Ziemlińska-Odojowa, Włodzimiera
Wystawa Muzeum Okręgowego w
Białymstoku w salach Muzeum Ziemi
Mrągowskiej w Mrągowie
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-3, 363-365
W ł o d z i m i e r a Z ie m li ń s k a - O d o j o w a
WYSTAWA MUZEUM OKRĘGOWEGO W BIAŁYMSTOKU
W SALACH MUZEUM ZIEMI MRĄGOWSKIEJ W MRĄGOWIE
W y sta w a — „W yniki badań arch eologiczn ych w P o ls c e p ółn o cn o -w sch o d n ie j” p od su m o w u je p o w o je n n y dorobek archeologów . C elem jej jest przede w szy stk im przek azan ie w y s iłk ó w b a d a w czych szerokiem u k ręg o w i sp o łec zeń stw a.
O bszar P o lsk i p ó łn o cn o-w sch od n ie j w gran icach a d m in istracyjn ego dzia łania w o je w ó d z tw a sprzed refo rm y w r. 1975 b y ł ter e n e m zróżn icow an ym k ultu row o, n ie tylk o w n o w sz y ch dziejach jego h istorii. Od początk ów lu d z kiej p en etra cji w rejo n ie ty m zciera ły się w p ły w y k u ltu r le śn y c h z p ółn o c nego w schodu, p ozo sta w ili tu śla d y pod ążający za lo d o w cem ło w c y ren iferów , a w p óźn iejszy m ok resie z a sied la ły ten teren p lem io n a k u ltu r rolniczych. N a tym podłożu, p od leg a ją c y m w cią ż przeobrażeniom m ig racyjn ym , ró żn ym w p ły w o m k u ltu ro w y m k sz ta łto w a ły się w starożytn ości etn iczn e m o n o lity B a łtó w i S łow ian , a w e w c z e sn y m śred nio w ie czu o m a w ia n y teren b y ł sty k iem z ró żn i cow an ego już osad n ictw a w sch o d n io - i zach od n iosłow iań sk iego.
P r e z e n to w a n y na w y s ta w ie arch eo lo g iczn y m a ter ia ł źród ło w y z obszaru ty c h p ogran iczn ych ru b ieży jest im ponujący. Z am yk a się on do r. 1980 liczbą 100 przeb ad an ych stan ow isk . O siągnięcia te n a le ż y w dużej m ierze przypisać k lim a to w i, jaki to w a rzy sz y ł działaln ości ośrodka kon serw atorsk o- -m u zea ln eg o w la ta ch 1955/1956. Inicjatorem jed nolitego program u b a d a w cze go b y ł k o n serw ator za b y tk ó w arch eologicznych. P r z y p o m o c y in sty tu c ji cen tralnych, w sp ó łp ra cy z in n y m i p la có w k a m i z a in tereso w a n y m i p roblem atyką, a ta k ż e w ram ach z leceń k o n serw atorsk ich m ożna b yło rea lizo w a ć badania k o n se k w e n tn ie i z rozm achem .
W y sta w a pełn iąca fu n k cję d yd ak tyczn ą dostosow ać m usiała problem do percepcji w id za m uzealn ego. S cen ariu sz w y se le k c jo n o w a ł m ater ia ł rep rezen ta ty w n y , ch a ra k tery sty czn y dla zobrazow ania treści k u ltu ro w y ch zró żn icow a n y c h przestrzen n ie i chronologicznie. T ak i u kład p o zw ala w id z o w i śledzić ilościo w e narastan ie w y tw o r ó w , jakościow e z m ia n y w y tw a r z a n y c h narzędzi, u k azuje proces p ostęp u w rozw oju k u ltu r y ludzkiej.
W prow ad zen iem do tem atu jest z a sy g n a lizo w a n ie w y s iłk ó w p o szu k iw a czy starożytn ości już z końca X I X w iek u . P o szu k iw a n ia am atorów , bądź u czo n y c h z okresu m ię d z y w o je n n e g o b y ły prow ad zon e doryw czo, n ie k ie d y p r z y padkow o. R ozw ój badań na B iało sto cc zy źn ie n astąp ił dopiero w ok resie p o w o jen n ym , p o w sta ły m o żliw o ści prow ad zen ia ich w e d łu g w szelk ich w y m o g ó w p olsk iej sz k o ły archeologicznej.
364 Kronika n au kow a
N a jstarszy okres d ziejó w prezentują na w y s ta w ie za b y tk i ze sta n o w isk — W ó jto w sk ie W łók i w A u g u sto w ie, z G ołdapi, z M atłaku na S u w a lszcz y źn ie i z N o w o d w o rcó w w d o lin ie Supraśli. D otyczą o n e g łó w n ie o sa d n ictw a m ezo - lityc zn ego. N a sta n o w isk a ch W ójto w sk ie W łó k i i w N o w o d w o rca c h u ja w n io no śla d y o sa d n ictw a w cześn iejszeg o , sc h y łk o w o -p a leo lity cz n e g o , w G ołdapi n a tom iast a także N o w o d w orcach — śla d y o sad n ictw a p óźn iejszego n e o lity c z n eg o i w czesn o-b rązow ego.
M łodszą epokę k am ienn ą obrazuje na w y s ta w ie stan o w isk o w Sośni, w g m in ie B iało szew o , oraz stan o w isk o nr 1 w G rądach W oniecku, w g m i n ie R utki. In teresu jące w y n ik i u zysk an o na sta n o w isk u w Górze Strąkow ej (gm ina Z aw ady), gd zie przebadano osadę k u ltu r y trzcinieckiej.
O sadnictw o k u ltu r y łu życk iej, już z ep ok i brązu, stw ierd zon o na sta n o w isk u 2 w Grądach W oniecku, osadę tej k u ltu ry prezentują też na w y s ta w ie b adania o sad y w Surażu k olo Łap.
G łó w n y w y s iłe k b a d a w czy sk on cen tro w a li archeolodzy na p ierw szy m t y siącleciu naszej ery. N a w y s ta w ie akcen tują je m a ter ia ły z badań K o m p lek so w ej E k sp ed y cji J a ćw iesk iej działającej w p ółn ocn ej — b a łty jsk iej części w o jew ód ztw a.
P ra ce b a d a w cze sk on cen trow an o w obręb ie osad i cm en tarzysk m .in. w: O sow ej, O sinkach, S zw ajcarii, Prudziszkach, B ilw in o w ie , W ołow ie, K rzyw ólce, Brodzie. To sk o m a so w a n ie badań w rejo n ie P o jezierza S u w a lsk o -A u g u sto w - skiego p o su n ęło znacznie dotychczasow ą w ie d z ę o stop n iu rozw oju k u ltu ry m aterialnej, sp ołeczn ej i d u ch ow ej n a p ro tojaćw ie sk im tery to riu m B ałtów , w p ierw szej p o ło w ie p ierw szeg o tysią clecia naszej ery.
B a d an iam i objęto te ż p ołu dn iow ą B iałostocczyzn ę. Sku pion o je g łó w n ie w dorzeczach B u g u i N a r w i oraz B iebrzy.
W yn ik i b ad ań n a dużych k o m p lek sa ch cm entarzysk w K rupicach i Ce- c ela ch (gm in a S iem iatycze) p o z w o liły u sta lić zachodni zasięg w y stę p o w a n ia k u ltu ry przew orsk iej w e w c z e sn y m ok resie rzym skim . U ja w n iły też zm ian y k u ltu ro w e w o sa d n ictw ie tego rejonu n a p rzełom ie II i III w ie k u n.e., w s k u tek m igracji p lem io n na szlaku P om orze — M azow sze — P odlasie. N a pod sta w ie ty ch m a ter ia łó w w yróżn ion o tzw . cece lsk ą fazę k u ltu r y w ielb arskiej, k tó rej n o siciela m i b y ła lu d ność z Pom orza. P ro b le m tej ciek a w ej k u ltu r y póź n ego okresu rzy m sk ieg o podjęto badając duże k u rh a n y w y stę p u ją c e w jej obrębie. N a B ia ło stocc zyźn ie k u rh a n y ta k ie w y e k sp lo ro w a n o m .in. w: R ostoł- tach, Jesio n o w e j, D olinie, D m ochach-R odzonkach, S k iw ach , K u tow ej. K u rh an y zaw iera ły g łó w n ie bogato w yp o sa ż o n e p ochów ki. W g ab lotach zw racają u w a g ę im p ortow an e lu k su so w e przedm ioty: p u ch ary szklane, w iad ra brązow e.
Dużo u w a g i p o św ię c ili archeolod zy o k reso w i w cze sn eg o średniow iecza. N a jw cześn ie jsze stad iu m prezentują na w y s ta w ie m a te r ia ły z grodziska w H ać- kach (gmina B ielsk ) za m ieszk ałego d w u k ro tn ie w w ie k a c h V I— V II n.e., i póź niej w IX w iek u n.e. D ok u m entacja z badań ilu str u je r e lik ty zab u d o w y m ieszkalnej, fo rty fik a cje grodu, śla d y zab u d o w y zw iązan ej z obrzędam i. Gród w H aćkach p rzed staw ia w cze sn o sło w ia ń sk ie o sad n ictw o na ty m terenie.
Szczególnie in teresu jące są w y n ik i badań zespołu osadniczego z w ie k ó w X II—X III n.e. w Ś w ięck u -S tru m ia n a ch (gmina C zyżew ). P racam i w y k o p a li sk o w y m i objęto gród k a sztelań sk i, d w ie osad y p o d g rod ow e oraz rozległe, zw iązan e z ty m osad n ictw em , cm entarzysko. N a grodzisku od kryto stu d n ię oraz ciek a w e zw iązan e z n im forty fik a cje sk ład ające się z p od w ójn ej lin ii w a łó w i fos. B o g a ty m św ia d ec tw em w y p o sa ż en ia są m a ter ia ły z cm en
tarzy-ska. Ukazują n ie tylk o w y tw ó rczo ść m iejsco w ą , a le ró w n ież z o d le g ły c h k ra jów. Gród w Ś w ię c k u -S tr u m ia n a c h le ż a ł b o w ie m n a sz la k u k o m u n ik a cy jn y m łączącym M azow sze — Ruś — Jaćw ież; w jego obrębie m ieściła się kom ora celna.
P o d o b n y ośrodek z X III w . u ja w n iły badania gródka k asztela ń sk ieg o w W iźnie, na p ograniczu m a z o w ieck o -ja ćw iesk im . P o tw ie r d z iły on e fu n k cję tego grodu jako p u n k tu zbornego w y p r a w m ilita rn y ch p rzeciw k o J a ćw ieży .
Oprócz w ie lo se z o n o w y c h badań stacjon arn ych p oszerzających w tak zn acz n y sposób bazę źródeł arch eologiczn ych na o m a w ia n y m teren ie, prow adzono akcję konserw atorsk ą nad in w en ta r y za cją stan ow isk . Son d aże na k ilk u n a stu grodziskach B iało sto cc zy zn y będą w y k o r z y sta n e do p racy nad a tlasem g r o dzisk tego rejonu. P odob n ej in w e n ta r y z a c ji dokonano n a z a m k n ię ty m o b sza rze parku narod ow ego w B ia ło w ieży . W zw ią zk u z ty m i bad an iam i m ożna było w y ek sp o n o w a ć problem cm en tarzysk w c z e sn o śre d n io w iec zn y ch w ob u d ow ach k a m ie n n y ch p r z y p isy w a n y ch o sa d n ictw u m a zow ieck iem u. R ó w n o cześ n ie w y stę p u ją c e w ty m okresie p o ch ó w k i k u rh a n o w e w iążą archeolod zy z o sa d n ictw em ruskim .
W ysta w a sy g n a liz u je też w y n ik i prac in w e n ta r y z a c y jn y c h ośrodka b ia ło stockiego, zw ią za n y ch z ogólnopolską akcją tzw . zd jęcia archeologicznego. O statnim a k cen tem w y s ta w y jest p rzed sta w ien ie p o d ejm o w a n y ch przez arch eologów b ad ań doraźnych, tzw . ratow n iczych , sp o w o d o w a n y ch n ie z a m ie rzon ym i o d k ry w k a m i sta n o w isk podczas prac ziem nych.
O praw a p la styczn a w y s ta w y , zap rojek tow an a p rzez architekta w n ętrz, n ie n a leży do tra d y cyjn ych . Trudna do realizacji ze w z g lę d ó w tech n iczn ych , k o n tro w ersy jn a ze w z g lę d u n a koszty, n a p e w n o jednak działa n a w id za , p o b u dza, jego w rażliw o ść, zm usza do zain teresow ania. J e st e lem en te m in d y w id u a l n ym , ale n ie przytłacza treści m erytoryczn ej. M oże b y ć p rzyk ład em w s p ó ł p ra cy p lasty k a ze scenarzystą. Ś cia n k i g a b lo t są jed nocześn ie elem en ta m i przestrzen n ym i, na k tó r y ch ilu stru je się treść w y s ta w y . C zyteln e, oszczędne te k sty uzu p ełn iają odczucia w izu a ln e. O św ietlon e, w y se le k c jo n o w a n e zabytki k oncentrują u w agę. T ech niczne w a lo r y stelażu pozw alają na m o n to w a n ie go w m a ły ch p ow ierzchniach, ja k k o lw ie k całość ek sp ozycji p rezen tu je się z a p e w n e lep iej w bardziej przestrzen n ych w nętrzach.
W su m ie w y s ta w a p rezen tu je sp o łec zeń stw u ogrom prac teren o w y ch w a ru n k u jących p o zy sk iw a n ie źródeł archeologiczn ych , sens grom adzenia, rato w an ia i ochrony tej k ategorii zab ytków . Z apoznaje ró w n o cze śn ie z geografią o sad n ictw a starożytn ego i w cze sn o śre dn io w iec zn eg o , uczula na jego różnorod ną p ro b lem atyk ę w obręb ie w sch o dn ich Mazur, P ojezierza S u w a lsk o -A u g u - sto w sk ie go, półn ocn ego sk raw ka M azow sza i w sch o d n ieg o Podlasia.
S cenarzystą w y s ta w y jest w y tr a w n y m u z eo lo g m g r D anuta Jaskanis.
