m ma o p a r c i e w t o ż s a m e j p o d w z g l ę d e m r o d z a j u s y - n o n i m i c z n e j , t a k ż e d w u r d z e n n e j f o r m i e p lu g o fre za rk a z n a n e j r ó w ­ n i e ż n a b a d a n y m t e r e n i e . T a k ż e n a i n n e fo rm y r o d z a j u ż e ń s k i e g o m o g ły w y w r z e ć wpły w b l i s k o z n a c z n e f e m i n i n a , p o r . samogona - p o d

5 wpływem f o rm y wódka, muchomora - n a w z ó r r z e c z o w n i k a bedlka . W a r­

t o d o d a ć , że r z e c z o w n i k i z a n o t o w a n e t u j a k o d w u r o d z a j o w e , w j ę ­ z y k u o g ó l n o p o l s k i m n i e w y k a z u j ą w a h a ń p o d tym w z g l ę d e m , w y s t ę p u ­ j ą t a m . j a k o m a s k u l i n a p o r . aamogon, muchomor. N i e k t ó r e fo rm y f u n k ­ c j o n u j ą w o m a w i a n e j g w a r z e w n i e c o i n n e j p o s t a c i f o n e t y c z n e j w p o r ó w n a n i u z j ę z y k i e m o g ó l n o p o l s k i m , p o r . b lu s to n o e z , je d n o e ta ln y . Obok z n a n e j t a k ż e p o l s z c z y ź n i e l i t e r a c k i e j i c z ę s t o n o t o w a n e j n a b a d a n y m t e r e n i e ( l l u ż y ć ) f o r m y anopowiqzaïka z a p i s a ł a m t a k ż e m a j ą c ą w p i e r w s z y m c z ł o n i e d e m i n u t i w u m , p o s t a ć enopkowiązałka. Być może z e w z g l ę d u n a p o j e d y n c z e u ż y c i e m ożna b y j ą t r a k t o w a ć j a k o i n d y w i d u a l i z m . P o d o b n i e n a l e ż a ł o b y z a p e w n e ■ z a k l a s y f i k o w a ć form y długow idz i widnogranat. S ą o n e z b u d o w a n e i n a c z e j n i ż o d p o w i a d a j ą ­ c e im o g ó l n o p o l s k i e z ł o ż e n i a : dalekow idz i jaenogranatowy a p o w s t a ­ ł y p r a w d o p o d o b n i e d r o g ą a n a l o g i i d o f o r m : krótkow idz i cimnogranat f u n k c j o n u j ą c y c h t a k ż e n a omawianym t e r e n i e . Form y cimnogranat i widnogranat p o z b a w i o n e t u f o r m a n t u -owy, s ą z ł o ż e n i a m i z dwu p n i p r z y m i o t n i k o w y c h , w k t ó r y c h c z ł o n p i e r w s z y j e s t p o d r z ę d n y w s t o

-9 Na z a le ż n o ś ć semantyczną między tymi dwoma formami wskazują n ie k t ó re opracowania por. M. K a r p I u k, S e m a n ty c z n e p o d s ta w y zm ia n r o d z a ju g r a ­ m a ty c z n e g o w p o l s z c z y ź n i e XVI w . , [w:] T e k s t i j ę z y k . P ro b lem y s e m a n ty c z ­

n e , Wrocław 1974, s. 214; B. B a r t n c k a- D ą b k o w s k a , p o l s k i e

s u n k u d o c z ł o n u d r u g i e g o . P r z y m i o t n i k ó w z ł o ż o n y c h o c z ł o n a c h rów­ n o r z ę d n y c h w z g lę d e m s i e b i e n i e z a n o t o w a ł a m w b a d a n e j g w a r z e . O s t a t n i ą p o d w z g l ę d e m l i c z e b n o ś c i g r u p ą w ś r ó d w y ra z ó w z ł o ż o ­ n y c h s ą z r o s t y - 14% b a d a n y c h f o r m . R z e c z o w n i k i p r z e w a ż a j ą t u p r a ­ w i e d w u k r o t n i e n a d p r z y m i o t n i k a m i . W a n a l i z o w a n y c h z r o s t a c h p i e r ­ w s z y c z ł o n j e s t p o c h o d z e n i a l i c z e b n i k o w e g o ( c z ę ś c i e j ) , p r z y m i o t ­ n i k o w e g o b ą d ź r z e c z o w n i k o w e g o , w y j ą t k o w o w f o r m i e mindzyozołgouy j e s t on p r z y i m k i e m - p o w s t a ł a o n a bow iem o d p r z y i m k o w e g o w y r a ż e ­ n i a s y n t a k t y c z n e g o . W . z r o ś c i e boguwola / / boguuol m p i e r w s z y c z ł o n j e s t r z e c z o w n i ­ k ie m w c e l o w n i k u , n a t o m i a s t w w y r a z i e bogobojny - w d o p e ł n i a ­ c z u . W y k ł a d n i k a m i t y c h p r z y p a d k ó w s ą t u o d p o w i e d n i o k o ń c ó w k i -u o r a z -a. L i t e r a c k i o d p o w i e d n i k t e j o s t a t n i e j fo rm y b r z m i , j a k w i a d o m o , bogobojny i n a l e ż y do z ł o ż e ń ' Nazwę g r z y b ó w ( g a t u n e k s m a r d z ó w ) ЪаЬгеивгу ( t a k ż e z p r e j o t a - c j ą d r u g i e g o c z ł o n u ) b a b ie ju szy / / babiejuohy t r u d n o , z w ł a s z c z a n a p o d s t a w i e fo rm y z n a n e j z mowy, a n i e p i s a n e j , z a k w a l i f i k o w a ć j e d n o ­ z n a c z n i e i u z n a ć j ą j e s z c z e z a z e s t a w i e n i e c z y j u ż z a z r o s t (choć p r z e c i e ż g r a n i c a m i ę d z y t y m i dwoma t y p a m i w y ra z ó w z ł o ż o n y c h j e s t p ł y n n a ) . Za t ą o s t a t n i ą h i p o t e z ą p r z e m a w i a s p o s ó b odm ia ny a n a ­ l i z o w a n e g o w y r a z u , z a n o t o w a n a t r z y k r o t n i e [ 8 6 , 8 9 , 90] f o r m a gen. p l . b r z m i babiejusói) z o d m i e n i a j ą c y m s i ę c z ł o n e m d r u g i m . P r z y j ­ m u j ą c t a k ą i n t e r p r e t a c j ę n a l e ż a ł o b y u z n a ć , ż e a n a l i z o w a n a n a z w a g r z y b a p r z e s z ł a e w ó l u c j ę , z z e s t a w i e n i a s t a ł a s i ę z r o s t e m . J a k w ia d o m o , z r o s t y r ó ż n i ą s i ę ty m o d z e s t a w i e ń , że w n i c h p i e r w s z a c z ę ś ć w y r a z u n i e o d m i e n i a s i ę . Na p r z y k ł a d z i e t e j nazwy d a j e s i ę z a o b s e r w o w a ć ż y w o tn y z a r ó w n o w j ę z y k u o g ó l n o p o l s k i m , j a k i w gwa­ r a c h p r o c e s s a m o r z u t n e g o p r z e c h o d z e n i a z e s t a w i e ń w z r o s t y . W z r o s t a c h t y p u duoohskibouiec / / dwuskibcwiec p i e r w s z y c z ł o n j e s t l i c z e b n i k i e m w d o p e ł n i a c z u , w p r z y m i o t n i k a c h t y p u tr z e c h e k i- bouy / / trz y sk ib o u y w y s t ę p u j e on o d p o w i e d n i o b ą d ź w tym samym p r z y ­ p a d k u , b ą d ź w m i a n o w n i k u . D o d ać n a l e ż y , że dwuwyrazowe z e s t a w i e ­ n i a t y p u p ług dwóchakibauiy, w s k ł a d k t ó r y c h w c h o d z ą a n a l i z o w a n e z r o s t y , s ą używ a ne n a o m a w i a n y m ' t e r e n i e d w u k r o t n i e c z ę ś c i e j n i ż , p o w s t a ł e w w y n i k u u n i w e r b i z a c j i , r z e c z o w n i k i t y p u duoahakibowiec.

10 Znany j e s t także w innych gwarach, por. S z y m c z a k , o p . c i t . ,

s. 209.

" Podobne stanow isko w o d n i e s i e n i u do tego wyrazu złożonego zajmuje С y - r a n, o p . c i t . , s. 123.

J e d n a k o g ó l n i e r z e c z b i o r ą c , z a s ó b p r z y m i o t n i k ó w z ł o ż o n y c h j e s t w g w a r z e o k o l i c B e ł c h a t o w a m n i e j s z y , p r z e w a ż a j ą t u r z e c z o w n i k i .

Z d z is ła w a S ta s z e w s k a

LES MOTS COMPOSÉS DANS LES DIALECTES PARLES AUX ENVIRONS DE BEŁCHATÓW

Dans l ’a r t i c l e , en s ’appuyant s u r le m até riel d i a l e c t a l de la région de Bełchatów, on a n a ly s e le s mots composés, c. à d . , le s groupements: a) de mots séparés ( l e s p lu s f r é q u e n t s ) , b) de mots u n i s par des t r a i t s d ’union (m o in s fr é q u e n t s ) , c ) de mots soudés entr e eux ( re la t iv e m e n t r a r e s ) . En i n ­

diq uant le groupement comme un des mécanismes v i t a u x du p ro c e s s u s m orp h ologi­ que dans le d i a l e c t e a n a ly s é , on e n vis a ge I c i le c a ra c t e re des mots a deux